Нэгъой Яшар
Хэкур сыда?
Сикӏэлэгъум тиунагъо ыкӏи тичылэ хьакӏэщхэм зигугъу ащӏыщтыгъэ «хэкужъым» сэрыкӏэ мыхьынэ ин иӏагъ. Аш узлъыӏэсын умылъэкӏыщт къушъхьэ инхэр, мэз ӏужъхэр, мыжъошъхохэр езыхьэхырэ псыхъо чъэрхэр къызэхиубытэщтыгъ. Сэ сыкъызщыхъугъэ тырку чӏыналъэм и къушъхьэхэр, имэзхэр, и псыхъохэр хэкужъым щыӏэхэм зезгъапщэрэм ахэр сшӏоцӏыкӏущтыгъ.
Совет лъэхъанэм хэкужъым уихьан укӏон амал зэрэщымыӏэм фэшӏ ащ ехьылӏагъэу тшӏэн фаехэр икъу фэдизэу зэдгъэшӏэшъущтыгъэп. Ари имыкъоу тызщыпсэурэ тырку къэралыгъом щырекӏокӏырэ коммунизмэр уубын политикъэхэми тихэкужъ зэдгъэшӏэнымкӏэ иягъэ инэу къытэкӏыщтыгъ. Урысием, къаукъазым утегушыӏэнри щынэгъуагъ.
Совет къэралыгъор зызэхэтэкъожьэу хэкужъым ипчэхэр къызэзэӏуахым сэри апэу кӏуагъэмэ зыкӏэ сащыщыгъ. 1992-рэ гъэм мэзаем и 12-м, мафэ кӏымэфэшхом Трабзон тикӏы Сочи-Адлэр иайрэпортым тетӏысэхыгъагъ. Си хэкужъ лъапӏэм ичӏыгу сызэрэтеуцощтым сыгу ыгъэпӏэрэпӏэщтыгъ, гупщысэ зэфэшъхьафхэр сишъхьэ къыщекӏокӏыщтыгъ. Хэкужъым сызэрэнэсэу ичӏыгу себэун гухэлъэу сиӏагъэри къысдэхъугъагъэп, сыда пӏомэ Адлер айрэпортым илъэгур бетоныгъ ыкӏи ошхэу къешхырэм инэу ыгъэуцӏыныгъагъэу щытыгъ.
Айрэпортым къытпэгъокӏыгъагъэ Нэмытӏэкъо Розэри гумэкӏыгъэшхом хэтыгъ. Краснодар тынэзыгъэсыщт къухьлъатэ рейсыр зэрэтырахыжъыгъэм пае машинэкӏэ тызэрэкӏощт амалхэм алъыхъущтыгъ. Краснодар тызыщэщт маршурткэм сисыгъ, шъхьангъупчэм сыӏусэу зысыплъыхьащтыгъ. Сигу илъыгъэ къушъхьэ шэджащэхэм салъыхъущтыгъ ау слъэгъурэр нэпэмыкӏыгъ. Сыхьатзаулэ къынэужь дунаер къэушӏунӏкӏи зыцэ сымылъэгъужьы сыхъугъагъ. Чэшныкъо хъугъэу краснодар тынэси хьакӏэщым зыщыдгъэпсэфынэу едгъэжъагъ. Гумэкӏыгъо сызыхэтым икъоу сигъэчыегъагъэп. Пчэдыжь нэф къызэрэшъэу хьакӏэщым сыкъыкӏэкӏи орамхэм къэскӏухьанэу сыфежьэгъагъ. Къалэр зэйкӏэу зэрэщытри згъэшӏэгъощтыгъ. Слъэгъунэу сызыфае къаукъаз къушъхьэ лагэхэр щыӏагъэхэп. Гукӏодыгъом сыхэтэу хьакӏэщым къэзгъэзэжьызэ адыгабзэ гущыӏэгорэм сыӏушӏэ сшӏойыгъоу ораммэ арикӏорэмэ сахэдэӏухьащтыгъ.
Краснодарым тхьэмафэ тыдэсыгъэу Мыекъуапэ родинэм итхьэматэм къытфигъэкӏуагъэ машинэмкӏэ Мыекъуапэ тыкӏонэу гъогу тытехьэгъагъ. Слъэгъущтыгъэр гъуни нэзи зимыӏэ чӏыгу зэикӏыр арыгъэ. Мыекъуапэ сикӏэу Налъщыкъ сыкӏо зэхъум ос фыжьыр зытелъ къушъхьэхэр чыжэкӏэ зысэлъэгъу къынэужь къаукъазым сызэрэщыӏэр къысгурыӏогъагъ. Километыр 400 хъурэ гъогум сытетэу чыжьэкӏэ къэлъэгъощтыгъэ ӏошъхьитӏ хъурэ Ошхьэмафэм и теплъэ джырэ нэс сщыгъупшэжьырэп.
Азовымрэ хышӏуцӏэмрэ къыщегъэжьагъэу хвзар хым нэсырэ къаукъвзыр къушъхьалъэ закӏэу зэрэщымытыр, кӏыгу хьасэ хъупӏэ инхэри къызэрэзэлъиубытырэри зысэлъэгъум хэкужъым ехьылӏагъэу сшӏэрэри зэрэмакӏэдэдэр къысгурыӏогъагъ.
Мышдэжым хэкужъым тэрыкӏэ имэхьанэр къэзыӏэтырэр ащ игеографие закъор зэрэщымытыр, ащ иблэкӏыгъэ тарихъымрэ и цӏыф зэфэщытыкӏэхэмрэ мэхьанэ ин зэраӏэр къыкӏэзгъэтхъымэ сшӏойыгъу. Адыгэ лъэпкъым илъэс мин пчвгъэхэм ихэкугъэ къаукъаз чӏыналъэм тарихъым илъэужьэу джыри щытлъэгъухэрэм ыкӏи адыгэ лъэпкъ музэйым кӏэлъ пкъыгъохэм бэмэ урагъэгупщысъъэн алъэкӏы. Урысие хэгъэгум къаукъвзыр зештэ къынэужь чӏыналъэр зэригъэлъэгъунэу къэкӏогъагъэ пачыхьэу ятӏонэрэ Александырым «Мычӏыналъэр зыӏэкӏэдгъэхьаным фэшӏ илъэсыбэрэ тызэуагъ, лъыбэдэдэ дгъэчъагъ, ахъшэбэ хэтлъхьагъэми мы чӏыгу баймэ кӏэтынагъэхэр псынкӏэу тигъэгъотыжынэу щыт» ыӏогъагъэми зэрэгугъэу къыкӏэкӏыгъвгъэп. Нэпэмыкӏ чӏыналъэхэм къырашэу къаукъвзым къырагъэтӏысхьагъэ урысхэр ыкӏи нэпэмыкӏ чыристан лъэпкъхэр илъэсыбэхэм къаукъазым зырагъэсэн алъэкӏыгъагъэп.
Щыпкъэр пӏощтмэ къаукъазыри зао ужьым къитӏысхьагъэхэр икъу фэдизэу ыщтагъэхэп. Илъэс 161-рэ хъугъэ пэтми къаукъазым хымэ цӏыфкӏэ зэплъыжьырэ урысхэм уарехьалӏэ. Лъэпкъ гъэкӏод заохэм къыкӏэлъыкӏуагъэ псыйыкӏыжьым къынэужь Осмэн къэралыгъом ыкӏи дунаем итэкъухьагъэ къаукъаз лъэпкъхэм я хэкужъыр инэу шӏу зэралъэгъурэр тэшӏэ. Къаукъаз цӏыфым иунагъо илъэпкъ ичӏыгу зэрэфэщытыри зэрэдунаеу ашӏэ. Хэкуми, диаспорэми адыгэмэ я унэ я чылэ гъэпсыкӏэр нэпэмыкӏмэ зэрафэмыдэри нэрылъэгъу. Джырэ уахътэм сызщыпсэурэ Адыгэ хэкум ичӏыгухэр зэрэбайыр, зэрэдахэр, ущыпсэунымкӏэ фэдэ зэрэщымыӏэм гулъэсэтэ. Тятэжь пӏашъэхэм илъэс минхэм зэӏуагъэкӏагъэу тэ къытлъыӏэсыжьыгъэ кулътурэ, щыӏэкӏэ псэукӏэ лъагэм уригушхонэу щыт. Хэхэс адыгэмэ хэкум ипчэхэр афызэӏухыгъэм къынэужь зихэку къэзгъэзэжьыгъэхэм гуфэбэныгъэкӏэ апэгъокӏыгъэ чӏыпӏэрысхэр зэрэщыӏэм фэдэу тыкъызэрэкӏожьыгъэм мэхьанэ езымытхэми таӏукӏэщтыгъ. Гуфэбэныгъэкӏэ къытпэгъокӏырэмэ нахьыбэу адыгэхэр къэкӏожьын зэрэфаер къытаӏощтыгъ. Тикъэкӏожьыным уасэ фэзымышӏхэрэми тятэжьхэр зао лъэхъаным хэкум епцӏыжьэу икӏыжьыгъэхэу ашӏошӏыщтыгъ.
Непэрэ мафэм адыгэхэр ыкӏи нэпэмыкӏ къаукъаз лъэпкъхэр неущырэ мафэми тыкъэнэжьынэу тыфаемэ тичӏыгужьым тыщыпсэун диаспорэми тыщылъэщын фае. Къиныгъо горэхэр пылъыми хэкум дгъэзэжьыныр хэтрэ адыгэми ипшъэрылъ. ӏоф зышӏэн зылъэкӏыщт ныбжьыкӏэ ӏэпэӏасэхэмкӏи гугъапӏэ.
