Ali Şeriati, kültürü şu şekilde tanımlar: «Kültür, bir ulusun tarihi boyunca biriktirip kendine özgü bir şekil verdiği zihni, manevi, sanatsal, tarihi, edebi, dini ve duygusal birikimlerinin semboller, işaretler, gelenekler, adet, sosyal yaşantı ve anıtlar şeklinde ortaya çıkmasıdır. Bu birikimler o ulusun acılarını, itilimlerini, karakterleri, sosyal özelliklerini, hayat tarzını, sosyale ilişkilerini ve ekonomik yapısını simgeler.» (Şeriati A., Medeniyet ve Modernizm, S.22, Düşünce Yay., İstanbul, 1980) Bir medeniyetin meydana gelebilmesi için toplumun milletleşmiş olması gerekir. Bunun için de o toplumun uzun bir süreç içerisinde biriktirdiği kültüre yönelik her ne varsa kendini yenileyerek ifade etmesi medeni olmanın olmazsa olmazıdır. Toplum insani, ahlaki, edebi, sanat, bilgi ve yaşam aletleri her şeyin geliştirip güzelleştirmedikçe medeniyetten mahrum kalacaktır.
Salt yaşam aletlerini geliştiren, savunmasını güçlendiren, ekonomik verilerini yükselten ancak kültürü ve kültürünün sürekliliği olmayan bir şeyin medeniyet içerisinde yer alma şansı yoktur. Nedeni, kabulü olmayan adil, eşitlikçi olduğuna bakmaksızın yükselen toplumlar ise sekiler ve çağdaş olabilirler ancak medeni olamazlar. Medeniyet kişinin bindiği arabasında ya da oturduğu villasında değil arabanın veya villanın içinde oturan kişinin akıl, kalp ve ruh yapısıyla ilgili bir durumdur. Bir ülkenin herhangi bir yönetim kademesinde görev alan binlerce insanın planlı bir şekilde ulaşabildikleri oranda tüm hazineye çekebiliyorsa ve bu her on, on beş yılda bir kendini yenileyerek devam ediyorsa bunun Moğol istilalarından bir farkı yoktur ve bu durumu içselleştirmiş bir toplum da medeni olamaz.
Yaşamın içinde coğrafyanın, savaşın, yıkımın, sürgün gibi tarihi hadiselerin, doğal afetlerin, örselediği, ötelediği veya unutturduğu kültürel değerlerin olası geri çekilme durumları mümkündür. Medeni toplumlar bu durumlarda bile herhangi bir güvenlik veya yasal güce ihtiyaç duymadan onurlarıyla hareket etmesini bilirler. Çünkü ahlak hem kültürü besler hem de medeniyeti korur. Toplumların ömürlerinin uzamasına etki eden nedenlerin başında da bu ahlaki duruş gelmektedir. Toplumlar kültürlerini tekrarlayıp inşa hareketlerine devam ettikçe de kendini yeniler, gelişir, büyür. Zaman zaman karşılaştığı orantısız tehlikeler hariç, bazı sorunlar toplumun bağışıklık sistemi güçlendirir. Direnci yüksek medeniyetler sorunlarını çözmesini bilir ve medeniyeti yeniden oluştururlar.
Kültürün kaynakları
Medeniyetlerin ortaya çıkmasında esin kaynaklarının rolü büyüktür. Farklı toplumların belirli bir inancın etrafında buluşmaları, ortak uzlaşılar sürekli olarak ortak kültürleri de üretmiş, o da ortak medeniyetlerin doğuşuna yol açmıştır. Avrupa’da skolastik düşünceler, İspanya’da Endülüs, Müslüman bölgelerde sünnete dayalı yaşam biçimleri… Hep ortak kültürden ve ortak dinden kaynaklanan örneklerdir.
Buna karşılık kendini yenileyemeyen ve heyecanı ancak bir kuşak sürdürebilen sosyalist blok ile her türlü ahlaki değeri çiğneyen, doymak bilmeyen liberal, monarşik aileler dünyası sekiler ve moderndirler. Ne var ki her iki taraf da medeni değillerdir. Bu acımasız iki dünyanın ortak tavrı, tüm İslam dünyasında inanca yönelik sistemli silahlı ve silahsız yıkım hareketleri gelişmiştir. En az 200 yıldır yeryüzünde akan kanın çoğu Müslüman kanıdır. Bu acı verici durum karşısında 1970’lerin sonundan itibaren insanların hem doğuya hem batıya karşı kendi değerlerine yeniden sahip çıkmaya çalışmaları, geçmişte inşa edilmiş sürdürülebilir bir kültür ve medeniyetin varlığına ve gücüne işaret etmektedir.
Adige (Çerkes) kültürü ve Xabze
Adigeler (Çerkesler), farklı inançlar benimsedikleri zamanlar dahi dünyada, insanı, eşyayı, mülkiyeti, kazanmayı ve tüketmeyi kendilerine özgü bir anlayışla yorumlamışlardır. Onlar ne insanı, eşyayı ya da çevreyi sömüren bir kapitalist sistem; ne yakan, yıkan ve talan eden emperyalist bir yapı; ne de münzevi, toplumdan kopuk bir yaşam tarzını benimsemişlerdir. Sürekli olarak, herkesi kapsayan, paylaşımcı, görevler ve sınırlar belirlenmiş, inançları kişinin tercihine bırakan, insanlar ve insanı inşa eden bir dünya kurmuşlardır. Bu düzenin adına da Xabze, yani “İnsanı İnşa Medeniyeti” diyoruz. Hayatın içerisinden, isimlerini vermeden, yaşanmış dört ayrı örnek verelim.
Ahlaki örnekler
Savaş meydanında iki İslam ordusu: Bir sultan askerlerine “Topları rastgele kullanmayın, mecbur kalmadıkça size saldıranların dışında kalanları vurmayın” derken; diğer padişah topları hileyle ele geçirip önüne geleni bombalatmıştır. İnsaniyet medeniyet yönünden yoksunsa, böylesi bir varlık insanlık için yokluktan farksızdır.
Avrupalı misafir kadın: İki Çerkes genci Avrupalı bir bayanla bir şekilde tanışırlar. Ekonomik nedenlerden olsa gerek, Avrupalı bir bayanı evlerinde misafir ederler. Misafirlik ise ayları bulmuş. Bayan evden ayrıldıktan nice zaman sonra “İki Çerkes arkadaşla aylarca aynı evde kaldım, benden para bile talep etmediler. Son derece olgun insanlardı. Onlardan herhangi birisiyle evlenmek isterdim. Ne var ki her ikisi de bana, hep arkadaş ve misafir gibi davrandılar, güven veren insanlardı” diyerek topluma ve gençlere olan hayranlığını dile getirmiştir. İnsana bu yüce davranışları kazandırmış olan medeni bir arka plan olmalıdır.
Bulunan mücevher torbaları: Yolda mücevher dolu bir torbayı tereddüt dahi etmeden emniyete teslim eden Çerkes delikanlı ile yetkili arasında şöyle bir diyalog geçer:
Görevli büyük bir şaşkınlık içerisinde “Arkadaş, sen Çerkes misin?”
O da soruyu şaşkınlıkla karşılayarak ”Evet, neden sordun ki?” şeklinde karşı soru sorar. Çünkü bunda şaşılacak bir durum yok, zaten olması gerekeni budur.
Görevli, ”Bu kadar mücevheri bulup da buraya başka kimse getirmez de ondan,” demiş.
Tarla örneği: Bir yıl kullanmak için ihtiyaç sahibi bir arkadaşına hatırı sayılır büyüklükte bir tarlayı emanet verir. O yıl imkânsızlıktan dolayı tarlayaıekemeyen kişi, ekin biçim zamanı geldiğinde tarlaya gider, kontrol eder. Tarlada ekin ekilmediği halde ekili tarlalardan daha gür, daha bereketli buğday olduğunu görür. Emanetçi tarlayı ekemediği için sahibine iade etmek için gider ve tarlasında ekin olduğunu, zamanı geçmeden buğdayı biçmesini, tarlayı ekmediği içinde kendisinin bir hakkı olmadığını söyler. Ancak tarla sahibi, “Ben onu sana bir yıl için verdim. İçinde her ne varsa Allah sana verdi, bana değil” diyerek karşı çıkar. İşte medeniyet ile modernite arasında sömürüsüz bir dünya kadar fark vardır.
Bu örnekler, Çerkeslerin sahip olduğu paylaşımcı, dürüst, yüksek ilkeleri olan bir medeniyet anlayışını göstermektedir. Şüphesiz ki bunlardan çok fazla benzeri insani örnekler vardır. Bunların da derlenerek ayrı bir kitap haline getirilmesi çok ciddi bir hizmet olacaktır. Bunu da yeri gelmişken söylemiş olalım.
Xabze, insanı eğitmeye çocuk annesinin karnında iken başlar, hayatın her santimini, her dakikasını dizayn eder. Bu ilişki mezara kadar devam eder. İnsanın dünyasını, çevreyi ve diğer canlıları düzenler, eğitir, kurallara bağlar. Xabze kurallar bütünüdür, yazısız anayasadır. Onun için zor gibi görünse de yaşamı kolaylaştırır. Bunun için Xabze Adigelerin (Çerkeslerin) ürettiği yüksek bir medeniyettir; medeniyetler ise ancak milletleşmiş kimi büyük toplumların üretebileceği bir eserdir.
(Devam edecek)
