Osetlerde Sofra Kültürü

Osetlerde geleneksel sofra hiçbir zaman sadece yemek içmek ve de sohbet yeri değildir. O bir dini törendir, yaşam ve davranışları ile sıkı sıkıya bağlı bir olaydır. Bu yüzden Osetler düzenli ve itinalı sofra kurmaya olağanüstü özen gösterirler.

Çünkü İRON FING (Oset Sofrası) dediğimiz bu kültürel şaheser, onlara binlerce yıldan kalan kutsal bir mirastır. İRON FING Osetlere ait kültür üniversitesidir.
Paganist bir inanış ve kültüre sahip olan eski Osetlerde herhangi bir ibadethane yoktur. Onun için arfe (1) yaptıkları, Tanrıya dua ettikleri yer olan sofra kutsaldır. Ve onların mabedidir.

Sofraya önce tuz konulur. Ardından eğer yemek için herhangi bir hayvan kesilmişse kelle, alt çenesi ve dili alınmış ve de boyun kısmı iyi temizlenmiş ve haşlanmış şekilde geniş bir tepsi içinde evin büyüğü tarafından sofranın ortasına konulur.

Eğer mutlu bir olay içinse hayvanın boyun kısmı tepside hayvanın sol tarafına, cenaze töreni gibi acılı bir olay içinse sağ tarafına yerleştirilir.

Sofra büyüğünün oturduğu yerden başlayarak geleneksel üç velibah (2) ve etler sofraya konur. Hayvanın omuz kısmından üç parça et, ciğer ve yürekten hazırlanmış şiş, üç velibahın üzerine konulur. (Bazı bölgelerde hayvanın sağ omzundan kesilen bu üç parça et kellenin üzerinde konmaktadır.)

Eğer konuklar eve gelen bir misafir ya da davetliyse ve sofra bu sebeple kurulmuş ise evin reisi ya da yakınlarından biri hişterin (3) yerini alabilir.

Eğer sofra bir düğün ya da büyük bir kutlama içinse hişter evin reisi tarafından seçilir. Zira seçilen hişterin görev ve sorumlulukları çok önemlidir. Bu nedenle hişterlik görevi herhangi birine verilmez.

Sofranın düzeni Oset gelenek ve kurallarına uygun olması yemeğin zamanlaması konukların hoşnutluğu, mutluluğu, yaşlının yani hişterin sofrayı idare etmesi ile yakından ilgilidir.

Hişterin yeri sofranın başıdır. Ve yüzü doğuya dönüktür. Şayet sofra içeride kurulu olup yönler tam olarak bilinemiyorsa bu sefer hişterin yeri kapıya en uzak olan tarafta olmalıdır. Diğer davetliler de yaş sırasına göre masada yerlerini alırlar. Bu şekilde herkes sofrada yerini aldıktan sonra hiştere en uzakta oturan biri üç velibah tabağını gerçekten üç tane olduğu görülecek şekilde hareket ettirir. Ve üstteki velibah yaşlının sol tarafına gelecek şekilde çevrilir.

Daha sonra, sofrada servisten sorumlu gençlerden biri, sofranın en yaşlı üç kişisinin bardaklarına içki koyar. Yaşlı, yani hişter içki kadehi sağ elinde, kesilen hayvanın sağ omuz kısmı da sol elinde olacak şekilde ayağa kalkar. İkinci ve üçüncü yaşlılarda aynı şekilde sağ elinde içki kadehi sol ellerde sağ omuzdan üç parça et ve FİJUNEG (4) ile ayağa kalkarlar.

Hişter Tanrıya ve Osetlerce kutsal bilinen azizlere dua etmeye başlar. Duası bitince elindeki içki kadehini ve velibahtan bir parçayı en genç konuklardan birine ikram eder. O da sembolik olarak içkisini içer velibahtan da bir lokma alır. Hayvanın omuz başından kesilen et güç ve iktidarı sembolize eder ve genç olan konuğa ikram edilir.

Sonra ikinci yaşlı arfesini yapar. Ve birinci yaşlıdan fazla konuşmamaya dikkat eder. O da elindeki içki kadehini ve eti gençlerden birine ikram eder. Üçüncü yaşlı da aynı şeyleri yapar. Kendilerine ikram edilen gençler yaşlılara kısaca teşekkür eder. Ve içki kadehlerini dolu olarak tekrar yaşlılara iade ederler ve yemek resmi olarak başlar.

Hişterin geleneksel üç velibahı kutsamasından sonra servis yapan gençlerden birisi velibah tabağını masanın ortasına sürer ve onları ortadan bir bıçakla sekiz parçaya böler. Bu işlem yapılırken tabağın kesinlikle yerinden oynatılmamasına dikkat edilir. Yaşlılar tekrar doldurulan bardaklarını alınca hişter tek ve büyük Tanrıya dua eder:

 “Ya yune hutsav. Tabu değitsen duneyi arajagder duneyi ışkenegder dehedegde. Dev tıhnen jın nitsıu. devey şuşeg nitsı kenen iş emedem kud şigdeg jerdeye kuvem ahem şigdeg eme amoncın tsard balevar ken. Ne kuvinekte yuvvılder dev tıhhen ıştı eme hujder key kuhinag eme kurdiyat rahştay mahder vıdonı embal feken. Ya yune hutsav dev kuveg adem ıştem emenın ne jerdey maşt maku bavadz. Kelzeg enenij enement ene jerde kıgey kud tserem allı hujon reşşuğd zinadey haycın kud kenem ahem tsardnın balevar ken beşte şabır kud va adem kereziyi kud embaroy vıtsı horjehtsın raken ne feşived fıdbıljey dard şabır tsard kud kenoy şe evjag şe eğdav, şe ironzinadı dardme a heşşın şe bon kudva ahem horjeh tsın raken”

Hişterin arfesinden sonra sofrada hazır bulunanlar sırasıyla aynı mevzuda arfelerini yaparak yanlarındaki kişilerle kadehlerini tokuşturarak içkilerini içerler. Hişter konuşmaya başladığı zaman yemek bırakılır konuşmalar kesilir. Ve hişterin konuşması dikkatle dinlenir. Osetler yemek konusunda mütevazıdır. “Ziyafete gel ama giderken aç git”, bu da demektir ki çok aç bile olsan oburluk büyük ayıptır.

Oset sofra kültüründe ikinci kısımda her zaman erkeklerin, yolcuların, savaşçıların koruyucusu  Vaştırci için kadeh kaldırılır. Vaştırci bütün Osetlerin çok saygı duydukları bir azizdir. Onun şerefine kadeh kaldırıldığı zaman herkes ayağa kalkar.

Osetler Vaştırciden Osetya’yı korumasını, Osetlerin barış ve refah içinde yaşamalarını, vatanlarını cesaret ve kararlılıkla savunmaları için güç vermelerini dilerler. Vaştırci için arfe şöyledir:

 “Kadcın vaştırci de kabeşti bınıne baken, ne beşteyi ne feşivednın fıdbılıjey bakakgen ye beştey ye hezarey dard çi iş vidonu yuvvılder. Şe herzerttem zebehey şembelınken Amoncın fendektıl eme ne horj fışımtıl şembelinken.”

Üçüncü şid (5) yemeğin asıl sebebi ne ise onunla ilgilidir. Bu, misafir yemeği – asker dönüşü kutlama yemeği – erkek çocuk dünyaya gelişi ile ilgili olabilir. Her ne ise yapılacak dualar ve konuşmalarda onunla ilgili olur. Herhangi bir kutlamada dua ayakta yapılıyorsa içkiler de ayakta içilir sadece cenaze törenlerinde yani hişt (6) yapılınca duayı yapan ayakta iken içkiler oturulduktan sonra içilir.

Üçüncü kadehten sonra birinci yaşlı ikinci yaşlıya söz hakkı verir. Birçok durumda aile reisine de söz verilir. O da davetlilere geldikleri için teşekkür eder. Ardından her bir davetliye özel kadehlerle teşekkür anlamında içki ikram eder. Bu içkiyi reddetmek ikram edene, yani davet sahibine ağır bir hakaret sayılır. İçkiyi aldıktan sonra da uzun süre içmemek kabul edilemez bir davranıştır.

Sofrada bulunan en genç davetliye kadar herkes mutluluk ve refah dileyen konuşmalarından sonra ikinci yaşlı tekrar sözü birinci yaşlıya verir. Birinci yaşlı ayağa kalkarak hem davet sahibine hem de davetlilere teşekkür eder. İyi dileklerini sunar ve şöyle arfe yapar:

 “Ya yune hutsav. Dı abon mah ye hezarı kuvd çi şareşta emene çi erhutta, eme fıngı şerıl çi badı vıdonı hezertte fıdbılıjej bakakgen. Amoncın tsardsın balevarken. Allı hujon kejdıgzinadeytse haycın feken. Şe binontime ene nij ene jerde kıg tsard kud kenoy ahem horjehtesın raken.”

Osetler yemek sofralarında hiçbir zaman azizlerini anmayı ihmal etmezler. Hişter Tanrıya, azizlere dua ettikten sonra Osetya’nın komşularını anmayı ve onlara mutluluklar dilemeyi de unutmaz. Osetya (İrişton) halkının refah ve mutluluk içinde, barış içinde yaşamaları, gelenek ve göreneklerini unutmamaları, tüm dünyanın barış içinde yaşaması için dua ederler.

Bütün bunlardan sonra bazı yerlerde, konuklar hişterden izin alarak, ellerine içki kadehi ve haşlanmış etlerden birer parça alıp, üç konuk mutfağa giderek EFŞİNE (7)  arfe yaparlar. Ve içki kadehlerini ikram ederler.

Kadınlar da, konuklara davete icabet ettikleri için arfe yapar ve içki kadehlerini içmeden “Nuvajen Duvverdem” diyerek tekrar konuklara iade ederler.

Yemeğin belli bir anında hişter yanındaki birinden kellenin sağ kulağını kesmesini ister. Kulak kesilir ve tamamen ayırmadan üç eşit parçaya bölünür. Hişter kesik kulağı sol eline, kadehi de sağ eline alarak onu genç konuklara ikram eder. Bunun anlamı da “gençler her zaman yaşlılara kulak vermeli ve onları dinlemelidir” demektir.

Dualar ve yemek töreni bittikten sonra gençlerden biri yaşlılardan konuşmak için izin ister. Bunun için gençler üç dolu kadeh ve sembolik yiyecekle yaşlılara gelirler. Ve onlara gençler için gösterdikleri dikkat ve itina için teşekkür eder onlara uzun ömürler dileyerek kadeh ikram ederler. Kadehleri alan yaşlılar içkileri içtikten sonra tekrar doldurarak gençlere ikram ederler. Onlar da kısaca teşekkür eder içkilerini içerek yerlerine dönerler.

Bundan sonra hişter son şid BERKAD (8) için kadeh kaldırır. Duasını yapar. Herkes bunun üzerine ayağa kalkar, hişter son bir defa Vaşterci için dua ederek, gelen davetlilerin sağ salim evlerine gitmesini diler. Bundan sonra sofraya tekrar oturulmaz, artık yemek bitmiştir herkes evine gider.

1- Sofra kutsal bir yerdir. Sofrada küfürlü konuşmak, birinin aleyhine konuşmak, uygunsuz davranışlarda bulunmak kesinlikle yasaktır ve çok ayıptır. Köpek, eşek gibi hayvan isimleri ağza alınmaz.

2- Büyük baba ile torun, baba ile oğul, amca ile yeğen, kayınpeder ile damat ve kardeşler, aralarında önemli bir yaş farkı varsa beraber masaya oturamazlar. Bu kurallara aykırı davranmak yaşlılara büyük saygısızlık olarak karşılanır.

3- Her konuk kendi içki sınırını bilmek ve durması gerektiğinde durmak zorundadır. İçki içmeyenler eleştirilmez. Ama sarhoş olmak her zaman çok ayıplanan bir şey olduğu gibi davete sarhoş gelmekte ayıptır.

4- Sofrada sigara içmek, izin almadan kalkmak yasak ve ayıp sayılan şeydir. Davete geç kalan birisi varsa yaşına bakılmaksızın en sona oturur. Eğer konuk uzaktan gelmişse hişterin yanına gider, hişter ona saygılarını ifade eder. Hişter ona kadeh ikram eder, konuk kadehi içer ve önceden belirlenen yere oturur.

5- Oset sofrasına uygun olmayan giysilerle davete gelinmez. (şort, spor giysiler gibi) Yaşlılarla tartışmak, çocuğu kucağına almak gibi şeylerde hoş karşılanmaz. Yaşlı herhangi bir şid yaparken ayağa kalkarsa herkes ayağa kalkmak zorundadır. Oset geleneklerinde kadeh sağ elle tutulur ve içilir. Yaşlı arfe yaparken konuklar hep bir ağızdan amen hutsav diye duaya katılırlar.

6- Temiz olmayan veya Osetlerce yenmeyen yemekler masaya konulmaz.