Haupe Cebrail: “Milletin için yaptığın şey her şeyden önce gelir”
Haupe Cebrail, 21. yüzyıl şairi olmasına rağmen, Adige halkının kattetmiş olduğu meşakkatli yola ait her şeyi ele alıp derinlemesine irdeleyerek, olanla olması gerekeni karşılaştırarak, ortaya çıkan düşüncelerini şiir diliyle sunan bir şairdir .
Günümüz insanı ve şairi olmasına karşın, muhteşem bir zenginliği olan söylencelerimize, mutluluğu es geçip acıya doymuş olan tarihimize, yaşanmakta olan zamana ve geleceğe zekice bakıyor ve yorumluyor Haupe.
Dedesi Paşe Beçmırze, söylence ocağının henüz sönmemiş ateşini bırakmıştı torunu Cebrail’e. Bu ateşin sıcaklığını koruyabilme gücüne, zekâ ve eğitimine, düşünce ve bunları ifade yeteneğine de sahipti Haupe. Tüm bu özelliklerine müzisyenliğini de eklememiz gerekir. Şiirlerine grafik tekniği ile resim de yapmaktadır. Halk sanatlarının tümünü benimseyen ve özümseyen Haupe Cebrail diğer iyi şairlerimizden farklı olarak kendi ifade tarzı ve yeteneği ile Adige şiirinde başköşeye yerleşmeyi haketmiştir.
Haupe’nin şiir tarzı mevcut şiir kalıpları ile tanımlanamıyor. Felsefeye ve felsefe tarihine de vakıf. Dünya edebiyatının ve sanatının kapısını aralayalı da uzun zaman oldu. William Shakespeare, William Blake, Aleksandr Pushkin, Sergey Martinov’un eserlerinin yanısıra daha pek çok ilgisini çeken eser var. Hâlâ okuyor ve bu durum da onun zekâsına katkıda bulunuyor. Okuduğu eserler ona ne kadar katkıda bulursa bulunsun o kendi tarzını koruyor. Donanımlı düşünce tarzı ile zengin ve anlamlı ifade şekli ile yaşama dair değinmediği hiçbir şey yok gibi; üzüntüyü de sevinci de, sevgiyi de sıkıntıyı da, acıyı da neşeyi de, yeryüzünü de gökyüzünü de, toprağı da yıldızı da, geçmişi de bugünü de…
Bilmediğini, görmediğini, yaşamadığını, hissetmediğini anlatmıyor. Bu nedenle şiirlerinde ifade ettiği duygu ve düşüncelerini okuyan insanlar muhakkak kendilerinden bir şeyler buluyor.
Yukarıdaki satırlar ve daha fazlasını Hatshuk Raya’nın kaleminden Adigece olarak aşağıda bulacaksınız. Hatshuk Raya, Haupe Cebrail ve onun şiirlerini kapsayan, neredeyse basıma hazır olan bir kitap yazdı. Jıneps’te sizlerle paylaştığımız bu satırlar işte bu kitabın başlangıç satırlarıdır. Hatshuk Raya, Haupe Cebrail’in, şiirlerinde, düşüncelerini ifade gücünü sizlerle paylaşmak istedi.
Aslında Haupe’ye sorarsanız müzisyen -kompozitör- kimliği kesinlikle şair kimliğinden önce geliyor. Klasik müzik ile yoğrulmuş bir yaşamı Adigece şiirler ile zenginleştirmiş bir sanatçı o… Haupe Cebrail’in şiirlerini okumak bir ayrıcalık olsa da onu dinlemek daha farklı bir ayrıcalık bence. İfade gücü ile donanımına hayran bırakıyor insanı. Hep daha fazla dinlemek istiyorsunuz. Hani her şeyi bildiğini düşündüğünüz kişiler vardır ya işte onlardan birisi Haupe de. Bilgisini aktarırken hem dram hem nükte ile ve benzetmelerle ta içinize yerleştirir söyleyeceklerini. Sözünü hiç sakınmaz, açık sözlüdür. Birisi hakkında ne düşünüyorsa aynen söyler, yaşıyor veya yaşamıyor olması onu durdurmaz. Hiçbir şey onu söyleyemek istediklerinden geri bırakamaz. İstiyorsa söyler. Bu kadar sevilmesinin nedenlerinden birisi de bu olsa gerek. İçten, yürekli bir sanatçı.
Şiir kitabı da yok bu arada. Tüm şiirleri kendi el yazısı ile irili ufaklı defterlerde.
Onu her gördüğümde sıkıca sarılırım, iyi ki varsın Haupe derim içimden, kendimi iyi hissetmek için… Çok yaşamasını dilerim hep.
Kıp Gupse Altınışık – Nalçik
ХХI лIэщIыгъуэм хэпсэукIыу, щыусэу, ауэ и гупсысэм адыгэ лъэпкъым къикIуа гъуэгуанэр къызэщIиубыдэрэ псэ-кхъузанэм щIигъэкIыу, абы щIэкIамрэ къинамрэ зэпилъытыжрэ, зэрыщытымрэ зэрыщытын хуеймрэ къыхиха гупсысэр усэбзэкIэ къэзыIуэтэжу къэгъуэгурыкIуэ усакIуэщ ХьэIупэ ДжэбрэIил. Нобэрей цIыхущ, иджырей усакIуэщ, ауэ къуэпсыбэкIэ пыщIащ пхужымыIэну къулей ди IуэрыIуатэм, гуфIэгъуэм ебэкI гуауэкIэ гъэнщIа ди тхыдэм и блэкIам, екIуэкI гъащIэм, акъыл жанкIэ хоплъэ ди къэкIуэнум. IуэрыIуатэм и жьэгур иджыри мыужьыхыжа мафIэр дэлъу къыхуигъэнат абы и адэшхуэ ПащIэ Бэчмырзи, ДжэбрэIил къылъыкъуэкIащ а жьэгум хуабэр зэрыщихъумэн гуащIэ, акъыл, гупсысэ, щIэныгъэ, псалъэ. Абы хэлъхьэжын хуейщ зэрымакъамэтхыр, нарт пшыналъэхэм лъандэрэ усэ макъамэм еса, ар зи лъым къыхэна адыгэм и къуэ пэжу зэрыщытыр. ДэщIыдгъуж хъунущ графикэ жыпхъэм иту и усэхэм Iэзэу сурэт зэрахуищIыжыр. Лъэпкъ искусствэ псори зи гущхьэм щызыгъафIэ, зи гупсысэм щызэпха ХьэIупэ ДжэбрэIил усакIуэфI ди куэдхэм яхэмызэрыхьу, езым и псалъэрэ и жыIэкIэрэ иIэжу адыгэ поэзием и жьантIэр къилэжьащ.
ХьэIупэм и усэкIэ-гупсысэкIэр поэзием иIэ унэтIыныгъэхэм ящыщ зым хэхауэ къыпхуигъэтIэсыркъым. Апхуэдэу щIыщытым, абы къежьапIэ хуэхъум уегупсысын хуей мэхъу.
Философхэм я лэжьыгъэхэм, щIэныгъэхэм я тхыдэм куууэ щыгъуазэщ. Зыкъом щIащ дунейпсо литературэмрэ искусствэмрэ я куэбжэр зэрызэIуихрэ, я пщIантIэм дыхьэу зыкъызэрыдинэрэ. ФIэтелъыджэщ Уильям Шекспир, Уильям Блейк, Александр Пушкин, Сергей Мартынов нэгъуэщIхэми я IэдакъэщIэкIхэр. Сыт хуэдэ тхылъ щIэщыгъуэми еджэныр ноби и щытыкIэщ, икIи а псом, дауи, Iущыгъэрэ акъылкIэ нэхъ къулей ящI зэпытщ, гупсысэ къызыхэкIыну дунейм и гъунапкъэхэр хузэлъыIуагъэкIуэт. И зэфIэкIым хагъахъуэ, ауэ езыр-езыру къонэж, зэрытыр ХьэIупэ стилщ – адыгэ усэкIэри европэ пщалъэхэри кърегъэзэгъ, IуэрыIуатэм и нэщэнэхэр и усэ сатырхэм хэпхъащ, и гупсысэр шэщIащ, псалъэр купщIафIэщ, къыфIэмыIуэхурэ зытемыпсэлъыхьрэ гъащIэм и щыIэкIэхэм хэткъым: гуауэри гуапэри, лъагъуныгъэри бампIэри, узри гукъыдэжри, уафэри щIылъэри, губгъуэри вагъуэри, блэкIари нобэри. Зыщымыгъуазэ, зыхимыщIа, и нэгу щIэмыкIа, и псэр зымыгъэуза е къемыхуэбылIа къиIэткъым, аращ и усэхэм къыщыIуэта зыхэщIэныгъэхэр, къеджэм и фIэщ хъууэ, пэжыгъэм тету уха щIэхъур. «Уи псалъэм зэи къихькъым хъуэн / Зэхахыр щыщIэщыгъуэм»,- жызыIа усакIуэм гупсысэкIэ зэщIэмыузэда псалъэмакъ къиIэткъым.
УсакIуэр адрейхэм езыгъэщхь икIи псоми къащхьэщызыгъэкI тхэкIэм тепсэлъыхьыну еувэлIар ирешалIэ стиль, художественнэ метод жыхуаIэ теретико-литературнэ гурыIуэныгъэм хыхьэныр Iэмалыншэу.
Тхыгъэр зэрытха бзэр, абы лъабжьэ хуэхъу Iуэхугъуэхэр, ахэр зэрызэкIэлъыхьар, зэрызэпыщIар, щатха зэманым къызэритIасэр, а псом зэгъусэу къагъэхъу купщIэр – аращ стилкIэ узэджэнур. ЗэрытщIэщи, тхэным гу хуэзыщIа дэтхэнэми адрейхэм хэзымыгъэгъуащэ и стиль иIэжщ. Къагъэсэбэп IэмалхэмкIэ, зы зэманым зэрыхиубыдамкIэ, япэ ирагъэщ гупсысэхэмкIэ, цIыхугъэр, дахагъэр къазэрыгурыIуэ елъытакIэ зэщхь, зэгъунэгъу тхакIуэ-усакIуэ гупхэри щыIэщ, я IэдакъэщIэкIыр зы художественнэ методым къитIасэу. Апхуэдэу, къигъэщIа образхэм я къэгъэхъукIар, а образхэр зэрызэпыщIа, зэрызэдэхъу хабзэхэр зэщхьщи, ХьэIупэр мыпхуэдэ усакIуэ гупым ягъунэгъущ, пхужымыIэным ещхьщ.
Поэзием и хабзэхэр тхэ псом я дежкIэ зэхуэдэми, усакIуэ къэс езым еижу дуней щхьэхуэ къегъэщI гъащIэм, зэманым езыпх лъабжьэхэр иIэжу.
Апхуэдэу, ХьэIупэр зыми езымыгъэщхь щытыкIэхэм ящыщщ и гупсысэ´кIэкIи а гупсысэм къызэщIиубыдэ Iуэхугъуэхэм гъащIэм щаIэ мыхьэнэкIи, ахэр къызэриIуатэ бзэм и шэрыуагъкIи, усэбзэр нэхъ къулей зыщIу щыIэ Iэмалхэм я къэгъэсэбэпыкIэкIи усакIуэ зэфIэувауэ, и IуэхуеплъыкIэ, и гъуазэ иIэжу адыгэ поэзием къызэрыхыхьар.
Жэщ макъамэ
Жэщ-гупсысэ сIэщIэщэщыр
Даущым зыщIеф…
СымыщIэжми сызыщыщыр,
Си бзэм щихъ сещIыф.
Уафэм къехыр щызгъэхьэщIэ
Си фэм щIэхъуэпсыкI
Си псэм шыпсэ щызэхищIэм,
ЩIым сыщхьэщосыкI.
Си гум къэкIыр къызэрыхъум
Щихъ нэщэнэр хэлъщ.
Жэщ гупсысэм щызэблэсхъум
Къысхелъхьэжыр хьэл.
Уеблэм тIэкIу сыIэл къафIощIыр
(УкъамыщIэм – тыншщ!),
Зэми, пэжщ, цIэ лей къысфIащыр,
Ауэ псэм хуитыж
Псатхьэщ зыщIэр сэ зэпысщэр!
Си пкъым силъ щIэтыжщ!
УсакIуэм и щытыкIэ нэхъыщхьэр къыхощ мы усэм – гупсысакIуэщ. И пшыналъэр къыщежьэри щыгъэнэхуащ – уафэм. А тегъэщIапIитIыр ХьэIупэм и творчествэм и кIыхьагъкIэ кIуэцIрокI, гъащIэм и ныбзхэм щыщу сыт хуэдэр натIэрыIуапIэ имыщIми, уафэм и Iэмырым емыпцIыжу, гупсысэм и лъабжьэр акъылу.
ДжэбрэIил и усэхэм упхрыплъа нэужь яхужыпIэфынукъым мылъхуэсу къыщIидзэу кIуатэурэ зиукъэбзауэ. И Iэдакъэ къыщIэкIауэ щыгъуазэ дызыхуэхъуар Iуэху еплъыкIэ зэтеубыдарэ гурыщIэ куукIэ гъэнщIащ, художественнэ фащэ дэгъуэ ящыгъщ. Ебгъэлеймэ, къыщыпщыхъу щыIэщ тхэкIэм и щэхухэм лъыхъуэни, къихутэни хуэмейуэ и лъым хэту къалъхуауэ, иIэ зыхэщIэныгъэм елъытауэ жыIэкIэ телъыджэхэр езыр-езыру къакIуэурэ тыншыбзэу усакIуэ нахуэ хъуауэ. Ауэ хэт щымыгъуазэр усакIуэ IэщIагъэр егъэлеяуэ зэрыгугъум? ИкIи хэт ищIэрэ абы и щэхур? Дауи, ар «зыпкърыкI» езы усакIуэрщ. Абы щыгъуэми ар псалъэкIэ къыпхуэIуэтэн щэхуу щытмэ…
Сэ куэдрэ куэдрэ макъ зэхызох,
Дахагъ фIэсщынуи си жьэм къысхуемыкIуэ.
СыздэкIуэм хуэму зэми сотIысэх,
Сымэхым, жысIэу, гузавэр къыстокIуэ.
А макъым хиш зэшыгъуэр Iэтыгъуейщ,
Iэхъуамбэр зэщIэмыхьэу хуэш къысхохьэ.
Зэм си щхьэм итым лIэщIыгъуэу дэхъейм
Щыщ зы, гызыжу, а макъым допыхьэ.
А макъым и къежьапIэр дэнэ щыщ?
Пщыхьэщхьэ пшэплъ пщэдейм ущызыгъаплъэ?
СызэплъэкIыжым Iэгур зыхуэзущI
Зыгуэрым IупщIу къызжиIэфкъым псалъэ.
ХьэIупэм и усэхэр тыншу зэфIэувауэ къыпщызыгъэхъур, хуэбгъэфащэ зэрыхъунумкIэ, утыку къищIыну зэремыпIэщIэкIарщ. Куэд щIакъым макъамэтх лъэрызехьэу псоми яцIыху ДжэбрэIил усэ гъуэзэджэхэр итхыу хэIущIыIу зэрыхъурэ. Зэхэзыха мащIэм ягъэщIагъуэу, ахэр макъ лъэщ зиIэщ, гупсысэ жэбза зыхэлъщ, купщIафIэщ, псори зэгъусэу зыпкъ зиIэ уэрэдщ. Дауи, гъэщIэгъуэнщ езы усакIуэм и IэдакъэщIэкIым хуиIэж щытыкIэр, ар абы зэрыхуэхъур къэпщIэну:
Нобэ къэскIи узидамэщ,
Сызыхуейм сохьыф.
Уи шугъусэу си макъамэр,
Уафэгум сохьэф.
Адрей псоми уащысхъумэм
ЩIэнэхъыфIыр сщIэжт…
Щыгъэмахуэм – умэкъумэт,
Бжьыхьэм – упсыщIэжт.
Махуи жэщи уи къабзагъэрщ
СэркIэ нэхъэпар!
ПхузэIусщэ уагъэ-щагъэр –
Ирагъэхъыбар…
Батэ-къути сыхэтакъым,
Ут уэзмыщIэкIа,
НэгъуэщI хади сыутакъым,
Куэди сIэщIэкIащ…
Гурэ псэкIэ сыбгъэщатэм –
КъысфIэщIыжт сылIэн.
Бзэм и хабзэм сытепшатэм –
«Пшыналъэр бгъунлъэнт».
Мы усэр ХьэIупэм и тхьэрыIуэ худэщ дамэ хуэхъуа пшыналъэм и къабзагъыр хъумэным ткIийуэ хущытынымкIэ, и лъапIэныгъэр игъэпэжынымкIэ. И IэдакъэщIэкIым зэ укIуэцIрыджыкIын фIэкIа хуэмейуэ нэрылъагъу мэхъу зэи а щытыкIэм зэрытемыкIар, пшыналъэр зэримыгъэбгъунлъар – гугъуми, пэж жиIащ, фIыщIэ гуапэ мыхъуами, лъэпкъым и ущиякIуэщ, чэнджэщэгъущ.
Усэ зытх куэдми хуэдэу, ХьэIупэр тоусыхь цIыхум, лъахэм, лъэпкъым, уафэм, щIылъэм, зэхущытыкIэхэм – куэд лъандэрэ усыгъэм и лъахэм щызэфIэува, мымащIи зытражыIыхьа щыIэгъэхэм. Аращ, ауэ ДжэбрэIил хузэфIэкIащ щIэщыгъуэну, и Iэдакъэ къыщIэкIам и гур, и псэр хыболъагъуэ, лъапIэныгъэу къилъытэр белджылыщ, хилъхьэ гупсысэхэр нэхъ щызу икIи нэхъ куууэ къигъэлъэгъуэн папщIэ къигъэсэбэп Iэмалхэр, зытет хабзэхэр – зэзыпх гуэрхэр хэлъми – ХьэIупэр тхэуэ диIэ псоми къахэзыгъэщхьэхукIщ. Нэхъ къалэн гугъу дыдэу поэзием (искусствэм зэрыщыту) и пащхьэ къиувэм усакIуэр гъуэзэджэу пэлъэщащ – тхыгъэм хэлъ гупсысэмрэ (идеемрэ) и теплъэмрэ зэгъэкIуныр.
ЦIыхум и гущIэр – щэхущ, унэсыныр къызэрымыкIуэ къалэнщ. И щIэр куущ, къуэгъэнапIэ и бэщ, зей дыдэр хэзэрыхьыжу зыхэщIэныгъэ куэд щызокIуэ. А быдапIэм щызэфIэувэу зыщызыгъэзэгъэжа щытыкIэр къигъэукъубеифыну, дахагъэм, нэхугъэм хуигъэушыфыну усакIуэр зыщI щытыкIэм Iэзагъ мыхъуу, удагъкIэ седжэнт. Апхуэдэ хьэл хэлъщ ХьэIупэ-усакIуэм, ХьэIупэ-макъамэтхым. Езыми иIэщ а гурыщхъуэр:
Шыц уэсыр есу уэм щокIуасэ,
Шыц уэсыр къесу нэху согъэщ.
Таурыхъ зэмыщхьу щхьэм къитIасэм
Нэщыпхъуэ сIыгъыу къысфIегъэщI.
ЗгъэщIам и дахэр зы жэщ-махуэу
ЩIымахуэ шылэм къысхуепщIыхь.
Шыц уэсым жесIэр псэм и щэхуу
Сурэту абджым кIэрещIыхь.
Нэщыпхъуэ Iуэхуми, гъуабжэгъуэщу
Таурыхъ зэмыщхьхэр мэкIуэдыж.
Щхьэгъубжэ Iупхъуэм ныбжь къыкъуэщым
Даущым си псэр щысхуедыж.
Сытыр и къежьапIэ а щытыкIэм? И гъащIэм и къекIуэкIыкIар арауэ къыщIэкIынукъым. Дэтхэнэ усакIуэми и гъащIэр зыгуэру къокIуэкI, ауэ псоми я макъыр зэхэщIыкIыгъуэкъым. Абы и къикIыпIэр ХьэIупэм и псэм игъуэта къулеягъырщ. «Хэт къысфIищми мажусий, Сэтэнейщ си анэр» жызыIа усакIуэм нартхэр «ди анэкIэ» зэджэу щытам къыIэпиха щытыкIэ иIэщ: лъэпкъым и ущиякIуэ-чэнджэщакIуэщ, и Iущыгъэ-губзыгъагъэр хэти лъэIэсынущ, и IэдакъэщIэкIхэм иреджэ закъуэ. Псом япэу апхуэдэ лъагапIэм ар нэзыгъэсар сытым щыгъуи щIэныгъэм зэрыхуэнэхъуеиншэрщ. «СфIэфIт иджыри сымыщIэ къэсщIэну»,- жеIэ ноби усакIуэм. Абы нэмыщI и псэм сыт щыгъуи зыхещIэ нэгъуэщIым къеузыр, а нэгъуэщIыр зышыгуфIыкIыр, къыфIэIуэхущ дунейм щызекIуэ пэжымрэ пцIырыпцIымрэ.
УсакIуэм и гущхьэгъэсэныгъэм къежьапIэфI иIэщ: анитIым я хъыбар хьэлэмэтхэмрэ уэрэдхэмрэ, ахэм зыщIагъэдэIуа Iущыгъэхэр, адэшхуэ Бэчмырзэ и хъуахуэ къытрихьар, къеджэф зэрыхъурэ IэщIэмыкIа тхылъхэр, щытыкIэу къыдигъэщIауэ хэлъ набдзэгубдзаплъагъ егъэлеямрэ пэжагъымрэ.
Гущэкъу уэрэд гуакIуэм дыщIаупскIэ
Сабийм хуэдэу гугъэм хэзгъэфыкI
Си лъэпкъ хабзэм сыдапIащи IупскIэ,
Къэсхъуэпсыфыр уафэм и IэрыкIщ.
Щхьэхуэу къыжыIэпхъэщ псалъэм сакъыу зэрыхущытыр:
Псалъэм и пщIэр, нэхъ мащIэху, доуей.
УмыщIэхэу IумпIэр къэбгъэлалэм –
Бэлыхь къыздихьынущ ямылейм.
Гу лъыботэ псалъэм хуищI пщIэмкIэ урыс усакIуэшхуэ Цветаевэ Маринэ зэригъунэгъур. Абы жиIэгъат: «Сэ щыIэгъэр нэсауэ зэрызыхэсщIэр псалъэмкIэщ (сысеижымкIэ). УсакIуэм дежкIэ псалъэр мылъкуу щыIэм я лейщ. Псалъэхэм лъыхъуэкIэрэ усакIуэм къелъыхъуэ купщIэ». ХьэIупэр къигъуэта купщIэм зэрыхуэнэхъуеиншэр ибзыщIкъым:
Макъамэ дыдэр щыстхкIэ усэу,
Згъэщтэн къысфIощIыр сыпсчэм.
А псор лъабжьэ хуэхъуащ ХьэIупэр къызэрыгуэмыкI усакIуэ хъунымкIэ. Езым еижу гупсысэ пыухыкIа зиIэм и Iэужьри гурыIуэгъуэщ, гъэщIэгъуэнщ, укъытезыIэтыкIщ, ипэкIэ узышэщ. Гу лъумытэнкIэ Iэмал имыIэу зы щытыкIэ иIэщ ДжэбрэIил и усэхэм: хэт нэхъ мащIэу, хэт нэхъ хуабжьу нэщхъеифэхэщ. Дауи, ар къызыхэкIыр гупсысабэу зэрыщытырщ, куэд зэрызэригъэзахуэрщ.
Мы дунеишхуэр тIэкIу схуэзэв,
Сыт си гур къыщIикъузыр?
Е, гуауэм сищIу къаплъэнэф,
СфIэкIуэдыпа си гъуазэр?
А гъуазэ нэзым къезблэблэкI
БлэкIар къысфIощI псэхэхыу…
Гукъабзэлъыхъуэу сызоплъэкI,
ЗгъэщIар зэпезупсэхыу.
Си хадэм жыгыу щыхэссам
Къеуэсэпащ хьэпIацIэр…
ЛыхулыпцIэ зиIэу емыса
Гупсысэр къопщI шыбадзэу.
Сызэбэдзауэ пэтми ешх,
Ешх си псэр гъуанэпщIанэу!
Уэ пIащэ щIэту къошхыр уэшх,
Уэшх-уэс мэхъуж итIанэ.
Абы теухуауэ тэмэму жиIащ Кхъуэжь Залинэ: «Дэтхэнэ цIыхуми нэхугъэ гуэр къыпкърокI, ауэ ХьэIупэ ДжэбрэIил и нур къэухьыр нэщхъеифэщ. Си дежкIэ ар цIыху-Мазэщ. ЦIыху-Дыгъэкъым, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, Дыгъэр дахэ щхьэкIэ хуиту узыригъэплъыркъым, и нэхум укъес, укъелыпщI, абы елъытауэ Мазэм къыбгъэдэкI дахагъэри нэхугъэри куэдкIэ нэхъ щабэщ, нэхъ узыIэпызышэщ. Ахэр хуэдэщ дыщэмрэ дыжьынымрэ зэбгъэпщэным».
Дунейм кIэ имыIэу зехъуэж, поэзиеми къегъэлъагъуэ, къыщыIу зэманым елъытауэ, гъащIэм и зэхэлъыкIэр, и плъыфэхэр, и фIыгъуэмрэ и мыгъуэмрэ; нобэ пхъашэу лъэпкъым и пащхьэм къиува упщIэм и къежьапIэр, лъабжьэ щищIамрэ щIищIамрэ зэхегъэкIри, жэуапыр, къэкIуэныр нэхъ зэIузэпэщ, зэтес зэрыхъуным телажьэу, ди пащхьэ кърелъхьэж. ИкIи ар абы зэрищIыр къыфIэмыIуэхуу хьэмэрэ щIыIагъэ хэлъукъым, атIэ гущIэм зыкъигъазэущ, гъэхуарэ хэкъузауэщ, гу пцIанагъэрэ пэжагърэ хэлъущ. Зэми губжьыр имыгъэпщкIуу, зэми нэпс къыщыIэпыху щыIэу. Ар зэлъытар къызэкIуэцIих темэм адыгэ гъащIэм щиIэ мыхьэнэр аращ.
Къызэузыр жысIэну сошынэ…
Си узыфэм нобэ хэт хуеиж?!
Гурэ псэкIэ уэрщи къыздэпшынэр
Си пшыналъэ, сылIэм сыгъеиж.
Аддэ пасэу си дунейр щыптхьэкъум,
КъысфIэщIат насып къызэуэлIа!
Жэщи махуи зыт сызыхущIэкъур –
ЗгъэбжьыфIэныр си лъэпкъ ехьэлIар.
Сабэналъэ хъужа ди лъэпкъ хабзэр
Къэдбзыхьыжу иджы дызэхэсщ.
Уэ зупэсырщ къыпхуащIыжыр уасэ!
Сыт ди Хасэ? Сыти ди зэхуэс?
Щхьэгъэузщ жысIэну къемыкIущэ,
НэгъуэщI гуэр фIэсщынуи сымыгъуэт.
Къэзгъуэтам и дахэр зыдэгъуащэ
Нарт пшыналъэ дыдэр тIэщIапхъуэт.
ТIэщIапхъуэт къудейкъым! Дэ дэр-дэру
А пшыналъэр зымейм ей дощIыж!
ХамэщIэкъущи, тфIэфIщ зыдгъэзыгуэрым…
Мис апхуэдэу лъэпкъ напэр дощэж.
Къызэузыр IупщIми – сымышынэ!
Си пшыналъэ, дыгъэпсщ уи сэтейр.
Адыгагъэ, гугъэр щысфIэиным,
ПсэкIэ сод пхуэхъун адыгэ цей.
ДжэбрэIил и усыгъэр эпическэщ, щыпкъагъэм имыкI гуащIагърэ пхъашагъри зэщIэжьыуэу хэтщ. И лъэпкъым хуэпщылI художникыр гъащIэм щIакIэр хэгъэщэщыным телажьэу аращ, нэгъуэщI плъапIэ иIэкъым, нэгъуэщI щытыкIэ зыхилъхьакъым.
Акъужь цейр дыгъэпскIэ схуэзыдытэ,
НапIэр сIэтым – пшэплъыр зэдзэкIа
Дзапэ уэрэд си тхьэкIумэм итым
Налъэу хэлъыр уилъ къызыхэкIам
И дахагъэм хуэфэщэн уи хабзэр
Бзыпхъэ-бзыпхъэу хэутэн щIэхъуам
Согупсысри,- си пшыналъэр къабзэу
ЩIэсхъума адыгэ, сыбзэщхъуа?
Щхъухь сефамэ нэхъыфIт слъагъум нэхърэ!
«Нэмыс-къэмыс жылэу»* дызэхэтщ,
Уилъэхъащи зэман бзаджэм и хъым,
Хэт бгъэкъуаншэжынур нобэ, хэт?..
Сурибынщи, уи пщэдеймкIэ сыплъэм,
ЗэлъиIэзэлъиплъэу сщохъу къэнэн …
Сыщыуам нэхъыфIт, мыутхъуэу си лъыр,
Пщэдджыжь жейм дыгъэпсыр еухуэн.
*ПащIэ Бэчмырзэ и сатырщ.
Лъэпкъ гупсысэр псом япэ изыгъэщ ХьэIупэм и поэзием и программэу къэплъытэ хъунущ мы усэр: лирическэ лIыхъужьым пшыналъэ зэхэлъхьэныр и насыпым къихьа IэщIагъэщ; а IэщIагъэмкIэ зытелажьэр лъэпкъым и пкъыр псыхьынырщ; нобэрей IуэхукIэ лъэпкъым зыхъумэжыкIэр IэщIэгъупщыкIащ; IэщIэгъупщыкIами, зыкъигъуэтыжынущ, абыкIэ пшыналъэр сэбэп хъунущ.
Усэм хэт лIыхъужьыр зэм губжьми, щтэIэщтаблэкъым, дзыхэкъым, мэгугъэ. Мы усэм щызэпэщIэтщ ткIиигъэри гумэщIэныгъэри, гуитIщхьитIри фIэщхъуныгъэри. Псом я лъабжьэ щIэлъыжщ лирическэ лIыхъужьым (ар сэ езы усакIуэр арауэ фIэкI къысщыхъуркъым) и лъэпкъым хуиIэ пэжыныгъэр, адыгэм къыдэгъуэгурыкIуа фIыгъуэр ихъумэжын, акъылрэ IущагъкIэ игъэбэгъуэн зэрыхуейр хьэкъыу зэрыпхыкIар. Усэм дыхуешэ мыпхуэдэ гупсысэм: адыгагъэм хуэхъу адыгэ цейр щымылэжьыкIыным папщIэ лъэпкъым и бынхэм, лIэщIыгъуэхэм я зэхуаку дамыгъэкIуадэу, зэIэпахын хуейщ напэ хужьыр, цIыхугъэ лъагэр, псори къызэщIэзыубыдэ лъагъуныгъэр, тхыдэм къыхэкIа дерсхэр, бзэр, лъэпкъ пшыналъэр, лъэпкъ фащэр – адыгагъэм къызэщIиубыдэ псори.
Абы телэжьэнырщ усакIуэм къалэн нэхъыщхьэу зыхуигъэувыжыр. ИкIи а къалэныр абы зэи и пщэ дихыжакъым, дихыжыфынуи щыткъым, ГуащIэр зейм къыхуиухащи.
Сышыхъуэ-Iэхъуэу губгъуэм сэ симыт,
Сыуэтэртескъым, лэгъупэжь и хабзэу.
Даущыр созыр, нэгъуэщI сыхуимыт,
КъыхэткIу пшыналъэр чэщейуэ згъэкъабзэу.
Згъэкъабзэ пэтми, си гур мэпIейтей:
Сэтейм утесхьэм гурыхь уащыхъуну?!
Е хъуэн къысхуэпхьу сылIэну тIэуней?
Нэхъ тыншуи сщIэркъым гъэ псом уIэхъуэну.
ИтIани, хъуркъым, псори зыболъыт,
Улъатэ пэтми щIылъэм утохуэжыр…
Гупсысэ шырхэр къыууэ зэблолъэт,
Гупсысэр щыжым – къысхохьэжыр хуэшу.
Сышыхъуэ-Iэхъуэу губгъуэм сэ симыт…
Щхьэм ит гупсысэм сахэтщ лэгъупэжьу.
Ежьу зэхэсххэм сащIащ щхьэхуимыт,
Дунейм тесхьэну фащэр зэзгъэпэщу…
Гуращэ зиIэр – гуащIэм емыблэж!
Зэман-лэныстэм гъэхэр къысхуещыхьыр.
Бэлыхьу щыIэм си лъэпкъ тIэкIур блэш,
И шыхъуи Iэхъуи нэхъ дахэм епщIыхьу.
ХьэцIыкIу Рае
