Dr. Nuri Güçtekin*
Ders Programı
Çerkes Teavün Mektebi’nde devletin resmi müfredat programı uygulanmaktadır. Bu programa Çerkesce alfabe, Çerkesce okuma ve Çerkesce konuşma dersleri ilave edilmiştir. Çerkes çocukları için bu derslere devam mecburidir ve diğerleri için isteğe bağlıdır. Mûsikî dersi isteğe bağlı olarak verilmektedir. Ayrıca jimnastik, görgü kuralları, oyun kuralları, hareketli yürüyüşler, güzel söz söyleme ve yazı yazmak dersleriyle beraber mektep bahçesinde yapılmak üzere uygulamalı tarım ve fizik dersleri programa ilave edilmiştir.31 Uygun günlerde idare ve ders heyeti gözetiminde tüm öğrencilerle beraber geziler yapılmasına müzelere, sergilere ve türbelere gidilmesine önem verilmiştir.32 Bu ders programından okulda anadille eğitime önem verildiği görülmektedir. Ayrıca Çerkes Teavün Mektebi’nde eğitimde en etkili yöntem olan gezerek, görerek ve yaşayarak öğrenme prensibi uygulanmıştır.
Başvuru Şartları
Çerkes Teavün Mektebi’ne altı yaşından küçük ve on iki yaşından büyük öğrenci alınmamaktadır. Mektebe kayıt olunacak öğrencinin nüfus cüzdanının olması, aşılı bulunması, başka bir mektepte bulunmuş ise o okuldan alınmış tasdiknamesini ibraz etmeli ve bir velisi olmalıdır. Gündüzcü olacaksa ayrıca bir ikametgâh göstermek zorundaydı. Kimsesiz ve fakir çocukların yardıma muhtaç olduklarına dair karyeleri veya mahalleleri heyeti ihtiyâriyesi tarafından verilecek olan geçerli resmi evrakla beraber mektebe kayıt olmak için başvuruda bulunabilirlerdi.33 Öğrenci alımında aranan şartlar tüm Özel İslam Mektepleri için birkaç farklı uygulama dışında aynıdır.34
Ders Ücreti
Ders ücreti Özel İslam Mektepleri’nin tek gelir kaynağıdır. Özel İslam Mektepleri diğer giderlerini, öğretmen ve personel maaşlarını bu alınan ders ücretlerinden karşılamaktadır. Ders ücretinin ne kadar olacağı öğrenci velilerinin mali güçlerine göre değişiklik göstermektedir. Ders ücreti bir yıllık peşin veya yıllık 3 ya da 4 taksit olarak veya her ayın başında aylık olarak alınmaktadır. Bu nedenle ders ücretleri ve nasıl ödeneceği konusu ve bunun haricinde öğrencinin yıllık olarak sadece bir kez vereceği diğer ödemeler ve öğrencinin gündüzcü, yarı gündüzcü veya yatılı olarak vereceği ücretler tüm okullarda farklılık göstermektedir.
Çerkes Teavün Mektebi’nde ücretli öğrenci sayısı okul mevcudunun yarısını geçemezdi. Ücretler; gündüzcü ibtidâi öğrenci için 2,5 lira, rüşdiye öğrencileri için ise 3 lira, yarı yatılı ibtidâi öğrenciler için 7,5 lira, rüşdiye öğrencileri için ise 8 liradır. Yatılı ibtidâi ve rüşdiye öğrencilerinden 18 lira alınmaktadır. Bu ücretler bir yıllık ücretlerdi. Ders ücretinde iki çocuğunu da mektebe kayıt ettirenlerden yüzde on, üçüncü çocuk için yüzde yirmi ve dördüncü ço- cuk için yüzde otuz indirim yapılmaktadır. Ders ücretleri dört taksit olarak alınmaktadır. Eğitimi devam ederken okulu bırakan ücretli öğrencilere o dönem için ödemiş oldukları taksitler geri iade edil- memektedir.35
Çerkes Teavün Mektebi’nde, gündüzcü veya yarı yatılı öğrencilerden çamaşırlarını okulda yıkatmak isteyen öğrencilerden yıllık yıkama ücreti olarak bir lira alınırdı. Yarı yatılı öğrencilerden isteyenler aylık yarım lira vererek öğle yemeğini okulda yiyebilirlerdi. Gündüzcü veya yarı yatılı öğrencilerden resmi modeldeki elbise ve ayakkabı ile nakliye masrafı ve mektep tarafından dağıtılan ders araç ve gereçleri kendi imkânlarıyla karşılarlardı. Eğer okul tarafından verilmesi talep edilirse bunlar için ayrıca ücret verirlerdi.36
Yatılı öğrenci tüm vaktini okulda geçirmektedir. Ödemiş oldu- ğu ders ücreti karşılığında öğle yemeği, çamaşırlarının yıkatılması, resmi modeldeki elbise ve ayakkabı ile nakliye masrafları, ders araç ve gereçleri okul tarafından ücretsiz olarak sağlanırdı.37 Çerkes Teavün Mektebi’nde alınan ders ücretleri aynı dönemde faaliyet gösteren diğer Özel İslam Mektepleri ile karşılaştırıldığında, fiyatların neredeyse üçte iki oranında daha az olduğu görülmektedir.38
Gelir Kaynakları
Özel İslam Mektepleri’nin ihtiyaçları kurucuları ya da bağlı olduğu cemaat tarafından karşılanmaktadır. Özel İslam Mektepleri’nin tek gelir kaynağı öğrenciden alınan ders ücretleridir. Çerkes Teavün Mektebi’nin ihtiyaç ve masrafları Çerkes Teavün Cemiyeti tarafından karşılanmıştır. Zaten Mekâtîb-i Hususiye İdaresi de doğrudan nakdî olarak Özel İslam Mektepleri’ne mali yardım yapmamaktadır. Sadece resmi ruhsatnamesi olan mektepler, Maârif Nezareti’nden izin aldıktan sonra yardım nizamnamesi gereğince yardım toplayabilir, etkinlik yapabilirlerdi.39
Genellikle resmi ruhsatı olan Özel İslam Mektepleri sene sonun- da okulun açığını bildiren pusulaları Maârif Nezareti’ne gönderirlerdi. Mektebin ihtiyacı olan meblağ için konser, tiyatro, konferans, sergi, temsil, tombala ve benzeri gibi etkinlikler düzenlerlerdi. Bu etkinlikler için Maârif Nezareti’nden izin alındıktan sonra biletler bastırılır ve bu biletler satılarak mektebin açığı kapatılırdı. Ya da resmi ruhsatname alındıktan sonra izin alınarak okul adına İstanbul ve tüm yakın eyaletler veya Çerkeslerin yoğun olduğu yerler dolaşılarak okul adına yardım toplanılırdı.40 Çerkes Teavün Mektebi bu ikinci yola başvurmuştur.
(Devam edecek)
31Çerkes Nizamnamesi, madde 9. Elmas Zeynep Aksoy, a.g.m., s.103. “Çerkes Teavün Cemiyeti’nin yaymak istediği temel konulardan biri de Çerkesce’nin Latin alfabesi ile ya- zılmasıydı. Bu konuda çalışmalar yapan ilk kişi Ahmet Cavit Therkhet Paşa’dır. Ahmet Cavit Paşa’nın alfabesi 1897 yılında Arap harfleriyle basılmıştır. 1918 yılında Latin harfle- riyle alfabe yapılmıştır. Hazırlanmış olan Çerkesce alfabe üç tanedir. Bunlar Çerkes Teavün Cemiyeti ve Şimali Kafkasya Cemiyeti’nin ortak çalışmaları ile hazırlanmış ve Çerkes Te- avün Cemiyeti’ne bağlı tüm diğer cemiyet ve okullarda hatta Kafkasya’da kullanılmıştır.” BOA., MF.MKT., 937/77, (8 C.evvel 1324/30 Haziran 1906). Karahisar Şarki mutasarrıfı Ahmet Cavit tarafından, 4 R.ahir 1324/28 Mayıs 1906 tarihinde Maârif Nezâretine yazdığı dilekçesinde “ Müslüman çocukların ilk talimlerine hizmet için tertip ve telif ettiği ve “Ahmet Cavit Elifbası” adını verdiği elifbanın basılmasına ve neşrine izin verilmesini talep etmiştir.” 30 Haziran 1906 tarihinde, teftiş ve muayene heyeti tarafından tab’ ve neşrine izin verilmiştir. Ahmet Cavit alfabesi ilk kez 1910-1914 yılları arasında Çerkes Teavün Mektebi’nde uygulanmıştır.
32 Çerkes Nizamnamesi, madde 27.
33 Çerkes Nizamnamesi, madde 11 ve 12.
34 Rehber-i Marifet Mektebi Talimatı Esasiyesi, Dersaadet, Agobiyan Matbaası, 1306/1890, Kayıt ve kabul şartları, madde 2. Rehber-i İttihâd-ı Osmani Mektebi Tarifnamesi, İstanbul, Tarihsiz. Kayıt ve kabul. Leylî ve Neharî Mekteb-i Tefeyyüz, İstanbul, Bedrosyan Matbaası Hoca Paşa, 1329/1913. Kayıt ve kabul şartları.
35Çerkes Nizamnamesi, madde 14-17.
36 Çerkes Nizamnamesi, madde 16.
37 Çerkes Nizamnamesi, madde 17.
38Rehber-i İttihâd-ı Osmani Mektebi Tarifnamesi, Tarihsiz, Ders ücreti. Gündüzcü öğrencilerden yıllık ders ücreti olarak 3, 4 ve 6 lira alınmaktaydı. Yatılı öğrencilerden yıllık ders ücreti olarak 24, 26 ve 28 lira alınmaktaydı. Leylî ve Nehâri Mekteb-i Tefeyyüz Talimatnamesi, 1329/1913, Mektep ücretleri. Ders ücretleri hazırlık sınıfından 8. sınıfa kadar kademeli olarak artmaktaydı. Gündüzcü öğrencilerden 80-150 kuruş arası alınırken yatılı öğrenciden 200-300 kuruş ders ücreti alınırdı. Bu ilk taksit döneminde alınan ücretti. Bir eğitim döneminde dört taksit alınmaktaydı.
39BOA., DH.MUİ., 50-1/2, (17 Zilhicce 1327/30 Aralık 1909). Cem’-i İânât Layihası 7 Eylül 1909 tarihinde yayınlanmıştır. 19 maddeden oluşmaktadır. Bu layiha 15 Aralık 1915 tarihine kadar geçerliliğini sürdürmüştür. Takvim-i Vekayi neşri: 7 Safer 1334/15 Aralık 1915. Numara:2378. Cem’-i İânât Nizamnamesi dört fasıl ve 33 maddedir. Birinci fasıl ahkâmı umumiye başlığı altında 10 maddedir. Tiyatro, müsamere, bedeniyye oyunları, eğlence tertibi, piyango ve sergi tesisi ve küşâdı gibi tüm yardım konularını kapsamaktadır. İâne mahalin en büyük mülki amirinin iznine tabidir. İkinci fasıl iâne lüzum ve ihtiyacın sureti ve merci-i takdir ve tayini başlığı altında 7 maddedir. Üçüncü fasıl iânâtın sureti ahzı ve sarfı başlığı altında 11 maddedir. Dördüncü fasıl ahkâmı ceza başlığı altında 5 maddedir.
40 BOA., MF.HUS., 7/22, (13 C.evvel 1328/23 Mayıs 1910). Mektebe yardım toplanması için Maârif Nezareti’nce izin verilmesi için Çerkes Teavün Mektebi Müdürü Ahmed Cavid Paşa tarafından verilen arzuhaldir.
