Büyük Yınjıc Nehri’nin doğduğu doruktaki büyük bir kalede Nart karıkoca yaşıyorlardı. Kadının adı Adıyuh, kocasınınki ise Psebıde idi. Psebıde zekua insanıydı, sık sık zekua’ya gidiyor, dönüş zamanı yaklaştığında ise Adıyuh kolunu pencereden dışarı uzatarak ona yol gösteriyordu.
Adıyuh kolunu pencereden çıkardığında, ortalık fırtınalarla da sarsılıyor olsa bile değişip günlük güneşlik bir hava oluyordu; göz gözü görmeyecek derecede karanlıksa dolunay varmışçasına aydınlanıyordu. Nart Psebıde, Adıyuh’un kolundan yayılan ışığı takip ederek at sürülerini getirip dönüyordu evine. Adıyuh, Psebıde zekua’dan dönerken dönüş yolunu aydınlatıyor, arkasını ise karartıyordu.
Psebıde getirdiği kara-alaca at sürüleriyle Yınjıc kıyısına yaklaşınca, Adıyuh nehrin üzerine asma köprü kuruyor, Psebıde o köprüden önce at sürülerini geçiriyor, sonra da kendisi geçiyordu. Adıyuh, Psebıde geçince asma köprüsünü nehrin üzerinden hemen kaldırıyor, böylece Psebıde’nin peşindeki düşmanlar nehrin öbür kıyısında kalıyorlardı. Bekliyor, bekliyor, dönüp gidiyorlardı.
Bu şekilde uzun yıllar birlikte yaşadı Adıyuh ile Psebıde, Yınjıc’ın yükseklerinde bulunan kalelerinde oturarak. Psebıde zekua’da zora düşüp geri dönmek zorunda kaldığında Adıyuh’un kolundan çıkan ışığı takip ederek geri dönebiliyordu. Adıyuh’un asma köprüsünden at sürülerini geçiriyor, herkeste vay vay diyordu.
Bu şekilde birlikte yaşayıp giderken günün birinde Nart Psebıde övünçle Adıyuh’a şöyle dedi:
“İlginçtir, kaç kere zekua’ya çıksam şansım yaver gitti. Yinıj’ların uzak ülkesine gitsem de yolumu kaybetmeden döndüm. Çınt’lar peşime düştülerse de, yetişemeden Yınjıc Nehri’ni geçtim. Var mıdır benim gibi bir yiğit? Nartların söyledikleri doğru gerçekten; yiğitliği gönülden isteyen başarılı oluyor.”
Bu sözler Adıyuh’un çok gücüne gitti. Kocasının söylediklerinin kendisini üzdüğünü fark ettirmemek için çok çabaladı, fakat sonunda dayanamayıp şöyle dedi:
“Kendini bu kadar överken, seninle birlikte yaşayanın, sana yardımcı olanın ismini de birazcık ansaydın ne olurdu!”
“Bana yardım eden yoldaşım yok ki! Ben tek başınayım. Bir grup Nart atlısının becerdiklerini ben tek başıma beceriyorum” diye kendini övüp durmaya devam etti Nart Psebıde.
“Hayır, zorlukla karşılaşmayan yiğit her zaman iyi yiğittir, derler. Senden daha yiğit olan vardır herhalde” dedi Adıyuh, kocası Psebıde’yi alaya alarak.
Bu sözlere sinirlenen Psebıde, “Ne diyorsun sen?” diye bağırdı, “Benim gibi Nart erkeği var mı? Yinıj’ların arasından da çıkmadı henüz. Çınt yiğitleri de baş edemiyor benimle. Kaç kere Yındıl’a gittiysem de, Ten sırtlarına girdiysem de, Mıuthuh kıyılarında gezdiysem de beni senin gibi yerene rastlamadım.”
“Ben cadı değilim, dedikoducu da değilim” dedi Adıyuh, “yiğidin övgüsünü yadsımıyorum, ama Nart geleneklerinden değil kadının karşısına geçip kendine övgüler yağdırmak. Sense kendine övgüler düzüp duruyorsun, saçlarımı ağarttın, beni utandırdın.”
Adıyuh bunları söyleyince Nart Psebıde yerinden fırlayıp atına eyer vurdu. Hiçbir şey söylemeden atına binip yola çıktı. Avlu kapısına yetiştiğinde dayanamayıp büyük kaleye doğru dönüp bağırdı kızgın adam:
“Tamam, Nart yiğitliğimin nasıl olduğunu göreceksin!”
Bu sözleri Adıyuh’un duyduğundan emin bir halde yola düştü Psebıde. Vurdu gitti, zıpladı gitti. Kızgın Nart yorulmak nedir bilmiyordu. O kadar sinirliydi ki kızgınlığını hiçbir suçu olmayan atından çıkarıyordu. Vurdu gitti, zıpladı gitti. Psebıde’nın yaşlı atı; hangi yöne gideceğini bilemeden yolun ikiye ayrıldığı kavşakta durdu. Psebıde atına vurmaya işte orada başladı. Pirinç kamçısıyla vurdu durmadan atına.
Tekrar yola düşüp vuruyor gidiyor, zıplıyor gidiyor. Üç yolun ayrıldığı kavşağa gelince yaşlı atı tekrar durdu. Psebıde orada da atını pirinç kamçısıyla tekrar ölümüne dövmeye başladı. Nart Psebıde yaşlı atını ne kadar kamçılarsa kamçılasın at dayaktan dolayı daha hızlı yol almıyordu. Nart Psebıde’nin yolu böyle davrandıkça daha da uzuyordu. Eskiden zekua’ya giderken bir günde aldığı yolu şimdi ancak bir haftada alabiliyordu. Adıyuh’un ateşlediği kızgınlığa atının verdiği sıkıntı da eklenince sinirinden patlayacak duruma gelmişti Psebıde. Öylesine sinirlenmişti ki şu an önüne bir Yinıj grubu çıksa, bir tanesini bile sağ bırakmaksızın hepsini yok edebileceğini sanıyordu.
Böylece, vurdu gitti, zıpladı gitti, sonunda Yinıj’ların ülkesine vardı. Birden ortalık öylesine karardı ki bindiği atın kulaklarını dahi göremiyordu. O sırada yağmur başladı, öyle bir yağmurdu ki gökyüzüne merdiven dayamışsın da çıkabilirmişsin gibi yağıyordu. Göz gözü görmüyordu, ortalık simsiyaha kesmişti.
“Vay vay, ölüyordum sanki böyle bir gün için. Daha da kötü günler gördüm. Sağ olasın benim eski yamçım” dedi Psebıde ve Adıyuh’un yaptığı yamçıyı örttü üzerine. Fakat hiçbir zaman su geçirmeyen yamçısından elek gibi yağmur geçmeye başladı. Adıyuh’un yaptığı yamçı için “benim eski yamçım” demese o yamçıdan yağmur suyu yine geçmeyecekti.
Böylece, Yinıj ülkesini amaçsızca bir süre dolaştıktan sonra Psebıde ne yapacağını bilemeden yol alırken Yinıj’ların dişi at sürüsüyle karşılaştı.
“Aa, gökte ararken yerde buldum” diye sevinerek Yinıj’ların at sürüsünü toparlayıp sürmeye başladı. Yinıj’ların at sürüsünü önüne katıp yola çıktığında gökyüzünü şöyle bir inceledi Psebıde. Gökyüzü simsiyahtı. Adıyuh’un ışığı hiçbir taraftan gökyüzünü aydınlatmıyordu.
Psebıde ürktü birden. Gökyüzünün dört bir tarafını araştırdı, fakat Adıyuh’un kolundan yayılan ışık hiçbir taraftan görünmüyordu.
Gecenin zifiri karanlığında Yinıj’ların damızlık at sürüsünü hangi yöne süreceğini bilemeden kovalayıp dururken atların her biri, bir yana dağılıp kayboldular, tek başına yabanda kalakaldı Nart Psebıde.
Kayda değer pek bir şeye rastlamadan, rastladıklarını da toparlayıp getiremeden dolanıp durdu Yinıj ülkesinde Psebıde. Ara sıra kara-alaca aygır sürülerine rastlıyordu, fakat gece karanlığında hangi yöne gideceğini bilemeden yolunu şaşırıp kalıyor, bu sırada Yinıj’lar ona yetişip, at sürülerini geri alıp götürüyorlardı.
Yinıj ülkesinde bir şey bulamayınca Çınt ülkesinin sıkı otlarla kaplı bozkırlarına gitmeye karar verdi Psebıde.
O tarafa doğru yöneldi, fakat yola çıktığında olduğu gibi, atı bir türlü hızlı gitmiyordu, bunun üzerine atına yine eziyet edip sıkıntılar yaşattı. Pirinç kamçısı dur durak bilmeden sürekli atına indi durdu, fakat bu dayaklar bir türlü daha hızlı gitmesini sağlamadı.
Eskiden Psebıde’nin, Yinıj ülkesinden çıkıp Çınt ülkesindeki bozkırlara ulaşması bir hafta sürüyordu. Bu defa Çınt topraklarına ulaşmak için tam bir ay yol aldı Psebıde. Çınt ülkesindeki bozkırlara ulaştığında güneş öylesine ısıtmaya başladı ki taşlar sıcaktan kızıp patlıyor, toprak baştan başa çatlıyor, dünyayı kum fırtınası sarmış, güçlü bir fırtına kum taneciklerini gökyüzünde hortum gibi savurup duruyordu. Psebıde ne önünü görebiliyor ne de bir adım atabiliyordu, sonunda gidip yaşlı bir ağacın gövdesine sığındı.
Fakat rüzgâr o yaşlı ağacı kökünden söküp Psebıde’nin ona bağlamış olduğu atıyla birlikte sürükleyip götürdü. Ayağa fırlayıp yaşlı atını kurtarma umuduyla rüzgârın peşinden koşmaya başladı Psebıde.
Çok mu koştu, az mı, bilinmez –bunu herhalde Adıyuh biliyordur– sonunda rüzgârın sürüklediği yaşlı ağaca yetişip zar zor atını çözmeyi başardı.
Tam neyse ki atımı kurtardım diye düşünürken, birden çok susadığını hissetti Psebıde, olay bu ya, sanki o an su içmezse susuzluktan çatlayıp ölecekti. Bulunduğu yerin yakınında bir pınar olduğunu hatırlayıp su içmek için oraya gitti. Pınarın kaynağına yetiştiğinde ne görsün, pınar tamamen kurumuştu. Eski pınarın gözyaşı gibi tertemiz, buz gibi soğuk suyunun yerini, şimdi kirli kokan bir bataklık kaplamıştı. Bataklık suyunu içmek imkânsızdı, çok pis kokuyordu ve içinde sürüyle kurbağa ve yılan kaynıyordu.
(Devam edecek)
Kaynak: Kabardey Halk Destanları, Nalçik 1951. Editörler: Giranduko U., Elberd H., Foçışe A., Şocentsuk A., Şorten A.
Çeviri: Erdoğan Yılmaz
Инжыджыщхьэ1 деж чэщанэжьым щІэсхэу зэдэпсэурт нарт зэлІ-зэфыз. Фызым и цІэр Адиихут, лІым и цІэр Псэбыдэт. Нарт Псэбыдэр езыр зекІуэлІти къэхь-къэхум хэкІыртэкъым. Псэбыдэ къыщекІуэлІэжынум деж Адииху и Іэблэр щхьэгъубжэм къыдигъэжырт.
Адииху и Іэблэр щхьэгъубжэм къыдигъэжа нэужь, махуэр кІагъэпшагъуэу щытмэ, уэфІу зэридзэкІырт, нэм къыщІэІэбэр щумылъагъу жэщ кІыфІыр мазагъуэу игъэнэхурт. Адииху и Іэблэм идз нэхур и гъуазэу нарт Псэбыдэм шыбэр къихурти къэкІуэжырт. Псэбыдэ зекІуэ къыщикІыжкІэ и гъуэгупэр Адииху къигъэнэхурт, и гъуэгукІэр кІыфІ ищІырт.
Псэбыдэм къиху къэрэ-къуэлэнхэр Инжыдж Іуфэм къызэрыІуихуэу, Адииху, Инжыдж чэтэн лъэмыж трипхъуэрти а лъэмыжымкІэ Псэбыдэм шыбэр кърихурт, езыри къикІыжырт. Псэбыдэ псым къызэрикІыу, Адииху и чэтэн лъэмыжыр трипхъуэтыжырти, Псэбыдэ къезыхужьа бийхэр адрыщІ псыІуфэм къыІунэрт. Щытт, щытхэрти ягъэзэжырт.
Апхуэдэурэ куэдрэ зэдэпсэущ Адиихурэ Псэбыдэрэ, Инжыджыщхьэ и лъэгапІэм тет чэщанэм щІэсхэу, Псэбыдэ зекІуэ кІуэрейурэ, кърахужьэми Адииху и Іэблэм идз нэхум имыгъэгъуащэу къэкІуэжыфу, Адииху и чэтэн лъэмыжымкІэ шыбэр Инжыдж къырихуу, уей-уей жригъэІэу.
Ауэрэ зэдэпсэууэрэ, зэгуэрым, нарт Псэбыдэ зыщытхъужу Адииху жриІащ:
-ГъэщІэгъуэнщ, дапщэрэ зекІуэ сыкІуами къызохъулІэ. Иныжьхэм я хэку жыжьэм сыкІуэми, сымыгъуащэу сыкъокІуэжыф. Чынтхэм сыкъырахужьэми зыри къысщІэмыхьэу Инжыдж сыкъокІыж. Тету пІэрэ дунейм сэ хуэдэлІ? Пэжщ нартхэм жаІэр. ЛІыгъэм хуэлъащэм батэр егъэшыф!
Нарт Псэбыдэм апхуэдэу щыжиІэм, Адииху ар хуабжьу и жагъуэ хъуащ. Адииху и лІым и псалъафэр и жагъуэ зэрыхъуар къримыгъэщІэну хэтащ, арщхьэкІэ, хуэмышэчу жиІащ:
-Уи щхьэ закъуэ ущыхуэусэжми къыбдэгупсэм и цІэр къыхэбгъэщами сыт хъунт!
-Сэ къыздэгупси, гъусэ закъуи сиІэкъым. Сэ сышу закъуэщ. Нарт шу гупым ялъэкІыр си зэ ежьэгъуэщ! -мувыІэу и щхьэм щытхъужт нарт Псэбыдэ.
-Хьэуэ, хуэмызэ лІыфІщ жаІэ. Уэ нэхъ лІыхъужьи щыІэу къыщІэкІынщ, — жиІащ Адииху, илІ Псэбыдэм ехъурджауэу. Адииху и хъуэрыбзэр къыщыгурыІуэм Псэбыдэр къэгубжьащ:
-Сыт жыпІэр? -кІиящ Псэбыдэ. -Сэ схуэдэм нарт лъыщІыскъым, иныжь щылъхуи пащІыжкъым, чынт и лІыфІи пэхъужкъым. Дапщэрэ Индыл сикІами, Тэн и щІыб сихьами, Мыутхъух2 и Іуфэ зэхэскІухьами уэ пхуэдэу сызубыф сэ къысхуэзакъым.
-Сэ сыудкъым, сыубэркъым, -жиІащ Адииху, -лІы и щытхъуи згъэкІуэдыркъым. Ауэ, сощІэр, нарт хабзэкъым фыз и пащхьэ уиувэу уи щхьэ закъуэ ухуэусэныр. Уи щхьэ ущытхъужащ, сэ си щхьэр бгъэтхъуащ, сыбгъэукІытэри.
Адииху ар щыжиІэм, нарт Псэбыдэ къыщолъэтри и шым уанэ трелъхьэ. Зыри жимыІэу шым мэшэсри йожьэ. Куэбжэм щынэсым лІы губжьам хуэмышэчу чэщанэжьымкІэ зегъазэри мэгуо.
-Хъунщ, сэ уэзгъэлъагъунщ си нарт лІыгъэр зыдынэсыр!
А псалъэр Адииху зэрызэхихар ищІэжу Псэбыдэр гъуэгуанэ тоувэ. Еуэ макІуэ, еуэ малъэ. Нарт губжьам еш жыхуаІэри имыщІэж. Ар апхуэдизкІэ къэІэлащи и зэгуэпыр лажьэ зимыІэ и шым трекъутэ. Еуэ макІуэ, еуэ малъэ. ГъуэгущхьитІыр щызэхэкІым и шыжьыр къыщоувыІэ, зыдиІуэнтІэнур имыщІэжу. Псэбыдэм, мис абдежым къыщеублэ шым еуэныр. Жэз къамышымкІэ шыжьым тоухь.
Йожьэжри еуэ макІуэ, еуэ малъэ. Гъуэгущхьищыр щызэхэкІым зэрынэсу, аргуэру и шыжьыр щІоувыІыкІ. Псэбыдэм абдеж гуэрым жэз къамышымкІэ шыжьым уэгъуэ гуащІэ ирех. Нарт Псэбыдэм сыт хуэдиз удын шым ирихами, абы щхьэкІэ нэхъ лейуэ и шыжьым и лъэр зэщІихакъым. Нарт Псэбыдэм и гъуэгуанэр кІуэ пэтми нэхъ кІыхь фІэхъурт. Япэм, зекІуэ щежьэхэм зы махуэм икІууэ щытар иджы зы тхьэмахуэм хузэпыч къудейт. Адииху къызэщІигъэна губжьым и шым и бэмпІэгъуэри къыхэхьэжауэ нарт Псэбыдэр зэгуэудыпэрт. Ар зэгуэпыщати къыфІэщІырт, иджыпсту, иныжь гуп къыхуэзэми зыри къимыгъанэу зэтриудыну.
Ауэрэ, еуэм, кІуэм, лъэурэ, иныжьхэм я хэкум нэсащ. Иныжьхэм я хэкум зэрихьэу, дунейр кІагъэпшагъэ къэхъуащ, шы зытесым и тхьэкІумитІыр имылъагъужу. Ауэрэ кІуэурэ, уэшхым къыщІидзэри уафэм уридэкІуеин хуэдизу кърикІутэх хъуащ. Зыри умылъагъужу дунейм зыкъызэщІиуфІыцІащ.
-Аууей, сыхулІэ апхуэдэ махуэ! Нэхъ махуаи слъэгъуащ. Упсэу си щІакІуэжьыр! -жиІэщ Псэбыдэми, Адииху ищІа щІакІуэр зытриубгъуащ. АрщхьэкІэ, игъащІэм уэшх къызыпхымыкІа щІакІуэм уэшхыр къыпхыжу хуежьащ. Адииху ищІа щІакІуэм папщІэ Псэбыдэм «си щІэкІуэжьыр» жимыІатэмэ, уэшхыр а щІакІуэм къыпхыкІынутэкъым.
Сытми, Псэбыдэм Иныжь Хэкур зыбжанэрэ къиджэдыхьауэ, ауэрэ зыдэгъуэгурыкІуэм иныжь шыбз гуартэ хэщхьэрыуащ.
-Аа, сызылъыхъуэу схуэмыгъуэту къэзгъуэта, -жиІэри иныжьхэм я шыбэр кърихужьащ. Иныжьхэм я шыбэр къыщырихужьэм Псэбыдэм уафэ джабэр зэпиплъыхьащ. Уафэр фІыцІэт. Адииху и нурым зы лэныкъуэкІи уафэ джабэр къигъэнэхуртэкъым.
Псэбыдэр мэгузавэ. Уафэр лъэныкъуиплІымкІи зэпеплъыхь, арщхьэкІэ, Адииху и Іэблэ нурыр щыІэкъым.
Мо жэщ кІыфІым кърихужьа иныжь шыбз гуартэр Псэбыдэм зыдихуну лъэныкъуэр имыщІэу кърихуэкІыурэ фІызэбгырыжыжри и щхьэ закъуэу езы нартыр губгъуэм къинэжащ.
Псэбыдэ апхуэдэу къехъулІэ щымыІэу, зыхуэзэ тІэкІури къыхузэщІэмыкъуэу куэдрэ итащ Иныжь Хэкум. Зэзэмызэ, къарэ-къуэлэн хакІуэпщІэхэм яхуэзэрт, ауэ жэщ кІыфІым зыдигъэзэну лъэныкъуэр хуэмыгъуэтыжу езы Псэбыдэр гъуащэрт, иныжьхэр къэсырти кърихужьа шыбэр трахыжт.
Иныжь Хэкум зыри къыщемыхъулІэжым, мурад ищІащ Иныжь Хэкум икІыжу Чынт Гуэрэныгум кІуэну.
Еуэщ аби ежьэри, аргуэру япэм хуэдэу и шым и лъэр зэщІимыхыурэ бампІэгъуэ Іэджэ игъэващ Псэбыдэм. Мы гъуэгуанэми и шыжьым жэз къамышыр мызэ — мытІэу техуащ, ауэ а удын гуащІэхэм ар нэхъ жэр ящІакъым.
Япэм, Псэбыдэ Иныжь Хэкум икІырти зы тхьэмахуэкІэ Чынт Гуэрэныгум ихьэрт. Иджы мазэ псокІэ гъуэгуанэ тетащ Псэбыдэ, чынтхэм я щІыпІэм нэмысурэ. Нарт Псэбыдэр Чынт Гуэрэныгум зэрихьэу, дыгъэр апхуэдизкІэ жьэражьэу къепс хъуати, мывэхэр плъырти зэгуэудхэрт, щІыр къачэрт, дунейр къум пшахъуалъэм зэщІищтауэ жьапщэ бзаджэм пшахъуэр гъуэжькурийуэ зэрихьэрт. Псэбыдэм кІуапІи, плъапІи имыгъуэтыжу зы жыгыжь гуэрым къуэтІысхьащ.
АрщхьэкІэ, жьым а жыгыжь закъуэри щІым хечри ирехьэжьэ Псэбыдэм а жыгыжьым ирипха и шыжьри щІыгъуу. Псэбыдэр къыщылъэтауэ жыгыжьыр жьым зыдрихьэжьамкІэ мажэ, и шыжь закъуэр зыІэригъэхьэжыну.
Куэдрэ жа, мащІэрэ жа -ар зыщІэр Адиихуу къыщІэкІынщ – сытми, жьым ирихьэжьа жыгыжьым ерагъкІэ кІэщІыхьэри и шыжьыр къыкІэритІэтыкІыжащ.
Шыр къыІэрыхьэжа къудейуэ Псэбыдэр псыхуэлІэм иубыдащ, кІуэ аракъэ, псы емыфамэ, зэгуэуду лІэн хуэдизу. А зыдэщытым деж мыжыжьэу зы псынэ гъуэзэджэ гуэр щыІауэ ищІэжырти кІуащ ефэну. Псынэр къыщыщІэжу щыта щІыпІэм нэсмэ — псынэр гъужат. Япэрей псынэу, нэпсым хуэдэу къабзэу, мылым хуэдэу щІыІэу щытам и пІэкІэ иджы шэдыжь тІэкІу къэнэжауэ арат. Абы уефэнкІэ Іэмал имыІэу мейр къыхихырт, хьэндыркъуакъуэхэмрэ блэхэмрэ хэзт.
1 Инжыдж — псыцIэщ. Зеленчукщ.
2 Мыутхъух — хыцIэщ.
