Пщыжьымрэ КъуийцIыкIурэ Сабийхэм Папщ1э («Гушыlэр Тхьэм и щlасэщ» тхылъым ихуа псысэхэм щыщ)
Lıkh Ludmila, Kheşej Jenya’dan derledği masalda Kuiytsiku’n Pşı’nın zalimliğini ve devi nasıl yendiğini anlatıyor.
ЩыIащ-псэуащ зы къуажэ гуэрым зы пщыжь. Ар апхуэдизкIэ бейти, мылъкум къызэгуитхъырт; апхуэдиз дыдэкIи нэпсейт, цIыху Iейти, зы цIыхум фIыуэ къалъагъуртэкъым.
А къуажэ дыдэм дэст КъуийцIыкIуи. Ар тхьэмыщкIэ дыдэу псэурт, ауэ апхуэдизкIэ псэ хьэлэлти, псоми фIы дыдэу къалъагъурт. Мис абы щхьэкIэ абы пщыр теплъэ хъуртэкъым икIи игъэкIуэдыну иужь ихьащ.
Зы махуэ гуэрым пщыжьым КъуийцIыкIу къриджауэ жреIэ:
– Мы си къуажэм дэсу хъуар щIэхуэну зы мывэ унэ езгъэщIыну сыхуейщ. Ауэ, уэри уощIэ, ди щIыр мывэкIэ къулейсызщ. Псым адрыщIкIэ мывэфI щыIэу зэхэсхащи, гукIэ укIуэурэ къаши къуажэбгъум деж щызэтекIутэ!
– Си кIуэдыпIэ улъыхъуэу ара, зиусхьэн ди пщышхуэ? – жиIащ КъуийцIыкIу. – Зэрыжылэу ящIэр псым адрыщIкIэ Иныжь зэрыщыпсэур! Сэ абы сыкъелынукъым!
– Ей-ехь! – губжьащ пщыр. – Иджы си унафэм укъемыдэIуэну ара? Хьэпсым урезгъэдзэнщ, ар нэхъыфIым!
Сыт ищIэнт КъуийцIыкIу. И щхьэр пылэлу пщым и пщIантIэм къыдэкIыжри псыхъуэм кIуащ. Хэгупсысыхьу псы Iуфэм здэщысым, зыгуэр и щхьэм къихьащ…
ШэджагъуэхуегъэзэкI хъуауэ, псым адрыщIкIэ уплъэм плъагъуу, псыхъуэм Иныжьыр къыдыхьащ. Ар апхуэдизкIэ инт икIи хьэлъэти, щIы зытеувэр игъэсысырт. КъакIуэщ, псы Iуфэм къыIутIысхьэри и лъакъуэжьитIыр итхьэщIыну тIысащ.
КъуийцIыкIу зы мывэ цIыкIу къищтэщ, иныжьым иреуэри езым гъурцым зыхидзэжащ. Иныжьым, щтауэ зиплъыхьа щхьэкIэ, зыри илъэгъуакъым.
ЕтIуанэу КъуийцIыкIу зы мывэ Iэрыхуэ къищтэри иныжьым еуэри зигъэпщкIужащ. Иныжьыр къэгубжьауэ къыщылъэта щхьэкIэ, къеуар къыхуэлъэгъуакъым.
Ещанэу КъуийцIыкIу нэхъ мывэ тыкъырыфI къищтэри Иныжьым егуоуащ:
– Ей Иныжь къэрабгъэ! Умышынэм, къэуэжыт!
Ар жиIэри, мывэр идзащ.
Иныжьым мывэшхуэ къищтэри, псым къызэпридзащ. АрщхьэкIэ КъуийцIыкIу узытригъэхуэнт!
Сытми, КъуийцIыкIу мывэ цIыкIукIэ иныжьым еуэм, Иныжьыр мывэшхуэкIэ къэуэжурэ, жэщ хъуху зэзэуащ, Иныжьым и псы Iуфэ лъэныкъуэмкIэ зы мывэ Iэрыхуэ къыIумынэжыху.
Пщэдджыжьым КъуийцIыкIу, выгу зэщIищIэри, Иныжьым мывэу къызэпридзар кърилъхьэурэ къуажэбгъум деж къишэри щызэтрилъхьащ.
– Унэ къызыхэкIын мывэ къэсшащ, зиусхьэн! – жиIэу КъуийцIыкIур пщым деж щыдыхьэм, ар псэууэ къызэрыкIуэжар пщым шэ фIыцIэу къытехуат, ауэ зыкъригъэщIакъым.
Зэман дэкIри, пщым аргуэру КъуийцIыкIур къриджауэ жреIэ:
– КъуийцIыкIу, Иныжьым зы шыуанышхуэ иIэу зэхэсхащи, къысхуумышэу хъунукъым! Унагъуэ къэскIэ щхьэхуэу мыпщафIэу, зэрыкъуажэу яшхынур а шыуанымкIэ езгъэпщэфIынущ!
– Иныжьым и шыуаныр сэ дауэ къызэрысхьынур, себгъэукIыну ара!? – жиIащ КъуийцIыкIу, арщхьэкIэ пщым, и унафэр игъэзэщIэну жиIэри, ар пщIантIэм къыдихужащ.
«Мы дунейм сыт хуэдэ IэмалкIэ иныжьым и шыуаныр къэсша хъуну?» – жиIэу и бэлыхьым итурэ, сытми, къигупсысащ.
Псыхъуэм кIуэри, мывищ къищтащ: зы нэхъ цIыкIу, тIэкIу нэхъ ин, нэхъ иныж. Пщэдджыжьым жьыуэ, иныжьыр къэмыхъей щIыкIэ, мывищыр иIыгъыу, кIуэри и пкIэм итIысхьащ.
Шэджагъуэм иныжьым пщэфIэн къиублащ: жьэгум деж и шыуанышхуэр лъахъшым ф1идзэри псы ирикIащ, лы игъэвэну хилъхьащ. Лэпсым къэкъуэлъэн зэрыщIидзэу, КъуийцIыкIу мывэ нэхъ цIыкIур уэнжакъымкIэ иридзащ. Мывэр шыуаным щыхэхуэм, лэпс пщтырым щыщ тIэкIу Иныжьым къытрикIащ. Иныжьыр гъумэтIыма мыхъум, ар зыуи къыщыхъуакъым.
ЕтIуанэу КъуийцIыкIу уэнжакъымкIэ мывэ нэхъ иныр иридзащ. Лэпс къэкъуалъэр нэхъыбэу къыщытрикIэм, иныжьыр къэкIиящ, ар шыуаным и зэран ищIри:
– ДахэкIэ бэяу, шыуаныжь! Умыбэяунум, мо щхьэгъубжэмкIэ удэздзынщ! – жи1ащ
Ещанэу КъуийцIыкIу уэнжакъымкIэ мывэ нэхъ иныжыр къыщридзэм, лэпс къэкъуалъэр Иныжьым и щхьэм къыщегъэжьауэ и лъабжьэм нэсу къытрикIащ. Иныжьыр аслъэн губжьам ещхьу гъуахъуэри шыуаныр, лыри зэрилъу, щхьэгъубжэм къыдиутIыпщыкIащ.
КъуийцIыкIуи аратэкъэ-тIэ зыхуейр! Шыуаныр къыIуилъэфщ, выхэм къыкIэрищIэри пщым деж къилъэфащ.
Аргуэру зэман дэкIри, пщым КъуийцIыкIур къриджауэ жреIэ:
– КъуийцIыкIу, Иныжьым зы шхыIэнышхуэ, зэрыкъуажэу дыщIэхуэну, иIэу жаIэу зэхэсхати, сехъуэпсащ. ИкIэщIыпIэкIэ къысхуумыхьу хъунукъым!
КъуийцIыкIу, дапхуэдизу мытхьэусыхэми, пщыр къызэремылIэлIэнур къыгурыIуэри, и щхьэр къыфIэхуауэ къыдэкIыжащ.
Куэдрэ гупсысащ КъуийцIыкIу, иныжьым и шхыIэныр къызэридыгъунур къыхуэмыщIэу. Сытми, къигупсысащ.
Махуэу ар псым зэпрыкIри, Иныжьым и щIыналъэм ихьащ. Иныжьыр щIэмысу зригъэхьэлIэщ, и унэм щIыхьэри и гъуэлъыпIэ щIагъым щIэгъуэлъхьащ.
Жэщ хъури, Иныжьыр къэкIуэжри и пIэм гъуэлъыжащ. Ар иджы жеижа хъунщ щыжиIэм, КъуийцIыкIу, дыду щы къыздищтауэ иIыгъти, нэхъ цIыкIур уэншэкум кIуэцIригъэжри, Иныжьым хиIуащ. Иныжьыр емызэгъыу зигъазэри, жеижащ.
Зэман дигъэкIщ, Иныжьыр жей куум хилъэфэным ежьэри, КъуийцIыкIу дыд курытыр абы хиIуащ. Иныжьыр, къэхъуар къыгурымыIуэу, гъуахъуэу къэушащ, сытми, гъумэтIымэурэ, и шхыIэныжьым хуэшхыдэурэ, Iурихыжащ.
Зэман дигъэкIщ, Иныжьыр игъэжеижри, КъуийцIыкIум дыд нэхъ ин дыдэр абы хуищIэу хиIуащ.
– А-а-а-а, ямылъагъужын шхыIэныжь, уэращ жейм сезымыгъэзэгъыр! Сэ уэ пхуэфащэр уэсщIэнщ! – жиIэри иныжьым и шхыIэныр щхьэгъубжэмкIэ къыдидзащ. КъуийцIыкIуи, арат зыхуеиххэри, шхыIэныр быдэу зэкIуэцIишыхьри пщым деж къилъэфащ.
Абы и ужькIэ аргуэру зэман зыкъом дэкIащ.
Пщыжьым аргуэру КъуийцIыкIур къриджащи, жреIэ:
– КъуийцIыкIу! А псым адрыщIкIэ псэу Иныжьым зы къару иIэу жаIэри, пхъэIэщэм щIэщIамэ, выи цIыхуи дыхуэмейуэ, губгъуэу диIэр ивэфынут, исэфынут, лэжьыгъэ хьэлъэу диIэр едгъэщIэфынут! Еуи, Iэмал хэлъхьи, Иныжь къашэ!
– Сыт жыпIэр, зиусхьэн?! Сэ Иныжь къысхуэшэну?! Къысхуэшапэу щытми, абы зэрыкъуажэу дыIэщIэкIуэдэнущ!
– Уэ иджы сыбгъэсэжыну ара?! – губжьащ пщыр. – Сэ жысIам унафэ тумыщIыхьыжу, кIуэи Иныжь къашэ! Хьэуэ жыпIэрэ – хьэпсым урезгъэдзэнщ!
Нэщхъей дыдэу къыдэкIыжащ КъуийцIыкIу пщым и пщIантIэм. «Дауэ сэ Иныжьыр къызэрысшэнур? Иджыри къэс абы сыкъелами, иджы хъунщ сыщыIэщIэкIуэдэнур. Жылэри дауэ хъуну? Къэзмышэщи – сэри пщым сигъэпсэунукъым…» – ахэм егупсысурэ КъуийцIыкIу махуэр игъэкIуащ. Сытми, зы Iэмал къигупсысащ.
Пщэдджыжьым хуэжьыIуэу ар псым зэпрыкIри Иныжьым пхъэ щыпиупщI хабзэ мэзышхуэм хыхьащ, нэхъ жыг ин дыдэм дэпщейри и джыдэ цIыкIумкIэ IущIэу щIидзащ. Иныжьым ар къилъагъури:
– Мыр сыт, КъуиижьцIыкIу, нэмэзым утIыркъэу щхьэ жыгым утес? –
жиIащ.
– СыщIэтIыркъэр къэпщIэнт, модэкIэ къакIуэ Емынэжьыр плъэгъуамэ: уэ уи инагъкIэ ухъумпIэцIэджщ абы елъытауэ, и гъуэгум къыпэщIэхуэу хъуар зэтреукIэ! Мы жыгым зы гъуанэ цIыкIу къизуду зыщызгъэпщкIуну аращ, – жиIащ КъуийцIыкIу.
Иныжьыр и фIэщыпэу гужьеящ:
– КъуийцIыкIу, сыкъегъэл, къызэпщIауэ хъуари пхузогъэгъу! Уэ уцIыкIунитIэщи, сыт хуэдэ гъуанэми зыщыбгъэпщкIуфынущ. Сэ дауэ сызэрыхъунур?!
– Хъунщ, хъунщ, умыгужьей, – жиIащ КъуийцIыкIу, – апхуэдизу ущылъаIуэкIэ, сыбдэIэпыкъунщ. Мы жыгым нэхъ ин мэзым щIэткъыми, пыупщI, ухъуэнщIи уэ уихуэну гъуанэ къиуд. Уэ абы уигъуэлъхьэнщи, сэ и щхьэр згъэбыдэжынщ. Емынэжьыр блэкIмэ, укъизгъэкIыжынщ.
ЗэрызэгурыIуам хуэдэу, Иныжьым жыг зэрамыщIэжыр пиупщIри иухъуэнщIащ, езыр ихуэну гъуанэшхуэ къриудащ. Абы игъуалъхьэри, КъуийцIыкIум и щхьэр игъэбыдэжащ.
– КъеIэт, Иныжь, Емынэжь и щхьэр къытритхъыфынумэ дегъэплъыт! – жиIащ КъуийцIыкIу.
Иныжьыр къеIэри къытритхъыу щыхуежьэм:
– Зэ догуэ, догуэ, иджыри быдэфI хъуакъым, – жиIэри КъуийцIыкIу пхъэм иджыри фIыуэ Iунэ иритыжащ.
Иныжьыр къеIэщ-къеIэри пхъэм и щхьэр ауи хуэгъэхъеякъым.
– Ей, Иныжь делэ, уин щхьэкIэ, бзум и акъыли уиIэкъым. УкъэзгъэпцIауэ ди пщыжьым деж усшэну аращ! – жиIащ КъуийцIыкIу.
– Сэ сымыделэтэмэ, уэ КъуиижьцIыкIу жыпIар щхьэ си фIэщ хъуат! – гъуэхъуащ Иныжьыр.
КъуийцIыкIу кIуэжри вий къихуащ, ахэм иныжьыр зэрылъ жыгыжьыр кIэрищIэри къуажэм илъэфащ.
Зэрыкъуажэу, пщыжьри я пашэу, къызэхуэсащ КъуийцIыкIу къилъэфа Иныжьым еплъыну.
– ИIэ, къигъэкI Иныжьыр! – унафэ ищIащ пщым.
– Ар къизгъэкIмэ, зэрыжылэу IэщIэкIуэдэнущ! – жиIащ КъуийцIыкIу.
АрщхьэкIэ пщыжь акъылыншэр хъийм икIри идакъым иныжьыр къимыутIыпщу.
Иныжьыр, хуит къызэрыхъуу, гъуахъуэу яхэлъадэри зэрыкъуажэу зэтриукIащ, пщыри яхэту.
КъуийцIыкIу аркъэнибл зэкIэрищIэщ, къырым и щхьэм иридзэри дэпщеящ. Иныжьым, ар къыщилъагъум, кIэлъыдэпщейуэ хуежьащ.
– Ей, Иныжь делэ! – къекIиящ абы КъуийцIыкIу. – Мы цIыху букIауэ хъуар къызэрызгъэхъужынур къызжумыIэнумэ, мы аркъэныр зэпызупщIынурэ уезгъэукIынущ!
– БжесIэнщ, КъуийцIыкIу, зэпумыупщI аркъэныр! – жиIащ иныжьым. – Си унэм укIуэмэ, зы пхъуантэ фIыцIэжь щIэтщ. Абы хущхъуэ гуэр дэлъщи, ятебудэмэ, псори сапсаууэ къэхъужынущ!
КъуийцIыкIу аркъэныр зэпиупщIри Иныжьыр иригъэукIащ. ИтIанэ и унэм кIуэри пхъуантэ фIыцIэжьым хущхъуэ дэлъыр къихьащ, пщыжьым фIэкI къэмынэу, адрейхэм ятриудэри, псори къэхъужащ.
ЦIыхухэм гуфIэгъуэшхуэр зэрахьащ, КъуийцIыкIуи я пщу хахри, тхъэуэ, псэууэ къэнэжащ
Къэзыlуэтэжар Къэшэж Женящ, зытхыжар Лыхь Людмилэщ.
(Къэбэрдей – Балъкъэр, Дзэлыкъуэ куей,
Къармэхьэблэ курыт еджапlэ 1-нэм
адыгэбзэмрэ адыгэ литературэмкlэ егъэджак1уэ)
