Америкэм ит штатэу Нью-Джерси щызэхащэгъэ ШIушIэ Адыгэ Хасэм итхьэматэу Кохадо Казбек иятIонэрэ пIэлъэ тетыгъо гухэлъыбэ иIэу ыублагъ. ИлIакъокIэ ар КIэгъэдыухэм ащыщ, Сирием къыщыхъугъ, Джолан Iуашъхьэм исабыигъор щигъэкIуагъ. Ау 1967-рэ илъэсым «мэфих заокIэ» арапхэмрэ джуртхэмрэ язэпэуцужьэу хэхьагъэм КIэгъэдыу унагъом нэмыкI адыгэ унэгъо пчагъэхм афэдэу, якъоджэ цIыкIу ригъэбгынагъ. Сыдэущтэу адыгагъэр, адыгэ хабзэр, адыгабзэр Америкэм щыпсэурэ тилъэпкъэгъухэм къаухъумэра? ИлъэсипшI ыпэу мы къэралыгъом тызэкIом къыщызэхэтхыгъагъэмрэ щытлъэгъугъагъэмрэ сыд зэхъокIыныгъэу афэхъугъэхэр. Янепэрэ щыIэкIэ-псэукIэ зыфэдэмкIэ КIэгъэдыу – Кохадо Казбек гущыIэгъу тыфэхъугъ.
-Адыгэ хэкум ишIуфэс салам фабэ къыбнэсэгъэсы, Казбек. Опсэу, уахътэ къыхэбгъэкIи тизум-зэдэгущыIэгъу укъызэрэхэлажьэрэмкIэ.
–Сигуапэу сэри тихэку дышъэ салам фабэ есэхыжьы.
Тэ, Америкэ чыжьэм щыIэхэмкIэ, бэрэ зэпхыныгъэ къыддашIырэп, арышъ, сэри сигуапэу джэуапэгъу сыкъыпфэхъущт.
-Сэ апэрэу сыкъыбдэгущыIэ, нэIуаси сыкъыпфэхъу. Хэкум нахь укъыщашIэным пае, ыпэ рапшIэу уикъэбар къытфэпIотагъэмэ дэгъугъэ.
–Сэ илъэс 65-рэ сыныбжь. Сирием сыкъыщыхъугъ, илъэс 19 сыныбжь охъуфэ ащ сыщыпсэугъ. Джоланым тетыгъэ къалэу Къунейтра тыдэсыгъ. 1967-рэ илъэсым щыIэгъэ заом ыуж, Дамаск тыкъакIуи илъэсибгъо тыдэсыгъ. Ащ ыуж Америкэм сыкъэкощыгъ. Зэшищ тыхъоу, тянэ тигъусэу тыкъэкIогъагъ мы хэгъэгум. Сяни, сшыхэри джы дунаим ехыжьыгъэх, сэ зыр ары къэнагъэр. Сэ сибынхэмрэ, скъошхэм ялъфыгъэхэмрэ тыщэпсэу джы мыщ.
-Америкэм шъукъызэкIом сыдэущтэу шъузэтеуцогъагъа? Ыпэрэ рапшIэу бзэр зэжъугъэшIэгъагъэщтын? Сыдэущтэу шъуеджэжьыгъа, IофшIэнхэр зэпыжъугъэфагъа?
–Тэрэз зыфапIорэр, сыд фэдэ къэралыгъо укощыгъэми, псэуми апэу ащ ыбзэ, ихабзэ уушэтын фае. Ахэр умышIэу Iоф тэрэз бгъотыщтэп. Тызэкъотыгъ, куп ин хъоу Сирием ащыгъум тыкъикIыгъагъ. Тэ тапэкIэ мыщ къэкIуагъэу щыIагъэх Кавказым къикIыгъэ тилъэпкъэгъухэр. Ахэми лъэшэу яшIуагъэ къытэкIыгъ. Хасэ ахэмэ зэхащэгъахэу щытыгъ.
-Непэ Америкэм адыгэ нэбгырэ тхьапша щыпсэурэр? Сыд фэдэ штата ахэр зэрысхэр?
–Непэ пчъыгъэ дэдэу щыIэп, ау зэрэтшIэрэмкIэ адыгэ минитфым ехъу Америкэм щэпсэу. Ахэм янахьыбэр Нью-Джерси щэпсэух, мин фэдиз Калифорнием щыIэх. Нахьыбэхэр Сирием къикIыгъэх, Иорданием, Тыркуем щыщхэри, апэ къэкIогъагъэ Кавказ адыгэхэри щыIэх.
-Адэ мы аужырэ зэпэуцужьэу Сирием щыкIорэм ыпкъ къикIэу Америкэм къэкIуагъэхэр щыIэха?
–КъэкIуагъэх, ау макIэх. Джырэ уахътэр тэ тыкъызыкIогъагъэм фэдэп. Америкэм джы ау къодыеу визэ къыуитыщтэп, узэрэщыпсэущт, Iоф зэрэщыпшIэщт Iизын къыдэпхыныр къины хъугъэ.
-ШIушIэ Адыгэ Хасэм сыд фэдэ уахътэр ара о тхьаматэу узфашIыгъэр? Анахь пшъэрылъ шъхьаIэу сыд шъуздэлажьэрэр?
–ИлъэситIу ыпэкIэ сыкъыхахыгъ, а пIалъэр икIи, джы мары ятIонэрэ илъэситIум сылэжьэнэу сыкъыхахыгъ. Нахьыбэу тызпылъыр тиныбжьыкIэхэр Хасэм къетщэлIэнхэр, нэIуасэ зэфэтшIынхэр, культурэр ядгъэшIэн, зэрэадыгэхэр ащытымгъэгъупшэныр ары. Ау мы пшъэрылъхэр гъэцэкIэгъэнымкIэ бэ къыздэхъугъ сIон слъэкIыщтэп. Сыда пIомэ, тхьэматэу сыхадзыгъэ къодыеу уз тэлаор къыднэсыгъ. Мы коронавирусым лъэшэу иягъэ къытигъэкIыгъ. ТызэIумыкIэжьышъу тишIыгъ, ар тэркIэ гумэкIышху. КъытэбэкIырэ лъэпкъыхэм тахэкIуак1э. Ти Хасэ илъэсым ехъугъэу зэфэшIыгъ. Ц1ыф купхэр зэхэтщэн тыфитэп, тикъэшъуакIохэм яухьазырынхэри, адыгабзэ десэхэр къызэтеуцугъэх. КIо пчъэр Iухыгъэ къодый, Хэсашъхьэр мэлажьэ, ау зи къычIахьэрэп. Мэщытым нэмаз шIыгъом къекIолIэрэ нахьыжъхэр ары ныIэп мы уахътэм зэIукIэхэрэр. Ахэми нэпэIупхэхэр ателъынхэ фай, ащи къин арегъэлъэгъушъ, къэкIо-накIор мэкIэ дэдэ хъугъэ.
-КъэшъуакIохэр п1омэ, купэу «Нарт» зыфапIорэр ара? 2011-рэ илъэсым тыкъызэкIом ансамблэм тетхыгъагъ. Лъэшэу пшъашъэ ыкIи кIэлэ ныбжьыкIэ дахэхэр, ищыгъэхэу, къашъохэр ашIогъэшIэгъонэу къашIэу хэтыгъэх.
–Ары, джа «Нартыр» ары зыфасIорэр. Коронэм ыкIуачIэ еохыфэ ашIуабэ дашIэ, къэкIонышъ, ухьазырынхэр падзэжьыным ежэх.
-Адыгабзэ ашIа Америкэ адыгэхэм?
–Сэ силъэгъухэм, сэщ нахьыжъхэм ашIэ, ау илъэс 50 нахь ныбжьыкIэхэм бзэр зыгъэфедэрэр мэкIэ дэд, 25-рэм нахь ныбжьыкIэхэм ашIахэрэп. Сэ илъэситIу ыпэу езгъаджэщтыгъэх. Ау сэ сыкIэлэегъаджэп. КIо сэ жабзэу сIулъыр язгъэшIэшъумэ дэгъугъэ сIуи, ыуж сихьэгъагъ. Зы илъэсныкъо езгъэджагъэхэу, тхьэмэфит1у гъэпсэфыгъо зясэтым слъэгъужьыгъэхэп, къекIол1эжьыгъэхэп.
-Адэ сыд хэкIыпIэу плъэгъурэр? Тхьам нахьыжъхэм бэрэ шъуегъэпсэу, шъо шъуауж адыгабзэкIэ гущыIэрэ идгъэтэжьынэп Америкэм.
–Мы Америкэ сыкъызэрыкIоу сэ слъэгъугъэм фэшъуашэу къэс1он. Бзэм е уфэныкъоу щытын фай, е шIу плъэгъун фай. Мыщ ис тиныбжьыкIэхэр адыгабзэм фэныкъохэп, къэнэжьырэр – шIулъэгъуныгъэр ары. Ау сызэреплъырэмкIэ, мэкIэ дэд ыуж итыр зэригъэшIэнэу.
-ЗыгорэкIэ кIэгушIунхэм пае, ныбжьыкIэу адыгабзэ зышIэхэрэр алъэгъун фаемэ шIа? Хэкум нахьыбэрэ къашъущэхэу, ежьыхэмэ ялэгъухэм ахэжъугъэтыхэмэ, кIэнэцIынхэба? Ау, къызхэк1ырэр сшIэрэп, шъузэрэчыжьэм паенкIи хъун, Америкэ адыгэхэр Хэкум мэкIэ дэдэу шъукъакIо. Къина шъуикъэкIон?
–Къинэп. Сэ илъэситIу ыпэу тхьэматэу сызыхахым, ар апэрэ программэу сиIагъэхэм ащыщ. Илъэс 15-м щегъэжьагъэу 22-м нэс зыныбжьхэр къэзгъэк1онэу гухэлъ сш1ыгъагъэ. Ау мы узыр къыттеуи, зэк1э тызэрэфаеу хъугъэп. Зэ тызэтеуцожьымэ, ар згъэцэкIэнэу сигъугъ. Мыекъуапи, Налщыки къэзгъэкIонхэшъ, зы мазэ къэтхэмэ, адыгэ къуаджэхэм ащыпсэухэу, джащыгъум адыгэгур къэущынба, яадыгабзи къытIупщынба сэIо.
-Тэ тиреспубликэ гуманитар ушэтынхэмкIэ институт ит. Ащ адыгабзэм изэгъэшIэнкIэ къэралыгъом мылъку фетIупщы. Институтым иIэшъхьэтетыр ЛIы1ужъу Адам. Ащ къызэрэсиIогъэмкIэ, хэхэс адыгэхэм зыгорэкIэ адыгабзэ зэрагъэшIэнэу фаехэмэ, онлайнкIэ рагъэджэшъущтых ыпкIэ хэмылъэу. Арышъ, куп шъуугъоишъумэ, уугъоини ищыкIагъэп, шъхьадж иунэ исэу еджэшъущт, ищыкIагъэр – шIоигъоныгъ, зэман. Шъуфаемэ хъумэ, шъузэфэсщэн.
-КъэбарышIу а къэпIуагъэр, кIэлэегъаджэхэм тэ тафэныкъу. Ащ фэдэу Хэкум ишIуагъэ къытигъэкIышъущтмэ тигуапэ хъущт. ЗэIукIэ ти Хэсашъхьэ иIэнэу щытышъ, а къэпIуагъэр ясхьылIэщт.
-Зэгорэм Америкэ Хасэр Дунэе Адыгэ Хасэм хэтыгъэу къысшIошIы. Конгресс инхэр зызэхатшIэкIэ, къэсэшIэжьи щъуикъэралыгъо къикIырэ тилъэпкъэгъухэр ахэлажьэщтыгъэх. Джы а зэпхыныгъэхэр зэпычыгъэх, сыда Дунэе Псэу Хасэм Америкэм зыкIыхэкIыгъэр?
–Сыда ДАХ-м къыхэкIыжьыгъ Хасэр, иушъхьагъу дэдэ къэсIонэу сшIэрэп. Ар зыхъугъэр илъэс 12 ыпэу ары. Сэ ащыгъум Хасэм сыхэтыгъэп. Ау джы IэнатIэм сытехьагъэ къодыеу, илъэситIу ыпэ сыкъэкIогъагъ Мыекъуапэрэ Налщыкрэ. Дунэе Псэу Хасэм итхьэматэу Сохъурэкъо Хьаути сыIукIэгъагъ, тызэдэлэжьэнэуи унашъохэр къызэдэтштагъэх. Къызысэгъэзэжьым ти Хасэ къэбар естынышъ, ДАХ-м тыхэжъугъэхьажъ ясIоныр сигугъоу, тиIофшIэн коронэм къызэтригъэуцуагъ. Джы мы упчIэр икIэрыкIэу къэсIэтыжьын сыгу хэлъ. Мары ятIонэрэ пIалъэу сыублагъэм къыриубытэу ар зэшIосхын сэIо. Хэкум тыдэмылажьэу тиадыгэ Iоф кIэкIыщтэп. Ар дэгъоу къыдгурэIо.
-Адэ нэмыкI Хасэу IэкIыб къэралыгъохэм ащылажьэхэрэм ятхьэматэхэр ошIа? Ахэмэ зыгорэущтэу уадэгущыIэу мэхъуа?
–Ар сэгъэцакIэ. ТыркуемкIэ КАФФЕД зыфи1орэ Хасэм зэхищэрэ онлаин-конференциехэм сахэлажьэ, адыгэм икъэухъумэнкIэ щыIэ гумэкIыгъохэр тызэгъусэу зэхэтэфых.
-Лъэпкъ упчIэхэр зэхэзыфырэ Хасэу щыIэр бэ дэд. Джы зы гухэлъ горэ къекIокIы – IэкIыбым щыIэ Адыгэ Хасэхэр зэкIэ зэхэхьанхэшъ диаспэрэ дунэе Хасэ зэхащэнэу. Сыд о ащ къепIолIэщтыр?
–Тилъэпкъ къэралыгъо пчъагъэхэм ащэпсэу. Джы ахэм шIокI имыIэу зэрысхэ хэгъэгухэм яхабзэ агъэцакIэ. Ахэм зы Хэсашъхьэ афэбгъэуцугъэкIэ зэкIэм яшIошIхэр къыухъумэшъущта? Европэм иты хъумэ зы хабзэ рыгъозэщт, Тыркуем итмэ нэмыкIыщт, Америкэм рагъэуцомэ, ящэнэрэ шIыкIэщт. Сэ зэрэслъытэрэмкIэ, шъхьадж зыщыпсэурэ хэгъэгум диштэу, ащ ихабзэ къызфигъэфедэзэ, тигумэкIыгъохэр зэрзэшIотхыщтым тыпылъхэмэ нахь тэрэзыщт.
-Казбек, адыгэ Iофыр бэрэ политикэ Iоф мэхъу. Дунаим щыхъурэ-щышIэрэм елъытыгъэу тIэкIу шIэ къэс адыгэхэм тигумэкIхэр утыгум къыралъхьэх. Тыфаеми къытэмыупчIыхэу дунэе политикэм тыхэщагъэ мэхъу. Ащ фэдэ щысэ заулэ щыI, къэралыгъохэр зэхэпыджэнхэу агу къызыкIыкIэ, адыгэ учIэр рыджэгухэзэ, быракъым къыпалъхьэшъ, аIэты. Мары бэ мышIэу зы тхьапэ горэм адыгэ куп кIэтхагъ, Урысые пащэхэм яопозицие зэрэдырагъаштэрэр къагъэлъагъоу. Америкэм щыщхэри ахэм ахэтыгъэх. Сыдэущтэу уеплъыра о ащ фэдэ зекIуакIэхэм? Сыд ахэмэ шIуагъэу адыгэ лъэпкъым къыфахьынэу алъытэрэр?
–Сыгугъэрэп сэ ахэмэ шIуагъэ къапыкIынымкIэ. Сэ къэсIощтыр зы – а зыIапэ кIэзыдзагъэхэр тэ ти Хасэ хэтхэп. Сэ сапэкIэ тетыгъэ тхьэматэхэм зэраштэгъагъэу Нью-Джерси Хасэр илъэс пчъагъэ хъугъэу мэлажьэ. Шапхъэу щыIэмкIэ, политикэ зыхэлъ Iоф Хасэр хахьэрэп. Тэ тиIофыр тилъэпкъ къызэрэтыухъумэщтыр ары, тиныбжьыкIэхэм бзэр, хабзэр аIэкIэтымгъэзыныр ары. Адрэ политикэм зиIоф хэлылъхьэхэрэм зыкIи сэ адезгъаштэрэп, ти Хаси акъоуцорэп.
-Титарихъ уеплъымэ бэрэ ащ фэдэу щыбзэм тыкIагъэкIы, Iупэ-пшъапIэкIэ икъунба тызэрзэращагъэр? Сидыгъо тэ тшъхьэ тыфэлэжьэжьыщт? Адэ политикэ Iофи хэтын фай, гущыIэм пае, Хэкум къэбгъэзэжьын пIомэ, тхылъ зэпыгъэфэныр къины, хэхэс адыгэхэр Урысыем ичIыгогъоу зэрэщытхэм ыпкъ къикIэу ахэр афэгъэпсынкIэгъэнхэ фае. Джащ фэдэ IофыгъохэмкIэ къэралыгъом зыфэбгъазэмэ хъущт. Ау, шъыпкъэ, Америкэм щыпсэурэ адыгэхэм Хэкум къагъэзэн гухэлъ яIэу сеплъырэп сэ. Сыд ащкIэ аIорэр?
–Хэкум тыгу тыпси фэгъэзагъэ зэпыт. Тыщыпсэуными темыгупшысагъэу щытэп. Ау хэти иIоф зэтеуцуагъэу щыт, ищыIакIэ зэпигъэфагъэу мэпсэу. Ащ къыхэкIынышъ зыкъэзIэтышъущтыр АмерикэмкIэ щыIэу сэ зэхэсхыгъэп. Ау тиныбжьыкIэхэм ащыщхэр Хэкум щеджэнхэу къакIохэмэ, хэта зышIэрэр ахэм ащыщхэр къинэжьынхэкIи хъун. ТикIаблэ апшъэрэ гъэсэныгъэ ыгъотыныр тшIоIоф. АмерикэмкIэ шъош1э университетхэм уащеджэныр лъэпIэ дэдэх. Арышъ, Мыекъуапэ Налщык адэт апшъэрэ еджапIэхэми такъыхаплъэу мэхъу, сыд сэнэхьат ахэмэ ачIэлъхэр, сыд гъэсэныгъа ныбжьыкIэхэм аратырэр. А зэкIэр зэтэгъашIэ, тэушэты.
-Хасэ унэ дэгъу зэтежъугъэпсыхьагъэу шъуиI. Хъоо-пщау, гупсэфэу зэIухыгъ, къатитIум унэ заулэ хэт. Адыгэ шхынхэр щаупщэрыхьэу шхапIи хэтыгъ. Мэлажьа ар джыри?
–Нахь дэгъоу, дахэу зэтедгъэпсыхьагъ. ЦIыфхэр мафэ къэс къакIох сIонэп, ау зыгъэпсэфыгъо мафэхэм Iухьэ-IукI. Хьалыжъу, щэлам, щыпс-пIастэ – зэкIэ адыгэ шхынхэр щызэрахьэх тишхапIэ. ШхапIэр зыгъэIорышIэхэрэр зэшъхьагъусэхэу Чэмышъо Джамилрэ Родэрэ. Мы коронэ уахътэми яIофшIэн зэпигъэугъэп. Шхын фаер телефонкIэ къафытео, нэужым ахэмэ афызэбгыращы.
-Коронавирусым игугъу къэпшIыгъэшъ, ащи сыкъыкIэупчIэ сшIоигъу. Къэлэнлагъэба ыкIуачIэ?
–Сымаджэхэм ахэкIы фэд, ау къэралыгъом джыри зэкIэ къызэIуихыжьыгъэп. ШхапIэхэр, цIыф угъоипIэхэр, театрэ, кино гъэлъэгъуапIэхэр, спорт джэгупIэхэр зэрегъэтыгъэх. Шъыпкъэм уфаемэ, унашъохэм тязэщыгъ, тагъэпшъыгъ. Узым къыуишIэщтыр джыри икъоу врачхэм ашIэрэп, арышъ, тызэрэзекIон фаем пылъ шапхъэхэм мафэ къэс зыгорэ къахагъахъо, унашъохэр зэблахъу. Ау кIо вакцинэр зыхалъхьэу рагъэжьагъэшъ, тэгугъо ащ тиухъумэнэу.
-БлэкIыгъэ илъэсым адыгэм идунай чIэнагъэхэр ышIыгъэх. Америкэм щыпсэугъэу, зэлъашIэрэ тхакIоу Натхъо Къадыр идунай ыхъожьыгъ. Тхьам рахьмэт къырет. Натхъо Къадыр ишIэжь жъугъэлъэпIэнымкIэ гухэлъ горэхэр шъуиIэха?
–Къадыр ишIуш1агъэр гъунэнчъ,ащ ыцIэ тэ егъашIэми тщыгъупшэщтэп. Ти Хасэ онлайн шапхъэм илъэу гъэзет къыдегъэк1ы. Ащ изыномер зэрэпсаоу Натхъо Къадыр фэгъэхьыгъэу къыхэтыутыгъ. ЗэIукIэхэр тыублэжьми, игугъу зыщытшIыщт зэхахьэ зэхэтщэщт.
-Джыри сыд фэдэ гухэлъа шъуиIэхэр? ШъузэIукIэшъоу зыхъукIэ апэрэ зэхахьэу сыд зэхэпщэщтыр?
–Ыпэ рапшIэу Хасэр сыугъоижьыщт. ЦIыфхэр щысэхъукIыгъэх, Хэсэ унэм къещэлIэжьыгъэнхэ фай. Лъэпкъыр зэкъомытмэ зытыухъумэныр къиныщт. Миллион 350-рэ зэрыс хэгъэгум минифт ухъоу ущыпсэукIэ, таущтэу укъэнэщт. УащынтIэщт узэхэмыхьэмэ, узэрэмыIыгъымэ. ТиныбжьыкIэхэм джар ашъхьэ рядгъэубытэн фай. Джырэ нэс Хасэм тызэрипхэу къэтхьыгъ, ары тыкъэзгъэнагъэр. ТиIоф лъызгъэкIотэщт тинахьыкIэхэр джы тп1унхэр ары анахь пшъэрылъ шъхьаIэр.
-Опсэу, Казбек, гущыIэгъу укъызэрэтфэхъугъэмкIэ. Сыд Хэкум щыпсэухэрэм къяпIонэу узыфаер?
–Тхьам шъуегъэпсэу, тичIыгужъ къызэрашъуухъумагъэмкIэ, тыбзэ дахэ шъумгъэкIодэу, тикультурэ жъугъэбаеу, тихабзэ къэшъуухъумэу шъузэрэщыIэмкIэ. Хэкур ары тэ тызщыгугъурэр, тынэIу фэгъэзагъэу ащ ылъэныкъокIэ тыкъаплъэ. Тхьам ти Хэку дышъэ хэхъоныгъэ ышIэу егъэпсэу.
ТIэшъу Светлан
Адыгеим изаслуженнэ журналист.
