Хьэбэч Умар и гуауэмрэ и лIыхъужьыгъэмрэ

0
936

… ЗэрысщIэжымкIэ, 1967 гъэм и гъатхэтехьэгъуэт, гъавэ Iухыжыгъуэм теухуауэ парт лэжьакIуэхэм ди зичэзу зэIущIэр иуха къудейт. А зэманым Къэрэшей-Черкес автоном областым КПСС-м щиIэ хэгъуэгу комитетым и етIуанэ секретару щыта, си къуэш нэхъыжь Умар къызбгъэдыхьэри, «накIуэ си гъусэу» жери, зэрыс машинэм срегъэтIысхьэ. Сэри сыгуфIащ, ди унэм нэс сишэжын къысфIэщIри. Ауэ аратэкъым… 

Хьэбэз районым дежьауэ докIуэ, дытопсэлъыхь и къулыкъу, унагъуэ Iуэхухэм, Малэ Зеленчук къуажэм дызэрынэсуи, шоферым рулыр къеIуантIэри куэбжэжь гуэрым дыIуолъадэ. Си къуэшыр машинэм йокIри куэбжэм дохьэ, куэдрэ къэмыту къыдокIыжри машинэм къотIысхьэж.

«Еплъыт мыбы» жери, зэрыдзауэ иIыгъ блэтыку хужь къабзэр къысхуеший. Абы кIуэцIылът Хьэбэч Умар къыздалъхуа Ботэщей къуажэм и щIыгу IэмыщIэ…  

А гъэ дыдэрат си шынэхъыжьыр лэжьыгъэ IуэхукIэ Ставрополь крайм и курорт щIыпIэхэм я унафэщIхэр и гъусэу Венэ щагъэкIуар. Абыхэм я пщэ илът Австрие Республикэм и курортхэр къызэрызэгъэпэщар, я Iуэху зыIутыр зэрагъэщIэну.  

Иджыри Черкесск къалэм дэт лъэпкъ еджапIэинтернатым щеджэу, си шынэхъыжь Умар щыгъуазэ хъуат Хьэбэч Умар и кIуэдыкIам, и къекIуэкIыкIам теухуауэ интернатым и унафэщI Хърачэ Хьэмид жиIэжахэм. Къэрэшей-Черкес автоном областым и военнэ комиссару щыта Нежинский Валентин тетхыхь зэпытт адыгэлI щыпкъэм, Совет Союзым и ЛIыхъужьым хуэфащэ пщIэр къызэрылъамыгъэсыжар сыт щыгъуи къыхигъэщт. А псори хуэмыгъэву, си къуэшым псалъэ зретыж ди хэкуэгъу Хьэбэч Умар и Iуэхур гъэзэкIуэжа хъун щхьэкIэ лъэкI къимыгъэнэну.  

Гъуэгу техьэн ипэкIэ, Хьэбэчхэ я пщIантIэжьым дэс Умар и анэм си къуэшыр хуокIуэри, жреIэ Венэ къалэм лэжьыгъэ IуэхукIэ щIежьам и щхьэусыгъуэ нэхъыщхьэр — фызым и къуэм и кхъащхьэр къигъуэту игъэкъэбзэн зэримурадыр. Апхуэдэ хъыбарыфIым анэр егъэгумэщI, икIи къолъэIу Хэкум щыщ щIыгу IэмыщIэ здишэу, Дунай псы Iуфэм IукIуэда и къуэм и къащхьэм хутрипхъэну. ИкIи зауэлI хахуэм и анэр къызэрелъэIуар Умар егъэзащIэ… 

Бжьыхьэм унагъуэ сщIэн си мурадти, Австрием кIэстум дахащэ саугъэту къысхуришауэ щытат Умар. Ауэ, аратэкъым гуфIэгъуэ нэхъыщхьэр. АтIэ, апщыгъуэм зыми игу къэкIыххэтэкъым Умар Венэ зэрыщыIам къыпэкIуэныгъэфI гуэр иIэнуи, зи лIыхъужьыгъэм шэч къызытедмыхьэ комбатым къраха хабзэншагъэхэм Хьэбэчым и насыпыр текIуэжу, «Совет Союзым и ЛIыхъужь» цIэ лъапIэр къыхуагъэфэщэжынуи.  

Зауэм щыгъуэ уейуей жезыгъэIа гвардием и капитан Хьэбэч Умар и фэеплъыр щIэблэм нэгъэсауэ яхуэхъумэн, дэри а мыхъумыщIагъэхэм кIэ еттын папщIэ, лIыхъужьым и пщIэр къэтIэтыжыну къытпэщылът.  

Венэ къалэм IуэхукIэ щIежьам, къэхъуакъэщIахэм ятеухуауэ си къуэшыр 2002 гъэм «День республики» газетым и гукъэкIыжхэмкIэ ядэгуэшауэ щытащ. Псори нэхъ гурыIуэгъуэ тщыхъун папщIэ, абы жиIэжахэм фыкъыхэдаIуэ: 

-Си пщIыхьэпIи къыхэхуэтэкъым Венэ къалэм и утыкум Умар и кхъэлэгъунэрэ и фэеплъ сынрэ дэту. Совет зауэлIхэм я фэеплъ нэхъыщхьэу Шварценберг площадым итым, Австриер хуит къэзыщIыжахэм я цIэхэр зытет сыным Хьэбэч Умар 23-нэу тетхащ. Псом нэхърэ нэхъ сыкъэзыгъэIэубжьар Умар фэеплъ сынитIым «Совет Союзым и ЛIыхъужь» жэуэ тетхауэ, ауэ езыр зыщалъхуа Совет Союзым и цIэр щыгъупщауэ къызэрыщIэкIарат. АтIэ, ар тэрэзт? ЗысхуэшыIакъым. СССР-м Австрием щиIэ и посольствэм сыпсэлъащ, салъэIуащ ди хэкуэгъум и лIыхъужьыгъэр къыщыгъэлъэгъуа дэфтэрхэр къысIэрагъэхьэну, яжесIащ Умар хуэфащэ орденымрэ медалымрэ Совет Союзым къыщIрамытар къызгурагъэIуэну.  

СССР-ми военнэ атташе, полковник Юдин И. жысIэм зы димыгъэхуу къыщIэдэIуа нэужь, сыкъигъэгугъащ си командировкэр имыух щIыкIэ сызыщIэлъэIуа щыхьэтлыкъ тхылъхэр схузэхуихьэсу къызитыну. И псалъэри игъэпэжыжащ. Тхылъ напэкIуэцIхэм нэгъэсауэ къыщетхэкIат Хьэбэч Умар зауэм зэрыхэкIуэда щIыкIэри, и батальоным хэтахэм я гъащIэр зэрыхъуари. КIэщIу жыпIэмэ, Венэ къалэм и кум икIэрейуэ зэхэта зэхэуэхэр гуащIэт, фашистхэр IэщэкIэ упэмылъэщыну зэщIэузэдат. Хьэбэчым и гвардием хэтхэм биидзэр зэхакъутэмэ, хъарзынэу къагурыIуэт къалэр хуит къызэращIыжынури, тхыдэ мыхьэнэ зиIэу Iэгъуэблагъэм ит фэеплъ сынхэри псэууэ къызэрызэтрагъэнэнури.  

Полковник Юдин И. къызэрызгуригъэIуамкIэ, Шварценберг утыкум ита, Хьэбэч Умар и фэеплъыр жьы щыхъум, зауэм хэкIуэда совет зауэлIхэм папщIэ ягъэува мемориал инымкIэ, къалэкум щыт кхъэмкIэ яхьыжауэ щытащ. Ар ноби щытщ псоми ялъагъуу, кхъэ дыхьэпIэ лъэныкъуэмкIэ. 

Хьэбэч Умар зауэм щызэрихьа япэ лIыхъужьыгъэм и хъыбар щызэхэсхар Москва Iэхэлъахэм ит, Герцен и цIэр зезыхьэ санаторэм си щхьэгъусэмрэ сэрэ дыщыщыIаращ. Iуэхур зэрыхъуар арати, шэджэгъуашхуэ здэтщIым, ныбжь хэкIуэта зиIэ лIитI ди Iэнэм къыбгъэдотIысхьэ. Адыгэм зэрихабзэу, дэри абыхэм гуапэу дапыкъуокI, нэIуаси къытхуохъу. КъэрэшейЧеркесым дызэрыщыщыр щажетIэм, москвадэс Шарапов Всеволод Тимофеевич къызоупщI: «Фи хэгъуэгум щыщ адыгэ щIалэ, Хэку зауэшхуэм щыгъуэ Самбатуксэ быдапIэр хуит къэзыщIыжа, Совет Союзым и ЛIыхъужь Хьэбэч Умар фи цIыхугъэ?» жери. Апхуэдэ упщIэм Iэнкун сыщищIым, сыкъэгузавэри, лIыжьым жэуапи упщIи естащ: «Умар и лIыхъужьыгъэм псори дропагэ. Уэ сыт къыджепIэфын Хьэбэчым теухуауэ?»  

КъызэрыщIэкIамкIэ, Всеволод Тимофеевичыр офицерт, Хьэбэч Умар и гъусэу фронтым Iутахэм ящыщт. ТIури зы батальоным хэту зэуат, ауэ езыр 100-нэ Свирск хьэуа–десант гупрат зэгъэбыдылIар. Шараповым жиIащ екIуэлIапIи бгъэдыхьэпIи зимыIэ Самбатуксэ быдапIэр Хьэбэч Умар и зауэлIхэм хэщIыныгъэншэу къызэращтар. А быдапIэ-къырым зэхуищIт Финляндием къыщыщIэдзауэ Манергейм быдапIэ кIыхьым кIуэ гъуэгур. Абдежым къыщигъэлъэгъуа лIыгъэрауэ жиIащ Совет Союзым и ЛIыхъужь ящIын хуейуэ ди хэкуэгъур щIагъэувар.  

Умар и лIыхъужьыгъэм папщIэ медалрэ орденрэ къызэрыратынум и хъыбар зэхахат батальоным хэтхэми, Карелие фронтым Iутхэми. ХьэкъыпIэкIэ къапщтэмэ, Хьэбэч Умар япэ къыхуагъэфэщар Совет Союзым и ЛIыхъужь цIэракъым, атIэ, Невский Александр и цIэкIэ дзэзешэхэм ират орденрат.  

ИужькIэ Хьэбэчыр зыхэлIыфIыхьа контроперацэ инитIым, Совет Союзым и ЛIыхъужь цIэр къратыну зэрагъэува хъуам Шарапов Всеволод щыгъуазэтэкъым. АтIэ, зыр Одер псы Iуфэм зыщызыгъэбыда фашистыдзэр щызэхакъутэм, Сандомир военнэ быдапIэм къыщигъэлъэгъуа лIыгъэм папщIэщ, адрейр – Венэ хуит къызэрищIам щхьэкIэщ. Езы Шараповыр Карелием щекIуэкIа зэхэуэхэм языхэзым уIэгъэ хьэлъэ къыщащIым, Венэ ежьахэм къакIэрыхуащ, – жиIэжауэ щытащ Темыр Умар.  

Си къуэшым зы зэман къыхудохуэ ди къэралым лъэ быдэкIэ ува бюрократ фIэкIыпIэншэхэм япэщIэтыныр. Апщыгъуэм хэт ищIэнт а бэнэныгъэр илъэс тIощIрэ тхум зэрынэхьэскIэ екIуэкIыну?! ЗэрыхъуамкIэ, совет властым и лъэлъэжыгъуэу, Хьэбэч Умар Хьэмид и къуэм и Iуэхур ягъэзэкIуэжри, Совет Союзым и ЛIыхъужь цIэр къратыжащ. А зэманым тепщэгъуэр зыIыгъа властым Умар хуэдэхэм леягъэ ирамыхамэ, илъэс 30-кIэ узэIэбэкIыжмэ ди къэралыгъуэшхуэри къызэтенэнкIэ хъунт. Емынэ узыр Тхьэ узу ди къэралым лъысат…  

2002 гъэм «День республики» газетым и журналистхэм си къуэшыр и гукъэкIыжхэмкIэ щадэгуашэм яжриIащ: 

-Хьэбэч Умар и Iуэхур зесхуэну, пэжыр къыщIэзгъэщыну и ужь сыщихьа махуэм къыщегъэжьауэ гугъу срагъэхьащ. Ди адыгэ щIалэм Совет Союзым и ЛIыхъужь цIэр къратыжын папщIэ, япэм ттхауэ щыта лъэIу тхылъищыр къыдгъэсэбэпыж хъунутэкъым, я пIалъэр икIати. Арати, тхылъыщIэ зэхэдгъэувэу, хэгъуэгу унафэщIхэм я Iэпэ къыщIедгъэдзыну щахуэтхьым, мыарэзыуэ иувыкIащ. Ныкъуакъуэхэр куэдт… Абыхэм къадежьууэ хуежьащ москвадэс къэрал Iуэхузехьэ гуэрхэри.  

1945 гъэм Австрием щыIа военнэ унафэщIхэм: полкым, дивизие, фронтым я дзэзешэхэм къызэрагъэлъэгъуам тету, дунейм ехыжа нэужь, Хьэбэч Умар Совет Союзым и ЛIыхъужьцIэр къыфIащынутэкъым, зэхэдгъэува ещанэ лъэIу тхылъыр мыхъуррэ IэпэрэкIэ щIэдмыгъэбыдэмэ. Дэ нэрыгъ зэрытхэлъыр псоми ялъагъут, сыту жыпIэмэ Хьэбэч У.Х. езы Австрием деж Совет Союзым и ЛIыхъужьу къалъытэххэт. Къэнэжыр — ди къэралми хуэфащэ пщIэр къыхуегъэщIыжынрат.  

Къапщтэмэ, Хьэбэчым къыдэзэуахэри арэзы техъуэтэкъым апхуэдэ хабзэншагъэхэм. НобэкIэ Умар и зауэ илъэсхэр нахуэу къыщыIуэта дэфтэрхэр, Австрием деж фэеплъ сыну хуагъэувахэр щыхьэт нэс зэрытхуэмыхъу щыIэтэкъым. АрщхьэкIэ, лъэпощхьэпоуншэуи хъутэкъым…  

Умар и кхъащхьэр къызэрызгъуэтыжу, Москва сыкIуэн езгъэжьащ, къэрал унафэщIхэм саIущIэурэ Умар и пщIэр тIэтын зэрыхуейри яжесIащ, ауэ сызыхагъэзагъэтэкъым. Пэжыр жысIэнщи, гурыщхъуэ ящIу, сагъэкъуаншэу хуежьат, лъэпкъзэщыхъуэ Iуэхухэм сыхэт къащыхъуу. Пэжыр текIуэнутэкъым Хьэбэчыр фIыуэ къэзыцIыхуу щытахэр къыздэмыIэпыкъуамэ. Ахэрат тхылъу сIыгъам куууэ еджари, адыгэлI хахуэм зауэм щызэрихьа лIыхъужьыгъэхэм нэсу щыгъуазэри. Уеблэмэ абыхэм гурымыхь ящыхъут «лъэпкъ зэхэгъэж» щIыныр, — жиIэжу щытащ Темыр Умар.  

Самбатуксэ быдапIэр къыщащтэми, Одер псы Iуфэм деж Сандомир лъагапIэм и быдапIэ нэхъыщхьэм щыдыхьэми Хьэбэч Умар и лIыгъэр дзэзешэхэм наIуэ ящыхъуащ. Псалъэм папщIэ, комбатыр зэрыса «Виллис» военнэ машинэм лъакъуэ зыщIэт пулемет тригъэувауэ, фронтым къедзылIа щIыпIэхэм бийр къыщыIухьэкIэ яхэуэт. Апхуэдэ IэмалыщIэр ебгъэщхь хъунут пасэм щыгъуэ адыгэ зауэлIхэм къагъэсэбэпу щыта тешанкIэм.  

Хьэбэч Умар дзэзешэ бэлыхь къызэрыхэкIынур къагурыIуэти, мызэмытIэу къыхуагъэфащэт дзэм и штабым щылэжьэныр, ауэ езым жиIэт: «Сэ сызыхуэщIар зауэ губгъуэхэм ситу сызэуэнращ, штабым щIэсынракъым».  

Абы и унафэм щIэт зауэлIхэми хуабжьу пщIэ къыхуащIт. Ялъагъут лIыгъэшхуэ зэрыхэлъри, сэлэтхэм яхуэмыгъуэу зэрыщытри. Умар зэи щыгъупщэтэкъым и сэлэтхэр медалхэмрэ нагъыщэхэмрэкIэ зэрагъэлъэпIэн хуейр, я фIыщIэр хигъэкIуадэтэкъым. Зыгуэрми гушыIэу жиIат: «Хьэбэчым и батальоным уэм хуэдэу нагъыщэхэри топышэхэри къатощащэ» жэуэ.  

Умар ныбжькIэ зэрыщIалэм емылъытауэ, и зауэлIхэр «батя»-кIэ къеджэу щытащ. Езым ар ауан дахэ хуэхъущаби, хуит къащIыжагъащIэ Польшэм щыIэу и пащIэр къиутIыпщащ. Ауэ… жагъуэ зэрыхъущи, комбатым иужькIэ куэд къигъэщIэжакъым. 

ЩыIэт лIыхъужьхэр, фронтым къыIукIа нэужь я гъащIэр зэрыхъунур я нэгу къахущIэмыгъыхьэу. Апхуэдэхэрат Хэкум щхьэузыхь зыхуэзыщIыну хьэзырхэр.  

Дунейпсо цIэрыIуагъ зиIэ композиторхэу Моцарт, Штраус, Шиле, Климт сымэ къыздэхъуа Австрием и къалащхьэ Венэ деж Хьэбэч Умар щIалэ дыдэу, и къару илъыгъуэу щыхэкIуэдащ. Дэ тщыгъупщэ хъунукъым ди адэшхуэхэм къазэуамрэ зыщIэзэуамрэ. Къытхуэнэжыр зыщ — зауэм хэкIуэда, лIыхъужьыгъэ зезыхьа ди нэхъыжьхэм я фэеплъыр тхъумэнращ…  

  

Темыр Сулътlан, 

экономикэ щIэныгъэхэм я кандидат,  

доцент, профессор 

CEVAP VER

Lütfen yorumunuzu giriniz!
Lütfen isminizi buraya giriniz