Илъэсхэр кIуагъэх… чъыгхэр къэнагъэх, Хьазабэу тпэкIэкIыгъэм ишыхьатхэу Тилъэпкъ ихъишъэ къагъэгъунэу къэплъэх, Ашъхьапэхэр хы Iушъом фэгъэзагъэхэу…
Псэйтыку щыщ тхэкIо ныбжьыкIэу Ахэджэго Маринэ исатырхэм бэ шъхьэм къырагъэтаджэрэр. МыIотэгъэ, мытхыгъэ хъишъэр алъэгъугъ чъыгхэм, къушъхьэхэм, псыхъохэм, мыжъохэм, шъофхэм, мэзхэм.
Зыкъуаушъэфэгъэ къэбархэр ахэм къаIотагъэмэ, зэхихырэм ыуж шъхьэр зэмыкIокIэу къызэтенэна, гур зэгомыутэу фэщэчына?
Илъэси 158-рэ тешIагъ адыгэ лъэпкъым игъашIэ зэпыкIыпIэ ин зыфэхъугъэм ыуж. Зэгоддэжьын тлъэкIырэп ар джы къызнэсыгъэм. 1864-рэ илъэсым жъоныгъуакIэм и 21-м ыпэрэ ыужрэ лъэпкъыр зэрэщыIагъэр – джаущтэу адыгэм ищыIакIэ сэ сшъхьэкIэ зэтесэуты. Кавказ заом ыпэкIэ таущтэу силъэпкъ псэугъа? Ар зэрэсшIэрэр а уахътэм зекIон-зыплъыхьаныр япшъэрылъэу къытфакIощтыгъэ тхакIохэм къатхыжьыгъэхэр ары. Адыгэхэр дахэх, гъэсагъэх, акъылышIох, лэжьакIох, хабзэ ахэлъ, янахьыжь агъэлъапIэ, янахьыкIэ аухъумэ, дэгъоу агъасэ, ябзылъфыгъэ агъашIо, гупыкIых, кIочIэ лъэшых, шыхэр якIас, яшъуаши яIаши зэкIужьэу фэпагъэх. Аущтэу щымытыгъэмэ а зы дэдэр нэбгырэ заулэмэ – Челеби, Спенсер, Мариньи, Уркварт, Потто ыкIи нэмыкIхэм къатхыныеп. Джащ фэдагъэх Черкесием – Адыгэ Хэгъэгум – исыгъэ цIыфхэр. Зымэ ящысэхэу, нэмыкIмэ яхъопсапIэхэу ахэр псэущтыгъэх.
Дунаим ыгъэшIэгъон фэдиз икъугъэ зекIокIэ-шIыкIэхэрлъэпкъым ыухъумэ шIоигъуагъ.ИчIыгужъ ибын щигъасэу, ихэку кIасэ инэплъэгъоу, ижьы къабзэ къыщэу, ипсыхъо къаргъо зыщигъэпскIэу псэуныр игугъугъ. Ары илъэсишъэм къыриубытэу зыфэзэуагъэри. Ау псэр пстэуми апшъ, псаоу къэнэным пае ищыIакIэ зэпригъэзагъ, зэпичыгъ изыкIыныгъэ гъашIэ, егъэзыгъэу, ышъхьэ фимытэу ичIыгужъ ыбгынагъ. Хэкурыс ыкIи хэхэс адыгэхэр – джаущтэу тызэтырафы джы. Кавказ заом къелыжьышъугъэ лъэпкъыр зэпэIапчъэ хъугъэ.
2010-рэ илъэс. Сирием щыпсэурэ адыгэхэм атесхынэу, «Адыгэм идунай» зыфиIорэ проектыр згъэхьазырынэу мы къэралыгъом сыкIогъагъ. Къалэхэу Алеппо, Хомс, Дамаск ыкIи ахэм къяшIэкIыгъэ адыгэ къуаджэхэм зэкIэми тадэхьэгъагъ, зэIукIэгъубэ тилъэпкъэгъухэм адытиIагъ. Ащ фэдэу Шам дэт Адыгэ ШIушIэ Хасэм тызеблагъэм ихьакIэщ унэ идэпкъ зэрэтефэу тетыгъэ сурэтэу слъэгъугъагъэр сынэгу зэрэкIэт. Иинагъэ къыжъугурыIоным пае дэпкъыр зыфэдизыгъэр къэсIон – ишъомбгъуагъэкIэ метрих, илъэгагъэкIэ метриплI. Лъэпкъыр зэрэпсаоу сурэтышIым ащ тыришIыхьагъэм фэдагъ. ЛIыхъужъ шъхьаIэу сурэтым къыхэщыщтыгъэр жэкIэ фыжь кIыхьэ тетэу, адыгэ пэIо лъэгэшхо ышъхьэ тесэу, кIакор плIэIум иубгъуагъэу, зэрэадыгэлIыр къапшIэу щытыгъ. ЛIыжъыгъэ ар, илъэсишъэ Iэпэ-цыпэм кIигъэхьагъэм фэдагъ, ытамэхэр егъэзыхыгъэу, ынэхэр нэгъыфэу, бэщым ыIитIу тегъэкъуагъэу чыжьэрыплъэу сурэтым хэтыгъ. Ынэплъэгъуи зэкIэ лъэпкъым къырыкIуагъэр кIафэщтыгъэ. Зы къуапэм сабыир ным ыкокI исэу тешIыхьагъ, мыдыкIэ шыухэр, ку зэкIэтхэр щытых, адыгэ щагу шIыгъэхэри къэолъэгъу, тыгъэр къытепсэ ащ. Къушъхьи, псыкъечъэхи, псыхъуи, мэзи – Хэкур тешIыхьагъ сурэтым. Адрэ къуапэм Iашэхэр зыIыгъ хымэ цIыфхэм мэшIо бэщхэр къадзыхэу тет, а лъэныкъомкIэ щышIункI, шъоу сурэтышIым ыгъэфедагъэхэмкIэ хэошIыкIы – ащ заор щэкIо. Хышхори хэшIыхьагъ, ащ ихыорхэм цIыфхэр зэрыубэгъэ къошъо цIыкIухэр чIаухъумэрэм фэдэу хэолъэгъукIых. Хым упхырыплъымэ, Iэзанхэр зытет мэщытхэр къэлъагъо. Ахэм апэмычыжьэу чIыунэ хьапси, къэхалъи щытых.
«Хэты исурэт мыр? Мыщ адыгэ лъэпкъым зэпичыгъэ хьэзабыр къеIуати…» – сиапэрэ упчIэу бысымхэм афэсэгъазэ. СурэтышIри Хасэм къырагъэблэгъагъэу къычIэкIыгъ. Ар ЛIышэ Фадил Зэчэрый. КъызэриIуагъэмкIэ, Баграт Шинкуба итхылъэу убых икIыжьым фэгъэхьыгъэм техыгъ исурэт. Ар къызэриIоу лIыжьэу сурэтым тетыр къэсшIэжьыгъ. Зауркъан…
Ащыгъупшэрэп IэкIыбым щыпсэурэ тилъэпкъэгъухэм къарыкIуагъэр. Ар ягууз, ялыуз, мыкIодын гупшыс. Заулэрэ ядэжь себлэгъагъэшъ, сыд фэдэ къэбархэр тIотагъэми, еджэн, IофшIэн, псэун Iофхэм такIэупчIэми, джа блэкIыгъэм къыфагъэзэжьы. ПсэукIэ дэгъу яIэми, мылъку щыкIэныгъэр амышIэми, бын дахэхэр агъэпсыгъэми, зыгорэ зэрафимыкъурэр язэхашIэ хэкIырэп.
Шам щыпсэурэ профессорэу, географие шIэныгъэхэмкIэ докторэу Адэл Абдылсалам сызыIокIэм, илIакъокIэ Лащхэм ар ащыщ, хэку зэпхыныгъэр пэсэ дэдэу зэригъэпсыгъагъэр къысфиIотэгъагъ. Ар зыхъугъагъэр 1957-рэ илъэсыр ары. Тэ талъэныкъокIи джыри тшIэщтыгъэп адыгэхэм IэкIыб щыIакIэу яIэр зыфэдэр, ящыIакIэ хэгъэкIи, IэкIыбым исхэми тымышIэщтыгъэу тIон. Адэл адыгэ тхакIоу КIэрэщэ Тембот икъэбар зэхихынэу мэхъу, итхылъэу «Насыпым игъогу» зыфиIорэр къыIэкIэхьэ. ТхакIом къыфатхэ ыкIи ежь КIэращэми джэуап тхыгъэ фегъэхьы. А тхьапэр гъожьышэ хъугъэу ыгъашIоу Лащэ Адэл ыIыгъыгъ. Апэрэу IэкIыбым щыпсэурэ адыгэ къызэрэфэтхагъэр зэригуапэр, Адыгэ Хэкур Хэгъэгу зэошхом къелыжьыгъэу, зэтегъэуцожь IофшIэнхэр зэригъэцакIэрэр, адыгэ бзылъфыгъэхэр хъулъфыгъэхэм афэдэу еджэхэ зэхэхъугъэр… джащ фэдэ къэбархэр тхэкIошхом илъэпкъэгъу хэхэс адыгэм фитхыгъагъэх. Къыхэзгъэщын Адэл ежь-ежьырэу адыгабзэкIэ еджакIэрэ тхакIэрэ зэрэзэригъэшIэгъагъэр. Советскэ Союзым илIыкIо гъэIорышIапIэу Сирием итыгъэм урысыбзэ курсхэр къызэIуихыгъэу щытыгъэти, ащ кирилицэ хьарыфылъэр щиушэтыгъагъ, ар ыгъэфедэзэ, адыгабзэкIэ еджэныр зэригъэшIэгъагъ.
Адыгэбзэ десэхэр джы хасэхэм къащызэIуахых, Хэкум ращырэ тхылъхэри ахэм ащагъэфедэх, бзэр зэбгъэшIэщтмэ, джы гумэкI щыIэжьэп. Мары Дюздже университетми адыгэбзэ факультет къыщызэIуахыгъ, ау мы уахътэм Iофым изытеткIэ ныдэлъфыбзэр зэзгъашIэ зышIоигъохэр зырыз хъугъэх. Иныдэлъфыбзэ зышIэнэу фаехэр ары ар къыздэхъурэр.
2009-рэ илъэсым ЛIыбзыу Аслъан иконцертхэр зесщэнэу Тыркуем сыкIогъагъ. Къалэу Адапазары зыкъыщыдгъэлъагъозэ, зэпыугъом зы адыгэ кIалэ горэ къыскIэрыхьагъ. Истамбыл къызэрикIыгъэр, дэгъоу сызэришIэрэр къыIуагъ. «О телевидениемкIэ зепщэрэ къэбархэм сяплъызэ сэ адыгабзэр зэсэгъашIэ. Апэ Хасэм икурсхэр къэсыухыгъ, джы IофышIэ гъогум сырэкIофэ джа къэбархэр стхьакIумэ ит зэпытых. ЕгъашIэм зэхэсымыхыгъэ гущыIэхэри зэхэсэбгъэхыгъ», – ыIуагъ. Лъэшъэу сшIогъэшIэгъоныгъ – сыд гущыIа зыфиIорэр? «Зэфэхьысыжьхэр», «узэкIэIэбэжьмэ» – мыхэм анэмыкI горэхэри къысиIогъагъ, ау сыгу къэкIыжьхэрэр арых. КIалэм ащыгъум илъэс 35 – рэ ыныбжьыгъ. Бзэр илъэситIу хъугъагъэ зызэригъашIэрэр. Ащ ыпэкIэ зы гущыIэ къыфаIощтыгъэп. Джы непэ илъэс 13 тешIэжьыгъэу ор-сэрэу Унэрэкъо Яшаррэ сэррэ тызэдэгущыIэ. Ары ыцIэр а кIалэм. СиныбджэгъушIу хъугъэу тизэпхыныгъэ зэпычырэп. Тыркуем сыкIуагъэу къыспэмыгъокIэу хъурэп. Адыгэбзэ тхакIи еджакIи зэригъэшIэжьыгъ. Яшар лъэшэу фэягъ иныдэлъфыбзэ зэригъэшIэнэу ыкIи ар къыдэхъугъ.
Тыркуер къэралыгъо ин. Анахьыбэу адыгэхэр зыщыпсэухэрэ хэгъэгу. Тилъэпкъэгъу миллионищ – тфы ащ щыпсэоу шIошIхэр щыIэх. Зы гъэ горэм Конием щылэжьэрэ Адыгэ Бзэ Хасэм сыригъэблагъи, адыгэ къуаджэу Тыркуем итхэр къэткIухьэгъагъэх. Адыгэхэр зэрымыс къуапэ мы къэралыгъом иIэп. ЗэкIэ дэдэ чылэхэм тадэхьагъэу сIонэп, ау, гъогу тытетыфэ, сигъусэхэм «мори адыгэ къуадж» аIозэ псэупIэ пчъагъэмэ аIапэ афашIыщтыгъэ. Зэрысхэ хэгъэгум лъытэныгъэ къащыфашIэу адыгэхэр мыщ щэпсэух, цIыф гъэсагъэхэр, дзэкIолIхэр, сатыушIхэр фабрикэ инхэр агъэлажьэхэу ахэтых. ЦIыф цIэрыIохэу театрэм, кином жъуагъоу ащылыдхэрэр Тыркуем ис адыгэхэм мымакIэу къахэкIыгъэх. ЗэкIэри къэспчъыщтэп, ау зы пшъэшъэ дахэ къыхэзгъэщы сшIоигъу. Ар Эльчин Сангу. Тырку кинохэр зикIасэхэм зэкIэмэ дэгъоу ашIэ. Мыщ янэжъ ЛIыхъужъыкъомэ япхъу, янэ Шыбзыхъу. Измир районым ит шапсыгъэ къуаджэу Арыкбаши щыщых. Сэ мы къуаджэм заулэрэ сыдэхьагъ, Эльчин иIахьылхэми гущыIэгъу сафэхъугъ. КъызэраIорэмкIэ, пшъашъэр зэрэадыгэм лъэшэу рэгушхо. БэмышIэу Адыгеим икIэу Эльчин шыкIэпщынэ шIухьафтынэу фагъэхьыгъ, ар ыIыгъэу рэзэныгъэ гущыIэхэр тыныр фэзышIыгъэхэм адыгабзэкIэ къариIоу интернетым къыригъэхьагъ.
Спортым зыфэбгъазэми, анахьэу бэнакIохэм адыгэ кIалэхэр бэу ахэтых. Хьамид Къэплъан, Яшар Догъу. Дунаим ичемпионых. Мыхэмэ ацIэхэр дышъэ хьарыфкIэ Тыркуем испорт гъэхъагъэхэм ахэтхагъэх.
Джащ фэдэу къэралыгъо гъэпсыным чанэу хэлэжьэгъэ адыгэхэр Тыркуем итарихъ хэтых. Къалэу Самсун щэгъогогъо – 2008-рэ, 2011-рэ, 2017-рэ илъэсхэм сыкIогъагъ. Ащ пэпчъ а зы адыгэ тхьаматэ къалэм иIагъ. Юсуф Зия Йилмаз, иадыгэ лъэкъуацIэ – ЛIышэ. Илъэс 15-м къыриубытэу ащ Самсун ыгъэIорышIагъ, дахэу, кIэракIэу къалэр зэтригъэпсыхьагъ а уахътэм, къэлэдэсхэр зэрэфэразэм ыпкъ къикIэу щэгъогогъо къэлэ пащэу хадзыжьыгъ. КъэсэшIэжьы ЛIышэ Юсыф ыдэжь теблэгъагъэу, иIофшIэгъу кабинет тычIэсэу янэ телефонкIэ фытеуи адыгабзэкIэ сызэрэдигъэгущыIэгъагъэр. «Адыгэбзэ къабзэу пIулъыр сянэ зэхихынэу сыфай» зэриIогъагъэр сщыгъупшэрэп.«Тэ тыбзэ ныкъо-тыкъу, зэдгъэшIэшъугъэп шъощ фэдэу», – лIы чъэпхъыгъэм, IэнэтIэтет лъагэм ынэхэр къэупсэпсэгъагъэх итыжъхэм ащэчыгъэ къиныр къыIуатэ зэхъум. Къалэу Самсун адыгэхэм ятарихъ хэмычынэу епхыгъ. Кавказ заом ыуж Осман хэгъэгум кощыгъэгъэ адыгэхэр зэрысыгъэхэ апэрэ къухьэхэр Самсун хы нэпкъым Iухьэгъагъэх. Бэ ащыгъум ащ къыIунагъэр, зыдагъэтIысыщтхэ чIыпIэхэр агъэнэфафэ, темэнылъэу щытыгъэ хы гъунэм бэдзэ шхафэ щыхъугъэхэу, бэмэ апсэ джащ щыхэкIыгъагъ. АдыгэлIыр къалэм пащэ зыфэхъум, джа темэным илъэуж хэмыкIокIагъэхэр зэкIэ щигъэзыягъэх, хы гъунэм ынэпкъ ыгъэпытагъ, мыжъокIэ ыгъэпкIагъ. Ащ нэмыкIэу саугъэт гъэшIэгъон Iуигъэуцуагъ. Тырку хэгъэгур зыгъэпсыгъэ Мустафа Кемаль Паша Истамбыл къикIи къухьэкIэ Самсун къызэкIом, адыгэ генералхэр игъусагъэх, пэгъокIыгъэхэми тилъэпкъэгъухэр ахэтыгъэх. Ахэм ясаугъэтхэр апкъыхэр зэрэпсаоу къэлъагъоу, ащыгъыгъэ дэдэхэри ащыгъэу ыгъэуцугъэх. Ащ фэдэу Ататюркым пэгъокIыгъагъ Бэрзэдж Джамболэт. Мы лIыр хэгъэгу гъэпсыным чанэу зэрэхэлэжьагъэм пае Тыркуем лъэшэу егъэлъапIэ.
Мыщ фэдэ къэбархэр зызэхэсхыкIэ, сэ зы гупшысэ ситIупщырэп. Мыщ фэдиз гъэхъагъэхэр адыгэхэм хымэ хэгъэгум щашIых, дэгъугъэба я Хэку исыгъэхэмэ, фэлэжьагъэхэмэ, ихэхъоныгъэ яIахь хэлъыгъэмэ…
ИорданиемкIэ уIэбэнышъ, ащ фэдэ щысэу къыщыпхьын плъэкIыщтыр гъунэнчъ. Пачъыхьэ унагъом къотхэу, къэралыгъо гъэпсыным, нэужым ар ухъумэгъэным, ихабзэ гъэпытэгъэным апае адыгэхэм яшIуагъэу хэлъыр ыкIи джы къызнэсыгъэми къахьырэр бэ дэд. Апэрэ пачъыхьэу Абдалла ибн Хъусен къыщыублагъэу непэ тет Абдалла ятIонэрэм нэсыжьэу адыгэхэм къагъэгъунэ. Пачъыхьэ унэм иухъумакIохэу ахэр ары пшъэрылъ зыфашIырэр, яцыхьэшIэгъухэр.
Къалэу Амман зыгъэпсыгъэхэри адыгэхэр арэу пIоми хэукъоныгъэ хъущтэп. Кавказым зекIыхэм ыуж Балкан лъэныкъом илъэс 12-14 исыгъэхэу, 1880 – рэ илъэсхэм адэжь адыгэ унагъохэр Османхэм ащыгъум аIыгъыгъэ Иорданием къагъэкощыгъагъэх. КъыздэкIуагъэхэр пшъэхъолъэ шъолырэу зы чъыг щымысысэу щытыгъ. Рим зэманым къелыгъэ псэуалъэу Колизей зыфаIорэм фэдэ къагъоти, ащ иIэгъэ гъочIэгъхэм ачIэтIысхьэгъагъэх. А мыжъо театрэ гъэлъэгъуапIэр непэ къызнэсыгъэми тарихъ кIэнэу Амман ыгузэгу ит. КъэсэшIэжьы, 2007-рэ илъэсым апэрэу Иорданием сыкIуагъэу «НекIо тятэжъхэр мыщ къызэкIом зыщыпсэущтыгъэхэр озгъэлъэгъущт» ыIуи Амман щыпсэущтыгъэ Хъурым Хьэсан (Тхьэм игонахь фегъэгъу, Хьэсанэ гъорекIо чIэтынагъ) Колизеим сырищэлIэгъагъ. «Мыщ зы унэ итыгъэп, джа псэолъэжъыр ары унэу тятэжъхэм афэхъугъагъэр. Псы чIэгъым къычIащи, пшэхъуалъэм хэсыгъэ арап бедуинхэм гъомылэхэр къащащэфызэ, алъэ теуцогъагъэх. Саман унэхэр зэтралъхьэгъагъэх, ахэр ары апэрэ унэу Амман къыдэуцуагъэхэри», – Хьэсан ащыгъум къыIуатэхэрэр лъэшэу згъэшIэгъуагъэ. «Адэ апэрэ къэлэдэсхэр зэрэадыгагъэхэр зы тарихъ тхыгъэ горэм хэта?» СиупчIэ иджэуап къэшIэгъуаеп. Адыгэхэм ятарихъ тыди щаушъэфы, жэрыIом къыхэнагъэ нахь, зы тхыгъэ горэ къытэрыкIуагъэм палъхьаныр амыдэщтыгъэм фэдагъ.
Израиль пштэмэ, ащ щыпсэурэ адыгэхэм нахь къызэтенагъэ диаспорэм хэтэп. Кфар-Ками, Рихьании адыгабзэр адэIукIы, хабзэр ащызэрахьэ, ятарихъи хагъэкIокIагъэп. Якъуаджэхэм ядэхьапIэхэм «Мыр черкес къуадж» атетхагъ, яурамхэм адыгацIэхэр яIэх, алъэкъуацIэхэр адыгэ лъэкъуацIэу къэнагъэх. АщкIэ янасып къыхьыгъ, зыхэфэгъэхэ лъэпкъым умыджуртэу илъэпкъэгъоу уилъытэщтэп. Ататюрк гупшысакIэм щыухъумагъэ хъугъэх. Тыркум ифагъэхэр зэкIэ тырку ашIынхэу ауж итыгъэх. Уафэгупсэфынэу щыт ащкIэ Израиль адыгэхэм. Мы хэгъэгум тфэ сыкIуагъэшъ, чылэхэр нахь кIэракIэ зэрэхъухэрэр ахэсэлъэгъукIы зэпыт. Шъыпкъэ, мыхэми гумэкI гъэнэфагъэхэр яIагъэх. Мы чылэ цIыкIуитIум адыгэу адэсыр непэ минитф ныIэп. ЗэIахьылхэу ахэмэ ахэтыр макIэп. Унагъо агъэпсын зыхъукIэ къащэщтыр Iофы, «лъыр блэ мао» зыфаIорэ хабзэр амыукъоныр мыщ щыгъэцэкIэгъуай. Сирием къыращызэ адыгэ нысэхэр къащэу зэманхэр щыIагъэх. Ау Джолан Iуашъхьэр Израиль зиубытыгъэм къыщыублагъэу къэралыгъуитIур зэпый хъугъэ. Джы е Хэкум, е Тыркуем къэIабэхэу адыгэ пшъашъэ ащэмэ янасып, армырмэ, лъыр агъэкIэжьышъурэп. Ащ сымэджэныгъэр къыхэкIын елъэкIы.
Европэм, 2008-рэ илъэсым, Германием кIэлэцIыкIу къэшъокIо купэу «НЭФ» сыригъусэу сыщыIагъ. Мыщ икъэралыгъохэм зэкI пIоми хъунэу непэ адыгэхэр тIэкIу-тIэкIоу арысых. Анахьыбэу зыщыпсэухэрэр Германиер ары. Мыхэми Хэкур апсэ изыIахь. Ятэжъ пIашъэхэм ячIыгужъ ащыгъупшэрэп. Анахьэу сыгу къинэжьыгъэхэм ащыщ Берлин дэт Адыгэ Хасэм итхьаматэу Къумыкъу Уахьби къалэр къытигъэлъэгъу зэхъум апэ Урыс дзэкIолIым исаугъэт тызэрэIуищэгъагъэр. КъызэриIуагъэмкIэ, жъоныгъуакIэм и 9-м, Урысыем Хэгъэгу зэошхор зиухыгъэр зигъэмэфэкIырэ мафэм, ежьхэри саугъэтым екIуалIэх, ар зыфагъэуцугъэхэм шъхьащэ афашIы. «ТэшIэба тиадыгэхэри а заом зэрэхэкIодагъэр» зэраIогъагъэр сшIогъэшIэгъоныгъ. Хэкум епхыгъэ зы Iудэнэ цыпэ агъотымэ, ащ зыпапхэныр ягугъу.
Анахь гъогу кIыхьэу хэхэс адыгэхэм адэжь сынэсыфэ зэпысчыгъэр Америкэм нэс сызэкIор ары. Адыгэ миних фэдиз мы къэралыгъом щэпсэу. Мыхэми политики, врач Iазэхэри, полицием ишерифхэри ахэтых. Аужрэхэм яIофшIакIэ игъэкIотыгъэу къытагъэлъэгъугъагъ. Нью-Джерси и Пассаик Каунти район иполицие адыгэ кIэлэ 12-у щылажьэхэрэм таIукIэгъагъ. Ахэм ащыщэу ХьэпэкIэ Нарт лъэгэпIэ инэу алъытэрэ тхьамэтэ гуадзэ хъугъэ. Шерифым иIэпыIэгъоу ар агъэнафэ зэхъум КъурIаным ыIэ телъэу тхьэлъанэ ытыгъ. Быслъымэныгъом мыщ мэхьанэ щыраты. Лъэпкъхэр зэхэзгъэкIухьэрэ Америкэ шъхьафитым къыщытэджырэ сабыйхэр шъхьэубэтэным димыхьыхынхэм пае дин хабзэм итхэу апIух. Хэсэ унэм мэщыт ин пашIыхьагъэу, кIэлэцIыкIухэр быслъымэн шапхъэхэм ащыфагъасэх. Адыгэ хабзэри ащ дыхэтымэ дэгъу дэдэ хъуныгъи, ау ар нахь аIэкIэкIы.
Илъэси 158-рэ хъугъэ мыгъэ Кавказ заор заухыгъэр. Ау ащ илъэужхэр нахьи нахь зэхатшIэзэ тыкъырэкIо. Зэгорэм лъэпкъ гъэкIод къызэрэташIылIагъэр дгъэунэфыжьыныр тигугъузэ, джырэ лъэхъан къытэхъулIэрэ лъэпкъ гъэкIодыр тлъэгъурэп.Илъэс 20 хъугъэшъ хэхэс адыгэхэм сызахахьэрэр, сэлъэгъу тIэкIу-тIэкIузэ ныдэлъфыбзэм, хабзэм, культурэм зэрахэкIырэр. «Мыщ фэдизэ, илъэсишъэрэ шъэныкъорэ зешъухьэгъэ бзэр чIэшъунэныр гонахь, шъуфитэп ар жъугъэкIодын» ясэIо. Джэуапэу зэхэсхырэм нэужым сиджэпсалъэ сытрегъэукIытыхьажьы: «Тилажьэ зыдэтэшIэжьы, ау тыпэшIуекIошъурэп, тиамалэп джа илъэсишъэрэ шъэныкъорэм къыпэу лъэпкъым къырашIылIагъэм илъэужхэр къэдгъэуцуныр. ТыхэткIухьэтызхэфэгъэ щыIакIэм. Тыбзи тихабзи тшIэщтыгъэ ти Хэку тырагъэсыгъэмэ». АщкIэ къэсIон симыIэу сыкъэнэ.
Зэман чъэрым тыхэты зыхъукIэ, зэкIэплъэжьыгъо тимыфэу, тиблэкIыгъи тщыгъупшэрэм фэдэу тэхъу. Шъыпкъэ, тилъэпкъ къырыкIуагъэм хьэдагъэ епшIылIэу, къытщышIыгъэр бгъэе зэпытынри тэрэзэп, ау тиблэкIыгъэ десэ хэтхэу, тикъэкIощт уахътэ нахь тыфэгумэкIэу, гъэ мин пчъагъэ къэзыгъэшIэгъэ лъэпкъыр къызэрэдгъэнэщтым, ыбзэ зэрэдгъэбзэбзэщтым, тисабыйхэм хабзэ ахэлъэу зэрэдгъэсэщтхэм тапылъэу тыпсэуныр Кавказ заом зыпсэ щызытыгъэ тятэжъхэм къытфашIыгъэ осыет.
Тырехы ощхым заом илъэужхэр,
Лъэу чIыгум ришъугъэр уцэу къытекIэжьы.
Лъэмыдж зимыIэ уахътэм къыгъэзэжьырэп,
Ау чъыгхэр къэнэх, Хэкур къагъэгъунэу…
ТIэшъу Светлан – Адыгэ Республикэм изаслуженнэ журналист
(Адыгэ макъ)
