Değerli okurlarımız,
Ahmet Cevat Benk’in hazırladığı bu araştırma dosyasında; Türkiye’de yaşayan Çerkeslerin yerleşimleri, tarihçeleri, nüfusları, ekonomileri, asimilasyon karşısındaki kayıpları gibi bilgiler paylaşılıyor.
Sizler de yaşadığınız bölgelerden ya da başka illerden bu konuyla ilgili arşiv bilgilerini ulaştırarak katkıda bulunabilirsiniz.
ahmetcevatbenk@gmail.com
Tarihçe
Yozgat Çerkesleri genel olarak, 93 harbi olarak bilinen Osmanlı-Rus savaşı sırasında Erzurum üzerinden bölgeye gönderilen Çerkeslerle, deniz yolu ile Samsun limanına gelip, oradan Yozgat’a nakledilen Çerkeslerden oluşmaktadır.
Deniz yolu ile gelen Abazaların Aşuva boyu, gelen Çerkeslerin büyük çoğunluğunu oluşturmaktadır. Karaçay-Çerkes bölgesinde yaşayan Aşuva Abazalarının büyük bölümü Yozgat, Sivas ve Adana’nın Tufanbeyli ilçesine iskân edilmişlerdir. Bu köylerin devamı olan bir köy de Tokat ilinde kurulmuştur. Aşuva Çerkeslerinin göç kararı, Rusların yoğun iç göç baskısı sonucunda gerçekleşmiştir.
93 harbi sırasında, 1878’te nakledilen Çerkeslerin büyük çoğunluğu, Asetinlerden (Oset halkı) oluşmaktadır. Asetinler, Gürcistan üzerinden karayolu ile bölgeye gelmişlerdir. Yozgat’a yerleşen Asetinlerin bir bölümü iki yıl kadar a Kars’ta ikamet ettirildikten sonra Muhacirun Komisyonu marifeti ile Yozgat’a yerleştirilmişlerdir.
Yozgat’ta Kafkas halklarının kurduğu 20 köy bulunuyor. Bunların 6’sı Adige, 8’i Abaza, 5’i Asetin, 1’i de Çeçen köyüdür.
Adige köyleri
Arpalık
Sarıkaya ilçesine bağlı bir Abzeh köyüdür, ilçenin hemen bitişiğindedir. Kuruluşta 40 hane civarında kurulan köy bugünlerde 15 hane ve 80 nüfusa düşmüştür. İlçenin çok yakınında olması köy tarlalarının arsaya dönüşmesine neden olmuş, arsa olan tarlaların büyük bölümü satıldığından köy küçülmüştür. Köyün bulunduğu bölgenin eski ismi Hamampazarı’dır.
BOA’da yer alan 1368-113 sayı ve Hicri 30.12.1303 tarihli belgeden (belgede Hamamlıyeri), köyün Kuban bölgesinde iç göçe zorlanıp Osmanlı’ya göç ettirilen Abzeh Çerkeslerinden oldukları anlaşılmaktadır. Belgede yerleşilecek arazinin sorulma tarihi miladi 1885’tir.
Dil ve kültür
Köyün kente yakın olması, asimilasyonu da hızlandırmıştır. Köyde sadece yaşlılar dil bilmektedir. Gençler dil ve kültürden kopmuştur. Düğünler zaman zaman mızıka ile zaman zaman ise popüler enstrümanlarla yapılır. Yabancı evlilik yaygındır.
Köyde yaşayan sülaleler
Ĺışe, Mexoş, Śey, Dzıbe, Bıj
Karaelli
Köy kurulduğunda 55 hane civarında iken, bugünlerde 35-40 haneye düşmüş. Karaelli Köyü Türkiye’de ender yaşayan Natukoy Çerkeslerinin kurmuş olduğu bir köydür. İlçe merkezine 20 km, Kargalık Köyü’ne ise 3-4 km mesafededir.
Dil ve kültür
Dil ve kültürün devam ettiği köylerdendir. Köyde genel olarak Çerkes dili konuşulur. Köyde çok genç yaşta Çerkesçe konuşan bireyler de bulunmaktadır. Düğünler Çerkes geleneklerine göre yapılır. Yabancı evlilikler var ancak; yaygın değildir.
Kargalık
Kıyı Boyu Şapsığ bölgesinden sürülen Şapsığ Çerkeslerinin kurduğu, Sarıkaya ilçesine bağlı bir köydür.
Kurulduğunda 60 hane civarında olduğu, bugünlerde ise 35 hane yaşadığı görülmektedir. Yaz aylarında bu sayı biraz daha artmaktadır. Köy, ilçe merkezine yaklaşık 18 km mesafede kırsal bir alandadır.
Dil ve kültür
Kargalık Köyü, Türkiye’de en az asimilasyona uğrayan köylerden biri. Küçük yaştaki çocuklar dahi dili konuşabilmektedir. Yabancı evlilikler çok sınırlı olmuş, yabancı gelinler de dili öğrenmek zorunda kalmışlar. Düğünler Çerkes geleneklerine göre yapılır.
Köyde yaşayan sülaleler
Çüntıj, Natko, Hağur, Açümıj, Nepsew, Hatxı, Huşt, Çaçuh, Zepş, Şewgen, Cacukh, Koćas
Başpınar
Çekerek ilçesine bağlı Kabardey Çerkeslerinin kurmuş olduğu bir köydür. Köy yerleşimi, 35-40 hane iken ekonomik göçler nedeni ile köyde kalan hane sayısı kış ayları için 20 civarı olup yaz aylarında nüfus iki katını geçmektedir.
Dil ve kültür
Köyde Çerkes kültürü ve dili hakimdir. 20 yaş üzerinin tamamı Doğu Lehçesi ile konuşmayı bilir. Üniversite bitirme oranı yüksek olduğundan köy nüfusu sürekli azalmaktadır. Yabancı evlilikler çoğalmaya başlamıştır. Köyde düğünler Çerkes geleneklerine göre yapılır.
Köyde yaşayan sülaleler
Meşej, Thamoqo, Dişek, Werouqo, Mole, Algey
Boğazköy-Sarıgüney
Akdağmadeni ilçesine bağlı, 1878 yılında Kafkasya’da Abzeh bölgesinden sürgün edilenlerin kurduğu köydür.
40 hane civarında kurulmuş olup bugünlerde 20 haneye düşmüştür. Son nüfus sayımına göre nüfus, 288’dir. Köyün bir bölümü başka halklara satılmıştır. Şu anda köy karma yerleşkedir.
Köyde yaşayan sülaleler
Wuşx, Mekuaw, Haptıj, Thawış, Haşıgu, Daçe, Ğuase, Wuaze, Ajceriy, Hueteğu, Daur, Piyıko, Neğoy, Habśe, Mertoy, Tatıj, Tsey
Kuşsaray
Aydıncık ilçesine bağlı bir Şapsığ köyüdür. Köy 93 Harbi’nden hemen sonra Şapsığ bölgesinden gelen Şapsığlar tarafından kurulmuştur.
1971 muhtırasından sonra Deniz Gezmiş ve Hüseyin İnan’la birlikte idam edilen Beşir oğlu Yusuf Arslan’ın köyüdür. Köyün tamamı boşalmış olup, köyde yaşayan Çerkes bulunmamaktadır.
Abaza Köyleri
Ağıllı
Aydıncık ilçesine bağlı bir Abaza-Aşuva köyüdür. 1859 yılında Karaçay-Çerkes bölgesinden sürgün gelmiştir. Kent merkezine 3 km’dir. Başlangıçta 30 hane olan köy nüfusu bugünlerde 30-40’a kadar düşmüştür. Nüfus yaz aylarında biraz artmaktadır.
Dil ve kültür
Kültür yok olmaya başlamış. Dili sadece yaşlılar konuşabiliyor.
Köyde yaşayan sülaleler
Gagi, Hapat, Lacış, Cıgotan
Ayvalı
Sorgun ilçesine bağlı bir Abaza köyüdür. 1859 yılında Kafkasya’dan göç ettirilmiş bir Aşuva köyü olup sadece Bıc ve Li aileleri yaşamaktadır. Bu köy Kürtlerle karışmış ve sadece beş hane Abaza kalmıştır. Dil bilen ise kalmamıştır.
Osmaniye-Lo Kıt
Sorgun ilçesine bağlı, 1859 yılında Karaçay-Çerkes bölgesinden göç ettirilen bir Aşuva-Abaza köyüdür.
Köyde 40 hane, 200 civarında nüfus yaşamaktadır. Bu nüfus yaz ve kış aylarında değişkenlik göstermektedir. Dil bilme oranı yüksektir. Genel olarak gençler de dili bilir. Düğünler geleneksel olarak Çerkes geleneklerine göre yapılır.
Köyde yaşayan sülaleler
Mıko, Goga, Çago, Çgotan, Aysen, Laçış, Haşsa, Nır, Apsa, Nepş, Belag, Gone, Waz, Kam, Hapat, Aji, Kık, Kebıça, Bıc, Tıgo, Hutşow, Cenımbey, Kopsirgen
Mercimekören-Tramkıt
Aydıncık ilçesine bağlı, 1859 yılında Karaçay-Çerkes’ten göçe zorlanan Aşuva Abazalarının kurmuş olduğu bir köydür. Kent merkezine 7 km mesafededir. Köyün nüfusu 60’lı yıllarda 150-200 arası iken bugünlerde yaklaşık 15 hane kalmıştır. Köy, Karaçay-Çerkes’ten olduğu gibi Anadolu’ya gelmiş, ancak ikiye bölünerek yarısı Tokat iline bağlı Fındıcak köyüne yerleştirilmiştir. Kurucu ailesi ‘Trama’lardır.
Dil ve kültür
Dil kaybolmak üzeredir. Genel olarak yaşlılar yaşar. Yaz aylarında nüfus iki katına çıkar. Yabancı evlilikler başlamıştır. Düğünler karma yapılır.
Köyde yaşayan sülaleler
Trama, Cenımbey, Noğey, Kasbot, Laçış
Çayırözü
Çekerek ilçesine bağlı, 1859 yılında Karaçay- Çerkes bölgesinden zorunlu göçe tabi tutulup Anadolu’ya gelen Aşuva Abazalarının kurmuş olduğu bir köydür. İlk yerleşen hane sayısı 35’tir. Nüfus 1955 yılına kadar artarak devam etmiş ve 80 haneye kadar çıkmıştır. 1955 yılından sonra yaşanan köyden kente göçle birlikte hane sayısı hızla azalmış ve 20’ye kadar düşmüştür.
Dil ve kültür
Köy, geçmişte büyük bir köy olduğundan kültürün etkisi uzun yıllar devam etmiştir. Köyde sadece yaşlı nüfusu kalmıştır. Yaşlılar genel olarak dili bilmektedir. Düğünler karma yapılmaya başlamıştır. Köy dışında yaşayanlar da dili büyük ölçüde bilirler.
Köyde yaşayan sülaleler
Cucuğ, Bala, Arhağ, Janbey, Çüha, Çikua, Liy, Guna, Huşt (Şapsığ)
Çerkesbakır-Darıkokıt
Aydıncık ilçesine bağlı, 1859 yılında Karaçay-Çerkes’ten göçe zorlanan Aşuva Abazalarının kurmuş olduğu bir köydür, kurucusu ‘Darıko’lardır. Hızlı bir şekilde asimile olan ve nüfus kaybeden köylerdendir. Köyde yaklaşık 15 hane, 50 nüfus kalmıştır.
Dil ve kültür
Dili sadece yaşlılar konuşabiliyor. Düğünler karma yapılır. Nadiren Çerkes oyunlarına yer verilir.
Köyde bulunan sülaleler
Darıko, Candar, Malhoz, Arxağ, Boren
Kesikköprü
Kesikköprü (Tambekoye), Saraykent ilçesine bağlı bir Abaza-Aşuva köyüdür. 1869 yılında, Karaçay-Çerkes’ten göçe zorlanıp Osmanlı’ya gelen Aşuva Abazalarının kurmuş olduğu bir köydür. Köyde bir de Kabardey hane bulunmaktadır.
Dil ve kültür
Köyde genel olarak dil bilinir. Düğünler zaman zaman yerel enstrümanlarla yapılsa da zaman zaman popüler enstrümanlar da kullanılır.
Köyde yaşayan sülaleler
Yuan, Kope, Laçış, Tambi-Kaberdey
Fuadiye-Kendirlik
Çekerek ilçesine bağlı bir Abaza köyüdür. Karaçay-Çerkes’ten 1859 yılındaki iç göç zorlamaları sonucu Osmanlı’ya göç eden Aşuva Çerkesleri kurmuşlardır. Çekerek ilçesine 28 km mesafededir. Başlangıçta 35 hane olarak kurulan köy, bugünlerde 12-13 haneye düşmüştür. Yaz aylarında nüfus artmaktadır.
Dil ve kültür
Köyde dil yaşatılmaktadır. Genç yaştaki Abazalar da dili konuşabilmektesir. Düğünler genel olarak geleneksel Abaza âdetlerine göre yapılır. Yabancı evlilik oranı düşük iken son zamanlarda artış gözlenmektedir. Otuz yaşından büyük olanlar Abazaca (Aşuva) bilmektedir.
Köyde bulunan sülaleler
Lacış, Hapat, Goga, Vadız, Muka, Kelemet, Hut, Daguna, Acbek, Bedoh, Dgaç, Şogan, Cebeş, Kanbot, Dzıgo
Çeçen Köyleri
Güngören
Köy sakinleri, Çeçenya’dan 1917’de göç etmiştir. SSCB döneminde de gelenler olmuştur.
Yozgat il merkezine 73 km, Sorgun ilçe merkezine 40 km uzaklıktadır. Ayvalı’ya bağlı olduğu için köye Ayvalı Çeçen deniyormuş. Daha sonra Çeçen adını almış. Kenan Evren döneminde ise adı değiştirilip Güngören yapılmış.
Köyü 3 sülale kurmuştur: Cinhou, Waşindrou, Wirandrou.
Çok küçük olan bu köyde toplam 7 hanede 30 kişi yaşamaktadır. Köy halkının yaşlıları Çeçence bilmekte ise de otuz yaşından küçük olanlar dil bilmemektedir.
Oset Köyleri
Boyalık
93 Harbi’nden (1977-78) hemen sonra Erzurum üzerinden tevzi edilen Osetlerin oluşturduğu 35 hanelik bir köydür. Zaman içinde 70 haneye çıkmışsa da köyden kente göç dönemlerinde nüfusu azalarak 17 haneye düşmüştür. Daimi ikamet eden 17 hane olup yaz aylarında nüfus biraz daha artmaktadır.
Boyalık ilk kurulduğunda, köyde Elbekte (Æлбектæ) ve Badte (Бадтæ), sülalelerinden yaklaşık 15 hane, Gabışate (Габысатæ), Goyate (Гойатæ), Bınzate (Бындзатæ) sülalelerinden 1’er aile, Berivate (Берыуатæ) sülalesinden de birkaç aile vardı. Bınzate ve Berivate aileleri köyde çok kalmadılar. Başka yerlere taşındılar.
Bir müddet sonra, Maraş’tan Mırjate (Мырзатæ/Тохуызатæ) ailesinden, Karabacak Köyü’nden de Kengurate (Къæнгуыратæ /Şalamate/Саламатæ) ailelerinden birer kişi köylerinde işledikleri cinayetler nedeniyle Boyalık’a gelip yerleşti. 1900’lü yıllardan sonra gelen bu iki kişi, Boyalık’ta kalıp çoğaldılar. Yine Boyalık kurulduktan 4 sene sonra da Дзибоатæ (Æлбектæ) ailesi Boyalık’a gelip yerleştiler.
Dil ve kültür
1960’lı yıllara kadar üçüncü kuşağa kadar insanlar bu köyde anadillerini ve kültürlerini izole bir şekilde koruyarak, kullandılar. Bugünlerde ise dil sadece yaşlılar tarafından kullanılan bir dil olarak kaldı.
Karabacak
Boyalık Köyü ile aynı yıl içerisinde kurulmuş bir Oset köyüdür. İlçe merkezine 18 km mesafede olup kurulduğunda 35-40 hane civarında iken bugünlerde köyde daimî olarak kalan 3-5 hane vardır. Yaz aylarında bu sayı 15-20 haneye kadar çıkmaktadır.
Dil ve kültür
Köyde yaşayanlar dil ve kültürü yaşatırlar ancak, köyde hiç çocuk kalmamıştır. Köy halkı genel olarak büyük şehirlere göç etmişlerdir.
Kayapınar
Diğer Oset köyleri gibi 93 Harbi sonrasında kurulan Oset köylerinden olup, şehir merkezine çok yakın olması nedeniyle Sarıkaya ilçesinin bir mahallesi olmuş ve zaman içinde arsalar ve evler el değiştirmiş, köy tamamen yok olmuştur.
Poyrazlı
Boğazlıyan ilçesine bağlı bir Oset köyüdür. 250-300 hane civarında olan köyde kış nüfusu 200, yaz nüfusu 400 dolayındadır.
Anadilini gayet iyi bilen ve anayurt ile ilişkileri iyi olan bir köydür. Bir hane de Marşan sülalesinden Abaza aile bulunmaktadır. Köy sakinleri, Osetya’nın Cikola yerleşkesinden gelmiştir. Her iki yerleşke arasında şu anda iletişim vardır.
Dil ve kültür
Köyde yaşayan nüfusun büyük bir bölümü Oset dilini bilir ve günlük yaşamında kullanır. Düğünler genel olarak Oset kültürüne uygun yapılır. Nüfusun büyük bölümü büyük şehirlerde yaşamaktadır.
Köyde yaşayan sülaleler
Bıhıkatae, Tauhazahtae, Zoloytae, Zaggutae, Tsaerıkatae, Buzoytae, Daguıtae, Jıcotae, Dzostae, Taysautae, Dzarastae, Gocıtae, Gagulate, Kınatae, Zansontae, Tsaerıkatae, Marşan (Abaza)
