«Илъэсыбэхэм сигу исыубытэу щызэlузгъэкlагъэхэр стхымэ сшlойгъуагъ»

Бэ шІагъэу зэдэгущыІэгъу зыдэтшІы тшІойгъо Чэтэо Гунай итхылъыкІэу къыдэкІыгъэри тиушъхьагъоу зыІудгъэкІагъ ыкІи зэдгъашІэмэ тшІойгъо пстэури Жьынэпс гъэзетым иеджакІохэм ацІэкІэ теупшІи къедгъэІотагъ. Тэщпае уахътэ къызэрэхигъэкІыгъэм пае тхьауегъэпсэу етэІо.-Уитхылъмэ къыдэхьагъэ уиавтобиографие кІэкІхэм тызыхаплъэм Адыгэ Республикэм шъумыкощыжьзэ илъэс 13 хъоу тыркуем икъэлэ зэфэшъхьафмэ узэращыпсэугъэр къызэдгъэшІагъ. Уисабийыгъом тІэкІу укъытегущыІэшъуна?  

-Сятэ Іофэу ышІэщтыгъэм елъытыгъэу къалэ чылэ зэфэшъхьафмэ тащыпсэунэу хъугъэ. Сапэ зыпытэкъурэ хьылъэзещэ машинэхэм тарисэу бэрэ тыкощын фае хъущтыгъэ. Арэу щытми сабыйыгъор дэхагъэ. УсакІом «Сабыйыгъор ошъогум фэд, зыми кощырэп» зэриІуагъэм фэдэу сэ сисабыйгъори зыдэщытыгъэм щытэу къэнэжьыгъ. 

  

-Илъэс 13 уиныбжьэу, сабыйыгъомрэ ныбжьыкІэныгъэмрэ язэблэкІыпІэ ныбжьым уитэу Адыгэ хэкум укощыжьыныр уизэхашІэм сыдфэдэу къыхэнагъ?  

-Щыпкъэр пІощтмэ Адыгэ хэкум кощыжьыныр ны тыхэмкІи тэрыкІи къиныгъ ау алъэхъаным ицІыфхэм къинэу микъинэу алъытэщтыгъэхэмрэ джырэхэмрэ зэфэдэхэп. Джырэ лъэхъаным азыкъалэм инэпэмыкІ хьаблэ тыкощыщтми «къинэу хъун шъуІуа»? тІоу тыгумэкІэу къыхэкІы. А лъэхъанэм щыІэкІэ псэукІэр зи псынкІэ зэрэхъун зэрэмылъэкІыщтыр цІыфхэм зэрашІошІыщтыгъэм пае «къин» ым имэхьанэр джырэм фэдэу иныгъэп. Тянэ тятэхэм пае щыІэкІэ псэукІэр, еджэныр, ІэнатІэ зэбгъэгъотыныр, ащ дакІоу идэологиеу уиІэм уфэбэнэныр зыкІи псынкІагъэп. Сэ синыбжь итымкІи кощыным къиныгъо дэхэкІаехэр къыздихьыгъагъэхэми ныбжьэу сызэритым елъытыгъэу ахэр бэрэу зыхэсшІэштыгъэп. Джырэ уахътэм сызегупщысэжьыкІэ акъиныгъохэр зэрэмыцІыкІугъэхэр нахь дэгъоу къысгурэІожьы. Хамэм фэдэу сыпсэуным сесэжьын слъэкІыгъэп, щыпкъэр пІощтми хамэм фэдэу псэуныр сикІэсагъэп.  

  

-Хэхэс Адыгэхэм ащыщыбэхэм пае Адыгэ хэкум щыпсэуныр атэжь кІэинэу къыздырэхьакІырэ гухэлъ гупщысэу щытыгъ. Адыгэ хэкум ущыпсэуныр сыдым фэдагъ тІэкІу укъытегущыІэн плъэкІына? Джы Тыркуем узэрэщыпсэурэр тэшІэ. Сыд пае Тыркуем къэбгъэзэжьыгъ? Джыри Адыгэ хэкум бгъэзэжьэу ущыпсэун гухэлъ уиІа? 

-Адыгэ хэкум сызщыпсэугъэ илъэс 13-ым сыда сигурихьэнэу щыІагъэхэр апэу ахэм сакъытегущыІэн. Мыекъуапэ къалэр лъэщэу шІу слъэгъущтыгъ, пхъэмбгъу шъхьангъупчъэ Іухъохэр зыхэлъ ижьрэ унэхэр, къатыбэу зэтет унэ Іайэхэм агузэгум ит Іагу инышхохэр, унэ зэфэшъхьафхэр, икиноухэр, итеатрэр, иконцерт залхэр, ивакзалыр, ипочтэ унэр, иеджапІэхэр, краснэоктябрскаяа орамым тет шъо зэфэшъхьаф ижьрэ унэхэр, КІэращэ Темботым Лениным и саугъэтхэр, пчыхьэ зыхъурэм къалэ пстэуми къыплъыІасырэ чІыгумрэ къэгъагъэмрэ ямэІэшІур, дунаем ащыгъупщэжьыгъэ и чІыпІэ горэм фэдэми ежь ежьырэу тхъагъо зыгъотын зылъэкІырэ къэлэ фантастическэу зэрэщытыр, къэлэ гузэгум псыхъо зэрэблэкІырэр, къэлэдэсхэм дахэу зэрэзафапэрэр щыІакІэр шІу зэралъэгъурэр, икъабыхэр, икъуаер, итыгъэгъазэкІэр, ипивэр, и тхылъеджапІэхэр, еджэн гъэсэнымкІэ иамалышІухэр, тхылъыбэ зэрэщыІэр, ныбжьыкІэхэмрэ студентхэмрэ бэ зэрэдэсхэр, Мэзхэр къалэм зэрэпэблагъэхэр, аужьырэ илъэсхэм къызэІуахыгъэ фабэ икІи рэхьат къафэхэр, Тыркуе, Сирие, Йордание фэдэ къэралыгъохэм къарикІыжьыгъэу мыщ щыпсэурэ цІыф гъэшІэгъонхэр, пчъыхьахэм уэжъэкъышъхьэм тызэрэІусыщтыгъэр, сянэ ипщынэ еуакІэр лъэщэу сикІэсагъэх, иджыри сикІасэх. Тыркуем сыкъызфэкІожьыгъэр сэ сишъхьэ Іофыхэр ары. Джыри Адыгэ хэкум згъэзэжьына ар скІэрэп. Сянэ сятэхэр ащ щэпсэухэмэ сэри ащ сыщыщэу зысэлъытэжьы. 

  

-Адыгэ Къэралыгъо университетым Урысыбзэмрэ Урыс литературэмрэ факултетыр къэуухыгъ. Мыр узкІэхъопсыщтыгъэу щытыгъа, сыд ащ ущеджэнэу зэрэхъугъэр? 

-Щыпкъэр пІощтмэ сыкІэхъопсыщтыгъэп. Ежь ежьырэу къэхъугъ. Тхылъ еджэныр сикІэсагъ. Урыс романхэм УрысыбзэкІэ седжэмэ сшІойгъуагъ. НэпэмыкІ хэгъэгу тызэрэкощыгъэм си еджэн гъэсэныгъэр зэщигъэкъогъагъ. Ащ ыпкъ къикІэуи Іармэуы, гугъуемыхьы сыхъугъагъ. Урыс литературэр зэрэсикІасэм пае а факультэтыр къыхэсхыгъ. Сызщеджагъэ факультетыми сыкъытегущыІэмэ сшІойыгъу. ШІэныгъэ куу зыІэкІэлъ кІэлэегъаджэмэ тырагъэджэщтыгъ. Литературэр шІу сэзгъэлъэгъугъэхэри ахэр ары. Си кІэлэегъаджэхэр шъхьафитэу гупщысэн лъэкІыхэу, яшІошІхэр занкІэу къэзыІон зылъэкІырэ кІэлэегъэджагъэх. Факультет мыинэу щытыгъ. Къалэ цІыкІухэми энэргие инышхохэр щызэІукІэхэу мэхъуба, тэ тифакультетыри ащфэдэгорагъ.  

  

-Урыс литературэм щыщэу тхылъэбэ зэбдзэкІыгъ. Андрей Платоновым и «чевенгур» романэу зэбдзэкІыгъэм пае 2010-рэ илъэсым Тыркуем и анахь зэдзэкІакІо дэгъу цІэ лъапІэр къыпфагъэшъошъагъ. Професянальнэ щыІэкІэ псэукІэм уэ узфаерэп ежь зыфаер уегъашІэ. Уэ зэдзэкІын Іофым сыдфэдэу ебгъэжьагъ. ЗэбдзэкІыщтхэр уэра къыхэзыхыщтыгъэр, «анахь зэдзэкІэкІо дэгъу» цІэ лъапІэм сыда къепІолІэн плъэкІыщтыр? 

-Мыекъуапэ Урысыбзэ щызэзгъэшІагъэ хэтрэ ныбжьыкІи фаеми фэмыеми зэдзэкІын Іофым хэшъагъэ хъущтыгъ. Зыгорэхэм я докумэнтхэр зэбдзэкІын, нэпэмыкІ къэралмэ къарыкІыжьыгъэ лъэпкъэгъумэ уадэІэпыІэнэу узэрэхъурэм пае зэдзэкІын Іофым уфэгъэзагъэ охъу. Апэу усакІоу Енэмыкъо Мэулытрэ тызэгъусэу Пушкиным иповестыр тыркубзэ тшІыгъагъ. Тыркуем Урыс класикхэм я къыдэгъэкІыным мыхьанэ ин зэрэфашІырэр зысэлъэгъум сэри апэу Урыс класикхэр зэсыдзэкІызэ езгъэжьагъагъ. Мыекъуапэ сыщыпсэузэ апэрэ тхылъыр зэсыдзэкІыгъагъ. КъыкІэлъыкІорэ зэманхэм класикхэм нэпэмыкІэу Урыс литературэм иадэрэ романхэри къыдэзгъэкІы зышІойгъо тхылъ тедзапІэхэм сафэзагъ. ЗэсыдзэкІыщт тхылъыр сэ къыхэсхэуи тхылъ тедзапІэм къыхихэуи хъугъэ. А лъэхъанэм Урысыбзэ зэдзэкІакІо бащэ щыІагъэп. УиІофыр дэгъоу уэгъэцакІэмэ зэбзэкІын пае укъэнэщтыгъэп. Джы зэдзэкІакІохэр нахъыбэ хъугъэми зэбдзэкІын умыгъотынэу щытэп. ЦІэ лъапІэр къызэрэсфагъэшъошъагъэри сигуапэ зэрэхъугъэри къэсІон. 

  

-Тыркуем я 19-рэ лІэшІэгъумрэ я 20-рэ лІэшІэгъум иапэрэ ныкъом щыІагъэ Урыс тхакІохэр нахь щашІэх. Джырэ Урыс тхакІохэм ехьылІагъэу тшІэхэрэр макІэдэд. Джырэ Урыс тхакІомэ ащыщэу зытхилъ зэбдзэкІы пшІойгъо щыІа? 

-Джырэ Урыс тхакІомэ ащыщэу Владимир Маканиным ироман зэсыдзэкІыгъ. Щыпкъэр пІощтмэ джырэ Урыс тхакІомэ атхыгъэхэри мымакІэу зэрадзэкІых. Зытхылъхэр зэрадзэкІыгъэмэ ащыщхэу Татяна Толстая, Людмила Улицкая, Людмила Петрушевская, Евгений Водолазкиныр сэ сикІасэхэр арых. Шъори шъуеджэнэу мыхэр къушъосІон слъэкІыщт. Сэри загъорэ «мо тхылъыр зэсдзэкІыгъагъэмэ» сІоу къыхэкІы ау игъо сифэрэп. Сэ зэдзэкІыным есымыгъажьэуи нэпэмыкІгорэм зэридзэкІыгъэу къыхэкІы. 

  

-Адыгэ хэкум ущыпсэугъ, ущеджагъ. Адыгэ литературэм ущыгъуаза, Адыгэ литературэм ехьылІагъэу сыда къэпІон плъэкІыщтыр? 

-ГухэкІ нахь мышІэми Адыгабзэр зэрэзэсымгъэшІошъугъэм фэдэу Адыгэ литервтурэми сыщыгъуазэп. Къуекъо Налбый и «щымыІэжьхэм я сэнабжь» романым сызеджэм лъэщэу сигу рихьыгъагъ. Идунай имыхъожьызэ къэлэ орамхэм мы тхакІо бэлахьыр щыплъэгъуныри дэхагъэ. 

 

-Тхылъ пчъагъэхэр зызэбдзэкІы къынэужь уэ птхыгъэ рассказхэр зыдэт «ЧІыхъумбый гъогухэр» къыдэбгъэкІыгъ. Уи тхылъыр еджакІомэ ашІогъэшІогъоныгъ. ЗэдзэкІакІо дэгъоу ашІэрэ Чэтэо Гунай мыщфэдэ сюрприз ышІынэу зыри ежьэщтыгъэп. Тхэным сыдфэдэу ебгъэжьэнэу хъугъэ, рассказыр сыдэщтэу къыхэпхыгъ, джыри рассказхэр къыкІэлъыкІощтха?  

-ЗэдзэкІыныр тхъагъо зыхэлъ литературнэ Іофыгъоу щытми къиныдэдэу щыт. Илъэсыбэхэм сигу исыубытагъэу щызэІузгъэкІагъэхэр стхымэ сшІойгъуагъ. Ренэу сытхэу сІозэ зыгорэхэр зэхэсцІэлэщтыгъ. Писмэхэр стхыщтыгъэх. 1994-рэ илъэсым Адыгэ хэкум тыкъызэкощыжьым Тыркуем къэнагъэ сипшъэшъэгъу Нэфынрэ нэкІубгъо пшІы пчъагъэ хъурэ писмэхэр зэфэттхыщтыгъ. Ахэм ащыщгорэм нэкІубгъо 80-рэ хъурэ писмор рекордэу дгъэуцугъагъэ. Писмохэр, мафэм ихъугъэ-шІагъэу стхыщтыгъэхэр, усэу стхыщтыгъэхэр зэраІоу гухэлъ гъэнэфагъэгорэ симыІэми ренэу сытхэщтыгъ. Рассказ стхыным синыбджэгъо горэмэ сытырагъэгушхуи езгъэжъагъэ хъугъэ. Сыгурихьыгъ ыкІи лъызгъэкІотагъ. Джыри стхыщтми скІэрэп. Сигурихьыгъэу сэІоми щыпкъэр пІощтмэ рассказ птхыным уахътэ бэдэдэ ехьы ыкІи бэрэу птыхыщтым утегупщысыхьанэу мэхъу. Ащ пае уахътэ къыхэбгъэкІынри, ор орэу аІофым зыфытебгъэпсыхьаныри псынкІэу щытэп.  

-Тхылъым икІышъор тхылъеджакІор зызІэпызыщэрэмэ зыкІэ ащыщ. Тхылъым икышъом тхылъым дэтымкІэ тхылъеджакІор ригъэгупщысэщт. «ЧІыхъумбый гъогухэм» икІышъори гъэшІэгъоны ыкІи тхылъым цІэу фэхъугъэм екІу. Тхылъым и кІышъор Урыс сурэтышІэу Казимир Малевичым «унитфым я пейзаж» зыфиІорэ сурэтым къыхэпхыгъ. Ар сыд уэзгъэшІыгъэр? 

-Сурэтыр сэры къыхэзыхыгъэр. Урыс авангардэу Казимир Малевичым исурэтхэр сикІасэх. Ситхылъым «чыжьэ», «унэ», «гъогу» зыфэсІуагъэхэр мы сурэтым къыриІотыкІэу сэшІошІы.  

  

-Дэгъо утхэным, дэгъо зэбдзэкІыным пае дэгъо уеджэн фаеу сэшІошІы. Уэ сыд узаджэрэр, тхэн-зэдзэкІыным пылъыщт ныбжьыкІэмэ сыда япІон плъэкІыщтыр? 

-Щыпкъэр пІощтмэ тхылъэу къыдэкІырэ пэпчъ зэзгъэгъотэу игъом блэсымгъэкІэу сяджэу сІон слъэкІыщтэп. ЗэдзэкІын Іофым бэрэ сызэрэпылъыгъэм сиеджэн Іофыр зэшигъэкъуагъ пІоми хъущт. Джырэ уахътэм кІэсынэгъагъэхэр кІэсыугъоежьыным сыпылъ. Непэрэ мафэхэм тхакІоу Шуле Гюрбуз ироманэу «къаймэтым и пенсионэр» зыфиІорэм седжэ. ТыркубзэкІэ къыдэкІырэ романхэм рассказхэм салъэплъэ. ТхакІоу Айхан Гечгин и романэу «аужьырэ лъэбэкъу» зыфиІорэм седжагъ, сигурихьыгъ. Мы тхакІом итхыгъэ пстэуми мы джырэблагъэм седжэ сшІойыгъу. Чеховым ытхыгъэхэри кІэсэджыкІыжьых. ЕвропэмкІэ Грас Палей и рассказхэр, новел къызыратыгъэ Анние Эрнаукс итхыгъэхэр, канада тхакІоу Алисе Мунро сигурихьыхэрэмэ ащыщых. Урыс е нэпэмыкІ класикхэри кІэсэджыкІыжьых. Психиатрымрэ псиканализымрэ сшІогъэшІэгъоных. Фреудымрэ ащ къынэужьымрэ цІыкІу цІыкІоу зэзгъэшІэным сыпылъ. 

ТхакІо зэдзэкІакІо хъу зышІойгъомэ ясІон слъэкІыщтыр бэрэ тхэнхэу бэрэу зэрадзэкІынхэу ары. Бэрэу еджэныри зи зышагъэгъупщэ мыхъущтыр ары. 


Чэтэо Гунай 

Чэтэо Гунай зэщыпхъуишмэ анахьыкІэу 1981-рэ илъэсым Адыгэ унагъом къыщыхъугъ. Унагъом игъусэу 1994-рэ илъэсым Адыгэ Республикэм кощыжьыгъэх. «Сэ си гъашІэ гъогу апэу 1864-рэ илъэсым Адыгэхэр Урысие империем Тыркуем зэригъэкощыгъэхэм, етІонэрэуи тиунагъо зыщыпсэущтыгъэ Синоп къалэм и Дурагъан районым и къуаджэу ‘Черкеслер’ кІэ заджэщтыгъэхэр псычІэгъ хъуи зэрагъэкощыгъэхэм пытэу епхыгъэу сэлъытэ. Кощызэпытыным лъапсэнчъэ тызэришІыгъэм, сятэ иІофымкІэ ренэу типсэупІэхэр зэрэзэблэтхъущтыгъэм, тятэжь пІащэхэмкІэ къыщегъэжьагъэу джырэ нэс къэсыгъэ хэку гъэзэжьын гупщысэм сэ си щыІакІэми си цІыф сызэрэзэхэлъыкІэми инэу ифэмэбжьымэ къытырихьагъ» ыІогъагъ Чэтэо Гунай зэдэгущыІэгъугорэм. Илъэс 13 ыныбжьэу зыкощыжьыгъэхэ Адыгэ Республикэм илъэс 13 щыпсэуи Тыркуем къыгъэзэжьыгъ.  

Урыс тхакІохэу Тургенев, Гогол, Чехов, Пушкин, Марина Цветаева, Светлана Алексеевич ыкІи нэпэмыкІхэм ятхылъхэр тыркубзэкІэ зэзыдзэкІыгъэ Чэтэо Гунай иІэпэІэсэныгъэмкІэ ыщытхъу аригъэІуагъ. Анахьэу Андрей Платоновым и романхэу зэридзэкІыгъэхэр тхылъеджакІомэ ашІогъэшІэгъоны зэрэхъугъэм фэшІ «Чевенгур» зыцІэ романым пае 2010-рэ илъэсым «Тыркуем изэдзэкІакІо дэгъу» цІэ лъапІэр къыфагъэшъошъагъ. 

Мыгъэ ежь ытхыгъэу тхылъ тедзапІэу «Илетишим» къыдигъэкІыгъэ ирассказхэр зыдэт тхылъэу «ЧІыхъумбый гъогухэр» тхылъеджакІомэ ашІогъэшІогъоныгъ. Тхылъым гъэзет журнал зэфэшъхьафхэм, дигиталь платформэхэм къыщытегущыІагъэх. РассказипшІ хъурэ тхылъым ехьылІагъэу анахь комментарие гъэшІэгъоныри Т 24-рэм ижурналистэу Бжэдугъ Мурат къышІыгъ. «ТхэкІуакІэмрэ рассказ тхыным кІэу къыхэхъухьагъэмрэ» шъхьэ зыфишІыгъэ тхыгъэм Бжэдугъ Мурат мыщфэдэ къеІо: «Чэтэо Гунай гъэшІэгъоны зышІырэр ытхырэм илъапсэ ежь къызэрэхэкІырэр, Гоголым иджыбэ къикІыгъэ зэрэпщымыхъурэр ары»- еІо.  

Чэтэо Гунай иусэхэр, ирассказхэр, изэдзэкІыгъэхэр мыщфэдэ блогым щыжъугъотын шъулъэкІыщт:  

http://gunaycetao.bІogspot.com/ 

CEVAP VER

Lütfen yorumunuzu giriniz!
Lütfen isminizi buraya giriniz