Мы хъыбарыр къэзыlуэтэжар си адэшхуэ Махуэлl Жантемырщ. Ар сэ къызжезыlэжар си адэ Замирщ.
Зэман куэд дэкlакъым адыгэ жьэгум пэрыс цlыхухэм я жэщтегъэууэ таурыхъхэр, шыпсэхэр, уэрэдхэр, къебжэкlхэр зэрыщытрэ. Я зэшыр трагъэуми, гъэщlэгъуэнагъ гуэрхэр къахутэми, хабзэ зыхалъхьэми цlыхухэм фlы дыдэу ялъагъуу щытащ пщыхьэщхьэ хуегъэзэкlыр. Къуажэ къэси зи жьабзэр екlуу гъэпса, жиlэмкlэ куэдыр къыдэзыхьэхыф цlыху телъыджэхэр псэугъащ. Апхуэдэ цlыхуу щытащ си адэшхуэ Махуэлl Жантемыр. Пщыхьэщхьэ щlагъуэ щыlакъым, зэрыжаlэжымкlэ, ди унэ лъэгу цlыху имысу. Жьэгум и мафlэ хуабэм пэрыс дадэ жьакlэхум и псалъэхэр иришажьэу къеблэгъа-кърихьэлlахэр дуней телъыджэм щигъэхьэщlэн ипэ къихуэу анэшхуэм (Махуэлl lэминат) lэнэр къызэтригъэувэрт, хугу пlастэм лы гъур гъэжьар дыщlигъурт, мэжаджэ, хьэлlамэ пщтырхэмкlэ зи ныбэр из зыщlахэр псыкlэ зэlыхыжа шхупсым иригъафэрти, итlанэ дадэ и жыlэр ишэщlырт.
Езым и гъащlэм щилъэгъуа lуэхугъуэхэу щытми, жаlэжу зэхихами, къигупсысами дадэ жиlэмкlэ зытрагъэурт цlыхухэм, къыщыхъу щыlэт зы пщыхьэщхьэм къригъэжьа таурыхъым жэщ зыбжанэкlэ кlэух щимыгъуэт. Бзэ дахэ зиlэ, екlуу псалъэ дадэ жиlэжауэ ди деж къэсыжар мащlэу щытми, къыхэгъэщыпхъэщ lуэрыlуатэр зэхуэзыхьэсыжу къуажэ-къуажэкlэрэ къэзыкlухьу щыта Къардэнгъущl Зырамыку мызэ-мытlэу ди унагъуэ зэрыщыхьэщlар. Иужьыlуэкlэ абы къыдигъэкlыжа тхылъхэм информатору къыщигъэлъэгъуахэм яхэтщ Махуэлl Жантемыр Мыхьмуд и къуэр.
Дзапэ уэрэдыжьхэри къришу щытыгъами, си адэшхуэм нэхъ къехъулlэу щытар таурыхъхэр, хъыбархэр, шыпсэхэр аращ. Ари гурыlуэгъуэщ зы лъэныкъуэкlэ. Гугъуехь куэдым пэщlэта, куэд зылъэгъуа адэшхуэм жиlэжыр нэхъ зытегъэщlар фlыр арат, абы сытым щыгъуи фlыр lейм тригъакlуэрт. Апхуэдэуи абы къигъэпсалъэрт уафэгум ит бзухэр, щlылъэм щызекlуэ-щыпсэу псэущхьэхэр, къигупсыса иныжьхэр, алмэстыхэр. Нобэрей махуэхэм таурыхъ жызыlэхэр мащlэ дыдэщ, уеблэмэ щымыlэнкlи хъунщ. Пасэм жаlэжа, яуса, lэмал зэриlэкlэрэ ятхыжа таурыхъ, шыпсэ, псысэхэм къару ящlэтщ, абыхэм лъэпкъым и гъащlэм ущlагъэгупсыс, блэкlам пщlэ хууагъэщl.
Сыт и уасэ-тlэ къагупсысами, пэжу къэхъуами ямыщlэу къаlуэтэж таурыхъым ущlэдэlуну?! Шэч хэмылъу, гухэхъуэгъуэщ! Нтlэ, а зэман жыжьэм тlэкlу дыхэвгъэбэкъуэжи, ди нэгу къыщlэдвгъэгъэхьэ дадэ жьакlэхур жьантlэм къыдэсу таурыхъыр тхуигъэпсу, дэри а дадэм дыкъепщlэкlарэ дэтхэнэ зы псалъэри гъэщlэгъуэн, телъыджэ тщыхъуу. Махуэ псом ди зэхуэсым пэплъа ди дадэм и псалъэхэр макъыбэу ешэщl, «Афэ джанэм и таурыхъым» къыщlедзэ.
Кlуэм-лъейм, кlуэм-лъейурэ Шыбзыхъуэхэ я щlалэр мэзым нэсат. Мы щlыпlэр абы фlыуэ имыцlыху пэтми, ар икъукlэ хущlэкъурт Шэджылэ къуажэм нэхъ псынщlэlуэу нэсыну. Илъэс нэблэгъат Къантемыр и шыпхъур зэримылъагъурэ. Щlалэм къыщыхъурт Шэджылэ яша шыпхъум зихъуэжауэ, нэхъ дахэ хъуауэ. А гупсысэм здыхэтым Къантемыр зэхихащ «фий» макъ гуэр. Макъыр нэхъ пэгъунэгъу щыхъум, щlалэм илъэгъуар игъэщlэгъуащ: бгъэшхуэм хуарзэу къыздилъэтыхь щlыпlэм «фий» макъыр нэхъ ин щыхъурт, тхьэкlумэми нэхъ къиlуэрт. Шым епсыхщ щlалэри, макъыр зыгъэlум хуэкlуащ. А макъыр зыгъэlур блэжь цlыкlут. Абы бгъэм зритыну игу къигъэкlыртэкъым.
Щlалэм ар щилъагъум шым къепсыхщ, и щlопщыр ишэщlри, блэжь цlыкlум абы зыкъришыхьэкlащ. Щlопщым фlэлъ блэжь цlыкlур и теплъэкlэ нэр дэзыхьэхт. Дыгъэ-нагъуэ къепсым и бзийхэр зытелъэщlыхь блафэм зихъуэжырт. Къантемыр мурад ищlащ шым шэсыжу мэзыбгъум деж блэри щигъэтlысыну. Апхуэдэуи ищlащ. Махуэ зыбжанэ хъуауэ гъуэгу тета щlалэм мэзыбгъум щежэх псыр къызэрилъагъуу, lэпкълъэпкъыр нэхъри щlэлlащ, уардагъэ зыхэплъагъуэ пкъым зигъэпсэхумэ нэхъ къищтащ. Блэжь цlыкlуми тlысыпlэ гуэр иритри, Къантемыр етlысэхащ, еша щlалэри занщlэу lурихащ. Мащlэрэ жея – куэдрэ жея, сытми къызэщоуж. Плъэмэ, елъагъу: щlалэм и сэмэгурабгъумкlэ дыгъэм пэлыдрэ дыщафэкlэ иlауэ афэ джанэ къыщыщылъщ. Къантемырым зиплъыхьащ, адэкlэ-мыдэкlэ жащ. А lуэхугъуэм и пэжыпlэр зыщlэр, ар къыздикlам, хэт къыхуигъэтlылъами щыгъуазэр щlалэр зытес шыр арат. Ауэ абы и «псалъэмакъым» зыри кърихыфакъым щlалэм.
Апхуэдэу щыхъум, афэ джанэр зыщитlэгъащ Къантемырым. Ар абы хуадащ жыпlэнт, апхуэдизкlэ екlурти. Афэ джанэр зыщыгъ щlалэм шым зыкъытридзэри, и гъуэгу хигъэщlыну ежьэжащ. Махуэ зыбжанэ дэкlауэ, пщыхьэщхьэпэу дыгъэр щытlысыжым, ар Шэджылэ къэсащ. Къуажэм хьэгъуэлlыгъуэшхуэ щекlуэкlырт. Бэчыжь пщым и къуэм къишауэ абыхэм я гуфlэгъуэу арат. Афэ джанэр зыщыгъ щlалэм мурад ещl джэгум тlэкlу хэплъэну, и фащэмкlи зигъэщlэгъуэну. Шыпхъур къуажэм дэст, зэманыр хэкlуэтами, абы и унэ укlуэ хъунут. Бэчыжь и лъапсэ ихьа, зэщlэузэда щlалэм гу къылъатащ, афэ джанэ екlу зыщыгъ цlыху къызэреблэгъам и хъыбарыр пщыжьым лъагъэlэсащ.
Щlалэм щыгъ фащэр Бэчыжьым апхуэдизкlэ игу ирихьати, абы унафэ ещl ар щlалэм къыщахыну. Ауэ афэ джанэр зыщыгъым ар тыгъэу къаритын игу къигъэкlыркъым. Апхуэдэу щыхъум, гъэпцlагъэм lуэхур хуагъакlуэ. Щlалэр фадэбжьэ ирагъафэм-ирагъафэурэ чэф ящl, афэ джанэр щахри къыдахуж. Къыдахужа щlалэм мызэ-мытlэу тригъэзэжами, абы щахар къратыжыну жиlэгъами, зыри къикlакъым, уеблэмэ удыныр гуэгъу къыхуащlащ. А lуэхугъуэм зи гур хигъэщlа Къантемыр шыпхъум и унагъуэм еунэтlри, и lуэхур къызэрекlуэкlар зэпэщу щеlуатэ. Шыпхъум и щхьэгъусэ Бот унафэ къещтэ афэ джанэр къазэужыну. Бот езыр хуэщlауэ псэурт, щlыхь цlыхум хуащlырт, и къарум пщыхэри абы и блэгущlэтхэри къыщышынэрт.
Арыххэти, Бот лlыкlуэ егъакlуэ пщым деж афэ джанэр зейм иратыжмэ зэрынэхъыфlыр иригъащlэу, ар гъэпцlагъэкlэ зыщаха щlалэр абы и щхьэгъусэм и дэлъхуу зэрыщытыр яжриlэу.
Афэ джанэр къратыжын дэнэ къэна, псалъэ фlейхэр пщым лlыкlуэм гуэгъу къыхуещlри, къеутlыпщыж. Пщым и жыlэр зигу иримыхьа къарууфlэ Ботым цlыху зыбжанэ зыдыщlегъу, Къантемыри гъусэ ящlри, Бэчыжьхэ макlуэ. Ботым лъагъуэ шыпхишащ пщы унагъуэм. Бэчыжьым афэ джанэр зыщитlэгъати, абы зыри пэлъэщынутэкъым, сыту жыпlэмэ джанэр зыщыгъыр шабзэшэми сэшхуэми хигъэщlыфакъым. Джанэр зыщыгъым апхуэдэуи къыкъуэкlырт къаруушхуэ. Арагъэнущ пщым деж кlуа псори къыщlызэтриукlари. Боти Къантемыри а махуэм фlэкlа иужькlэ зэи ялъэгъужакъым. Къантемыр и шыпхъу Баблыхуэ и щхьэгъусэри, и дэлъхури фlэкlуэдащ. Гуауэ иныр зи гум хыхьа Баблыхуэ махуэми жэщми и нэпсыр гъущыртэкъым. Абы и гуауэр нэхъ зэщlэплъэрт. Зыри ямылажьэхэу пщыжьым зи псэ гъэр ищlахэм Тхьэ яхуелъэlуу щыст.
Зекlуэ зэрежьэрэ илъэс зыбжанэ дэкlауэ Бот и къуэш Андемыр къэкlуэжащ. Нысэм къыхуихьа псоми нэкlэ щемыплъым, Андемыр щlэупщlащ къэхъуамкlэ. Баблыхуэми lуэхум и пэжыпlэр пщыкъуэм и пащхьэ щиlуэтащ.
Щlалэм и къуэшым илъ ищlэжыну, залымыгъэ илэжьу псэу пщым хуэзэ ирищlэну игу ирилъхьащ. Абы къыгурыlуэрт афэ джанэр къарукlэ пщым къызэрыхутемыхыжынури, арати, гъэпцlагъэм ари хуэкlуащ. Андемыр шым фlыуэ хэзыщlыкl цlыхут. Къэбэрдей псом шым нэхъыфlу щыгъуазэу исхэм къакlэрыхуртэкъым ар. Абы ищlэрт пщым шы зэрыфlэфlыр, шы лъэпкъыгъуэфlхэри зэрызэрихуэр. Къарэ, Къарапцlэ, Гъуэ, Гъуатlэ, Къэбыфэ, Пцlэгъуэплъ, Брул, Къуэлэн, Тхъуэ, Щхъуантlэ – пщым имыlэ шы гъуэтыгъуейт. Ауэ абыхэм япищl щымыlэу Бэчыжьым фlыуэ илъагъурт зыш – Шагъдий. Ар жэщ-махуэ ямыlэу яхъумэрт. Апхуэдизу псори зытегужьеикlауэ яхъумэ шыр къидыгъуну игу ирелъхьэ Андемыр.
Гъэмахуэ махуэм псыхъуэм кlуауэ Андемыр елъагъу пщым и шы нэхъыфl дыдэр ягъэпскlыу. Шым узримыгъэплъу дахэт: и лъакъуэхэр псыгъуэт, пщэр хэшат, абы и щхьэцыр жьы хуабэм зэрихьэрт. Шагъдийр щызекlуэкlэ и лъэбакъуэм дэхъуу и тхьэкlумэхэри зэригъакlуэрт, лъэныкъуэ псомкlи игъазэу. Апхуэдэхэм щхьэкlэ жаlэрт: «Шыр тхьэкlумэкlи маплъэ». Псы ежэхым хэт шыр зыгуэрым къигъэщтауэ къыщlэкlынти, хъумакlуэхэм яхуэмыубыду щlэпхъуащ. Андемыр ищlэрт апхуэдэ зэманхэм деж нэхъыфlу щlапхъэри, шы къажэм бгъэдэлъадэри, lэмалкlэ къигъэувыlащ. Абы къигъэувыlа шыр апхуэдизкlэ дахэти, нэр пlэпихырт.
lумпlэр зыlыгъ щlалэр пщым и пащхьэ ирагъэуващ. Пщыр абы къехъуэхъуащ, шыхэм якlэлъыплъу lулъхьэкlэ езым и деж шыхъуэу щылэжьэну къыхуигъэлъэгъуащ. Андемыр зыхуейр арати, занщlэу арэзы хъуащ, а махуэм щыщlэдзауи ар Шэджылэ къуажэм дэс пщыжьым и шыхъуэ хъуащ. Шыхэм lэкlуэлъакlуэу яхэтт щlалэр. Абы и фlыщlэкlэ пщым зыlэригъэхьат иджыри шы лъэпкъыгъуэ телъыджэхэри: Абыкъу, Къэбан, Къуралей, Щолэхъу, Чэрчэней. Пщым и жьэ къыжьэдэкlа дэтхэнэ зы lуэхугъуэри игъэзащlэрт щlалэм. Апхуэдэурэ илъэс зыбжанэ кlуащ, щlалэри пщым и ныбжьэгъу хъуащ. Пщым и дэтхэнэ щэхури къыжриlэрт Андемыр, ауэ афэ джанэм и хъыбарыр, ар къыздикlар ауи и жьэ абы къыжьэдэкlыртэкъым.
Шэджылэ пщым фlэфlт щакlуэ кlуэну, абы щыкlуэкlи афэ джанэр щитlагъэрт. Махуэ гуэрым Андемыр игу ирилъхьар игъэзэщlэну, къуэшым илъ ищlэжыну, джанэр зыlэригъэхьэну яужь йохьэ. Пщэдджыжьым пщым и унафэкlэ Андемыр шыхэр зэщlекъузэ, ахэр шы зырыз тотlысхьэри, пщlантlэм дошэсыкl. Къуажэм пэмыжыжьэу щыт мэзым щынэсым, тlури шыхэм къопсыххэри, мэзым хохьэ. Афэ джанэр зыщызымытlэгъа пщыр Андемыр жыгым кlэрепхэ, щlалэм пщым игу илъри хуеlуатэ: Бот зэрикъуэшыр жреlэ, афэ джанэр гъэпцlагъэкlэ къытрихауэ зэрыщытыр гурегъэlуэж, къуэшым илъ ищlэжыну игу зэрилъри хуеlуатэ. Жыгым кlэрыпха пщыжьым щlалэм и сэшхуэмкlэ и куэпкъитlыр щlегъэху, лъымэм къызэхуишэсыгъа дыгъужьхэми ар я шхыныгъуэ мэхъу. Пщыр дунейм тетыжтэкъым, ауэ афэ джанэр зыlэрыбгъэхьэныр гугъут, ар пщым и щхьэгъусэ Жан быдэу игъэтылъырт сыт щыгъуи. Джанэр дэнэ щыгъэпщкlуами зыщlэр арат. Андемыр пщым и шым зредзри, гуащэм деж егъэзэж. Щlалэм жиlэр гуащэм пэж щыхъун папщlэ, пщым сыт щыгъуи иlыгъыну фlэфl щlопщыр къыздещтэ. Пщlантlэм дэлъэдэжа Андемыр гузавэ зещl, гуащэм хуеlуатэ пщыр бий бзаджэхэм гъэр ящlауэ зэрыщытыр. Ар къегъэлын хуейт. Ауэ бийр апхуэдизкlэ куэд дыдэти, къару мыщlэж яlэти, уазэрыпэлъэщын щымыlэ хуэдэт. Афэ джанэр Андемыр зыщитlагъэмэ, пщыр гуащэм къыхуишэжыну гугъэ ирегъэщl абы. Гуащэм щlалэм жиlэ псалъэхэм и щыхьэту иригъэлъэгъуащ щlопщыр. Куэдрэ мыгупсысэу цlыхубзым джанэр къыщlихащ. Андемыр ар зыщитlэгъащ. Езыр псынщlэу, дыгъэм и теплъэр и фэу, шабзэшэр кlуэцlрымыкlыу, сэми и дзэр дзагуэ ищlу афэ джанэр абы екlупст. Абы хэту пщым и хьэдэр блыгущlэтхэм къыдашэж. Гуащэм занщlэу къыгурыlуащ къызэрагъэпцlар. Ауэ сыт ищlэжынт…
Афэр зыщыгъыр яукlыну ебгъэрыкlуа дэтхэнэми кlуэдыр къыхуэкlуащ. Дыгъэ гуащlэу къепсым пэлыд афэ джанэм теткlуа лъы ткlуэпсхэр уэшх къригъэжьам илъэщlыжащ.
Куэд дэкlащ абы лъандэрэ. Нобэр къыздэсым афэ джанэм и таурыхъыр цlыхухэм къаlуэтэж. Щlалэм къригъэла блэ цlыкlум абы пэгъунэгъуу къыхуигъэтlылъа джанэм лъы куэд щlигъэжащ, цlыхупсэ мымащlи хьэршым игъэкlуэжащ.
