Тырку бзэщIэныгъэ институтым (TDK) ипэкIэ къыдигъэкIауэ щыта курдыбзэ, зазаибзэ, босниибзэ псалъалъэхэм яужь иту адыгэбзэ псалъалъэри къыхигъэхъуащ. Институтым къыдигъэкIа псалъалъэм и гугъу «Жъынэпс» газетым къыхуищIащ Истамбыл Окан университетым урысыбзэ зэдзэкIынымкIэ и кафедрэм и унафэщI, егъэджакIуэ нэхъыжь, доктор Топчу (ПIапIшу) Мурат.
-Кавказым теухуа къэхутэныгъэ куэд уиlэщ, уи статьяхэмрэ зэдзэкlыныгъэхэмрэ къытрадзэ. Мис иджы Тырку бзэщlэныгъэ институтым «Адыгэбзэ-тыркубзэ, тыркубзэ-адыгэбзэ псалъалъэр» къыдигъэкlащ. Мыр зэрыбгъэхьэзыра хъуам укъытхутепсэлъыхьыфыну пlэрэ? Зэман дапщэ ихьа?
– Адыгэбзэ псалъалъэмкlэ лэжьыгъэр илъэс куэд хъуауэ йокlуэкl. 1980-хэм, урысыбзэ кафедрэм сыщеджэм щыгъуэ, букинист тыкуэн цlыкlухэм урысыбзэ-адыгэбзэ псалъалъэхэр къыщызгъуэтауэ щытащ. Компьютерхэр ди гъащlэм иджыри къыщыхэмыхьа зэманхэм псалъэхэр тхылъымпlэм тестхэурэ зэхуэсхьэст. Иужькlэ компьютерым ислъхьэжащ, lэмал зэрызгъуэткlэ хэзгъэхъуащ, икlи мыр лексикографие (псалъалъэ) лэжьыгъэ дыдэ хъууэ хуежьащ.
2020 гъ. щегъэжьауэ лазыбзэмрэ адыгэбзэмрэкlэ Евросоюзым и проектым яужь дитщ, абыкlэ ди лэжьэгъухэщ Лаз институтымрэ Истамбыл Кавказ культур хасэмрэ. Мы проектым къиубыдкlэрэ адыгэбзэм ехьэлlа къэхутэныгъэ куэд едгъэкlуэкlащ. Абы ящыщт псалъалъэ гъэхьэзырынри. 2021 гъэм и пэщlэдзэхэм Тырку бзэщlэныгъэ институтым адыгэбзэ псалъалъэ къыдигъэкlын хуей хъуащ. Мыр зи жэрдэмыр Лъэпкъ егъэджэныгъэмкlэ министерствэм лэжьакlуэу щыта профессор Донмез Бурханеттинрэ КАФФЕД-ым и унафэщl гупымрэт. КАФФЕД хасащхьэр Тырку бзэщlэныгъэ институтым и унафэщlхэм япсэлъылlащ, сэри я зэхуэсым зэ срихьэлlащ. Псалъалъэ стилымрэ форматымрэ иту тхылъыр ягъэхьэзырыну хуейт.
Иужькlэ сэ сиlэ лэжьыгъэр зэрыхъукlэ къэзгъэхьэзыращ. Мураду сиlар студентхэр зэреджэн дэlэпыкъуэгъу lэмалу згъэпсыныр арат. Зэрытщlэщи, Дузджэ, Эрджиес университетхэм адыгэбзэмрэ культурэмкlэ кафедрэхэр щолажьэ, курыт еджапlэхэм факультативу, хасэхэм – курс щхьэхуэу адыгэбзэр щадж. Къэпщтапэмэ, B2 лъагапlэм, адыгэбзэ еджэ студентхэм я программэм хурикъун хуэдизщ, псалъэ 5000 хуэдиз итщ. Апхуэдэу щыт пэтми, адыгэбзэм и егъэджэныгъэ лъагапlэхэр убзыхуауэ зэрыщымытым къыхэкlкlэ псалъалъэм дэдгъэхьа псалъэ гуэрхэр «еджапlэ псалъалъэм» и мардэм, и гъунапкъэм щыщхьэпрыкl мэхъур. Зэману диlар зэрымащlэми мы lуэхугъуэр къыхэкlащ.
Псалъалъэм лъабжьэ хуэсщlар Хэкум (Кавказым) официалу щызекlуэ тхыбзэр, литературэбзэр аращ. Псалъалъэм и lыхьитlри (адыгэбзэ-тыркубзэри тыркубзэ-адыгэбзэри) адыгэбзэм и псэлъэкlитlым (къэбэрдеибзэмрэ кlахэбзэмрэ) тету щхьэхуэу зэзгъэзэхуащ. Тыркубзэ транскрипцэр хэзгъэхьакъым, мы лъагапlэм тету псалъалъэр къэзыгъэсэбэпынухэм алфавитыр ящlэн хуейуэ зэрыщытым папщlэ, къинэмыщlауэ абы псалъалъэр тlукlэ нэхъ lув ищlынут.
Мыпхуэдэ псалъалъэ лlэужьыгъуэм диалектхэм я жыlэкlэхэр хагъэхьэу щыткъым, ауэ сэ мащlэу мы хабзэм себэкъуащ. «Къэбэрдеибзэ» lыхьэм хэзгъэхьащ псыжь-инжыдж щlыпlэ псэлъэкlэхэм къагъэсэбэп псалъэ гуэрхэр. Псыжь-инжыдж псэлъэкlэхэр зыбжанэ мэхъу, ахэм иропсалъэ пасэрей Къэбэрдейм (е нобэрей Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм) и щlыналъэм пэlэщlэу щыс къэбэрдейхэр, Кlахэ щlыналъэм, Лабэ, Хуэдз, Инжыдж псыхъуэ щыпсэухэм. Сэ къызэрысщыхъумкlэ, мы псалъэхэр куэду гурыlуэгъуафlэ хъунущ, Тыркум ис адыгэхэм нэхъыбэу къызэрагъэсэбэпым папщlэ.
2021 гъэм и щэкlуэгъуэ мазэм псалъалъэм елэжьыныр сухри яхуезгъэхьащ. Хэплъэжыным, уасэ етыным, зэгъэзэхуэным зы илъэс ихьащ. 2022 гъэм и бэдзэуэгъуэм тхылъыр къыдэгъэкlыным щlэнхасэр аразы техъуэри, 2023 гъэм и бэдзэуэгъуэм традзащ.
Тырку бзэщlэныгъэ институтым езым и тхыгъэ хабзэхэр иlэжщ. Дэ, тхылъ зытххэм, ахэм дыхэlэбэну lэмал диlэкъым. Къыжыlэпхъэщ Тырку бзэщlэныгъэ институтым и стилыр псоми зэдай лексикографие хабзэм мащlэу къызэрыщхьэщыкlыр. Псалъэм папщlэ, тыркубзэ псалъэхэр хьэрфышхуэкlэ ятхыр. Адыгэбзэ псалъэхэр хьэрф цlыкlукlэ зэрытхар дахэ хъуакъым икlи къемызэгъщ. Абы къыхэкlыу цlэ унейхэр, хьэрфышхуэкlэ ятх хабзэр, пхузэхэмыхужыну хэгъуэщахэщ.
-Псалъалъэр къыдэкlа нэужь «черкес» псалъэр «з» хьэрфкlэ (Çerkez) тха зэрыхъуам тепсэлъыхьахэщ. Мыр Тырку бзэщlэныгъэ институтым и тхэкlэ стандартым тету къыщlэкlын, пэжкъэ?
-Мыри зы lуэхугъуэ щхьэхуэ гуэрщ. Тхылъыр щезгъэхьам жинтым «Çerkesçe» (S хьэрфкlэ) тетхат. Зэрахъуэкlыну яужь щихьэм, мыпхуэдэ дыдэу тхын зэрыхуейм теухуауэ тхыгъэ кlыхь дыщlызгъуащ, арщхьэкlэ къысхуадакъым. Сыту жыпlэмэ, Тырку бзэщlэныгъэ институтым езым и псалъалъэм «Çerkez» жоуэ итщ.
-Зэрыжыпlэмкlэ, КАФФЕД-ымрэ Тырку бзэщlэныгъэ институтымрэ зэпсэлъахэщ. КАФФЕД-ыр сыт хуэдизкlэ мы проектым хэша хъуа?
-Тырку бзэщlэныгъэ институтым ипэкlи Тыркум ис лъэпкъхэм я бзэкlэ псалъалъэхэр къыдигъэкlауэ щытащ. Адыгэбзэ псалъалъэри, ипщэкlэ зэрыжысlащи, проф. Донмез Бурханеттинрэ КАФФЕД хасащхьэмрэ я жэрдэм хэлъу Анкэрэ къыщыдэкlащ. Абы щыгъуэм хасащхьэм унафэщlу тетащ Шекерджи (Мамхэгъ) Илдыз. Абы зыкъысхуигъэза нэужь жесlащ псалъалъэм сызэрелэжьари, пlалъэ кlэщlкlэ тхылъу зэрызгъэхьэзырыфынури. Къыкlэлъыкlуэу КАФФЕД-ым техьа хасащхьэри Тырку бзэщlэныгъэ институтым епсэлъэныр зэпагъэуакъым. Псалъалъэр тедзэным щыхуагъэхьэзыру щыта зэманым къриубыдэу Институтым и унафэщlыр текlынути, тхылъым и щхьэ кърикlуэнум дытегузэвыхьт. Сыту жыпlэмэ, Тыркум и политикэ щытыкlэр напlэзыпlэм зэрихъуэкlыныр хэлъщ. Ди насыпу лэжьыгъэ ирагъэжьар и кlэм нэса хъуащ.
-Тырку бзэщlэныгъэ институтым псалъалъэр экземпляр мин хъууэ тригъэдзащ. Нэхъ иужьыlуэкlэ псалъалъэр Кавказым къыщыдэвгъэкlын гухэлъ фиlэ, е Кавказым папщlэ мыбы ещхьу тхылъ вгъэхьэзырыну пlэрэ?
-Апхуэдэ мурад щыlэкъым. Псалъалъэмкlэ авторей хьэкъыр Тырку бзэщlэныгъэ институтым lэщlэлъщ, Кавказым къыщыдэбгъэкlын папщlэ ар зыlэрыбгъэхьэн хуейщ. Тыркубзэр зи гуэгъу адыгэбзэ псалъалъэм мылъку хэхыпlэу узэрыщыгугъын хэлъкъым. Тыркум икlыу Кавказым зыгъэзэжа адыгэхэм ягу ирихьынкlэ хъун, абы къинэмыщlауэ – академик нэрыбгэ бжыгъэ гуэрым. Шэч хэмылъу, мы къыдэкlа псалъалъэм щыщ Хэкум нэсынщ.
«Адыгэбзэ егъэджэнымкlэ материал тхурикъуркъым»
-Бзэм теухуа нэгъуэщl лэжьыгъэ гуэрхэри уиlэу пlэрэ? Къыкlэлъыкlуэну проектхэм я гугъу къытхуэпщlыфын?
-Проектым къриубыдэу иджыри зы псалъалъэ згъэхьэзыращ. Тыркубзэ, инджылызыбзэ эквивалентхэр щlыгъуу псалъэ 5000 мэхъу. Абы къинэмыщlауэ щыlэщ адыгэ глаголхэр щхьэкlэ зэхъуэкlа зэрыхъум теухуа тхылърэ зэпсэлъалъэрэ. Ауэ мыхэр иджыркlэ къэбэрдеибзэ къудейщ, нэхъ иужьыlуэкlэ кlахэбзэми делэжьынущ.
Къинэмыщlу веб-напэкlуэцlу 2 догъэхьэзыр. Япэрейр бзэ зэгъэщlэным теухуащ, етlуанэр аудиопсалъалъэхэм я сайтщ. Сайтхэр техник и лъэныкъуэкlэ хьэзырщ, куэд мыщlэу контент игъэхъуэным дыхуежьэнущ.
Адыгэбзэ зэраджын пэщlэдзэ (А1) тхылъи догъэхьэзыр. Семестр кlуам Бахчешехир Университетым факультативу адыгэбзэ щезгъэджащ, икlи си щхьэкlэ сыпэщlэуащ мыувыlэу университет кафедрэхэм, еджапlэхэм, курсхэм зи гугъу ящl проблемэм. Адыгэбзэр хамэбзэу зэрырагъэджэн методикэр къыдэгъэкlын хуейщ. Бзэр зэраджым и кууагъым елъытауэ зэреджэн тхылъ, текстхэр зэрыт тхылъ, видео, аудиотхылъхэр, материал зэхуэмыдэхэр ди щыщlагъэщ. Ахэм ящыщ гуэрхэр проектым къриубыдэу дяпэгъэ дунейм къытехьэнущ.
«Тырку бзэщlэныгъэ институтым къыдигъэкlа адыгэбзэ псалъалъэм символик мыхьэнэ иlэщ»
-Иужьрей зэманым академик утыкум бзэм нэхъ зэрызыщиубгъум гу лъыдотэ, ауэ интеллектуал утыкум абы зыщиужьу тхужыlэнкъым. Мыпхуэдэ къэхутэныгъэхэм жылагъуэр даурэ пэджэжрэ?
-Академик утыкуми, жылагъуэми бзэм хуаlэ гулъытэр хэхъуэурэ макlуэ. Ар нэхъ лъэщ хъуным и щхьэусыгъуэу зыбжанэ къоув: технологием зэрызаужьыр, щlэныгъэм зэрыхэхъуэр, Хэкумрэ диаспорэмрэ я зэпыщlэныгъэр тынш зэрыхъуар, бзэм ирипсэлъэну хуит зэращlар. Арщхьэкlэ технологиехэм бзэ хэха зыбжанэкlэ зэрызаужьым, зы бзэкlэ фlэкlа щlэныгъэ зэрамыгъуэтым къыхэкlыу адыгэбзэм хуэдэ бзэ «гуащlэмащlэхэр» кlуэдыжынкlэ шынагъуэ щыlэщ.
Мыпхуэдэ къэхутэныгъэхэм жылагъуэр зэрыпэджэжыр жыlэгъуейщ. Сэ къызбгъэдэт цlыхухэр мы проблемэхэм пэlэщlэкъыми, ахэм жаlэм тепщlыхь хъунукъым. Цlыху цlыкlум я гъащlэ lуэхуеплъыкlэхэр зэхуэдэкъым, адыгэбзэ зэгъэщlэным социал, экономи фейдэ пылъкъым.
Жылагъуэр зэрыпэджэжыным уежьэу ущысыныр, ущыгугъыныр, абы уи лэжьыгъэр тебухуэныр сэркlэ lэмал пхэнжщ. Сызэрегупсысымкlэ, тхылъ, псалъалъэ, нэгъуэщl материалхэр нэхъыбэу щыlэху, бзэм хуащl гулъытэри хэхъуэурэ кlуэтэнущ. Абы къинэмыщlауэ, материалхэм цlыхур лъэlэсыфу диджитал форматым илъхьэным мыхьэнэшхуэ иlэщ.
-Псалъалъэр диджитал (цифрэ) формату къыдэкlыну?
-Языныкъуэ тхылътедзапlэхэм тхылъхэм я диджитал (цифрэ) версиехэри ящэ. Тырку бзэщlэныгъэ институтым апхуэдэ политикэ иlэми сщlэкъым. Я сайтым зэритлъагъуэмкlэ, иlэкъым. Зэрыжысlащи, проектым къриубыдэу псалъалъэм и аудиоверсиер ди сайтым худогъэхьэзыр. Шэч хэмылъу, адыгэбзэ лексикэр макъкlэ требгъашэу ибгъэхьэным зэман текlуэдэнущ. Онлайн-псалъалъэр хьэзыр хъумэ, ар ирокъур. Си тхылъэщым илъэс бжыгъэкlэ сызэмыlуса псалъалъэ бжыгъэ хэлъщ, ар икlи lэмалыншэу щыткъым, сыту жыпlэмэ, псори интернетым щыдогъуэт.
-Тырку бзэщlэныгъэ институтым мыр япэу къыдигъэкl адыгэбзэ псалъалъэ?
-Тыркум адыгэбзэ псалъалъэхэр щыlэщ, ауэ Тырку бзэщlэныгъэ институтым къыдигъэкlауэ мыр япэрейщ. Мыр 2000 гъэм ипэ къытрадзауэ щытамэ, сепаратизм щхьэусыгъуэкlэ жэуаплыкъым срашэлlэнри хэлът. Тыркум ис лъэпкъхэм я бзэкlэ институтым псалъалъэхэр къыдигъэкl зэрыхъуар мыхьэнэшхуэ зиlэ зэхъуэкlыныгъэщ.
Ипэрей политикэм и зэранкlэ нобэр къыздэсым тыркубзэм къинэмыщlа нэгъуэщlыбзэхэмкlэ уэрамым ущыпсэлъэныр, щlэныгъэ зэбгъэгъуэтыныр цlыху куэдым шынагъуэу къащохъу. Тырку бзэщlэныгъэ институтым мы псалъалъэр къызэрыдигъэкlам ипэрапщlэкlэ символик мыхьэнэ иlэщ. Къэралым ис цlыхуу хъуам нэрылъагъу ящещl бзэм хьэкъыу хуитыныгъэ зэриlэр.
ЗэдзэкIар Пащты Мадинэ
