Сурием къэралыгъо пчагъэрии зэхэзшагъэу къышитэджыгъэ заом иуж, Сурием шыпсэурэ цIыф бэдэдэм, яхэгъэгу ябгынэжынэу, егъэзыгъэу нэмыкI хэгъэгухэм кIон фае хъугъэх. Сирием щыпсэурэ Адыгэм Хэкум агъэзэжыныр яфэшъуаш.
Я 19-рэ лъэшIыгъум щегъэжагъэу Кавказым рагъэкIхи хымэ хэгъэгу кIожыгъэ Адыгэхэр Осман Пачьыхьагъум ичIыгухэмэ итIысхьагъэ хъугъэх. 1864 илъэсым Кавказ икIыжыгъэхэмэ язныыкъо Балкъаным щытIысыгъэ Адыгэхэр 93-рэ заокIэ зэджагъэм (1877-1878) икIэрыкIэу рагъэкIыжыхыи Сирием раугошагъэх. 1967 Илъэсым Арап Израил заом («Мэфихэ зао») иужы Джолан уашъхьэхэм атесыгъэ Адыгэхэм джырии зэ япсэупIэхэр ябгынэн фае хъугъэ. Мы иужырэ Сурие заомии джырии зэ хэхэсэу дунаим тыригощагъэх.
Апэрые заом Шам дэсхэр къаныи, Джоланым тес Адыгэхэр Амэрикэм Нию-Жэрси къощыжыгъагъ Мы яужырэ заомии нэхьыбэр Тыркуем къэкIуагъэх. Мараш Гёксун лъэныкъом итIысхьагъэ Адыгэхэр, Мэзаим, 2023 шыхъугъэ кIыгу сысым хиубытагъэх. КIымафэ гузэгум унэ ямыIэжьэу урамым къытенагъэх. Адыгэ Бзэ Хасэм (АБХ) иIэпэIэгъукIэ ахэр къалэу Къоня хахьэрэ адыгэ къуаджэу Ихьсание Хасэ Унэм, нэбгырэ 67-рэр мэзиплIым кIахьэу шахьакIагъэх. Мы Iофым фэгъахьыгъэу Адыгабзэ Хасэм икIэщакIоу Ахьмэт Джэват гущыIэгъу тыфэхъугъ.
-Адыгабзэ Хасэр сыдэущтэу Ихьсание щызэхэшъущэнэ хъугъа? Тыщыбгъэгъозэна?
-Адыгэ Унэ, Адыгэ Бзэ Хасэр зыкIзэхэтшагъэр Адыгабзэм тылэжэн, тибзэ дунаир зэзыпхырэ хьытыум ар хэтытхэныр, Тыркуем, Хэкум, Адыгэ диаспорэм щыпсэурэ Адыгэ сабиихэмэ гъэмафэ лагерхэр, Адыгабзэ егъэджэнхэр афзэхэтнэу, къонфрециехэр тышIышъунхэу ары. Адыгэ чылэм зыкIдэдыгъэуцуагъэр, еджакIохэу къурсым къэкIогъэхэр нэхь къэдгъэгъунэн, тлъэкIынхэу, урамым зытехьахэрэм Адыгэхэр ялъэгъун зыфэпIон фэдэхэм тягупшысыгъ.
Проектым ЖъоныгъуакIэ мазэм 2016 илъэсым тыфежагъ. Адыгабзэ Хасэм ыгу хэлъыр тэдэ щыIэ Адыгэхэмэ алъыдгъэIэсыгъ. IэпэIэгъу къытфэхъугъэхэр, хэт сыд къытитыгъэми Адыгэ Бзэ Хасэм и интернет нэкIубгъэ хьттпс://ууу.данэф.джом итгъэхьагъ.
Адыгэ Унэр зытетшыIахьыгъэ чIыпIэ 4.000 м²-р Къоня къалэ унэшъошIым къышытшэфыгъ. Унэм и проект зэргъэпсыгъэмкIэ нэбгырэ 67-рэ чIэлъышъунэу апарт 21-рэ чIэтын ылъэкIыщт. Къурсхэм апае еджапIи 2, къонфренц зал, шхапIэ, пщэрэхьыпIэ ыкIи тэрасэу зэхэт. Унэ кIоцIыхэм псыфабэр, зыгъэпкIыпIэхэр арыт. КIымафэм зэкIэхэри зэдэфабэ.
Адыгэхэмэ макъэ ядгъэIуи, «Унэр зыфапэрэм ыцIэ тетытхэшт» зытэIом, унэ кIоцIыхэм арылъ апIэхэмкIэ къыддеIагъэхэм ацIэхэр, яунагъуацIэхэр, зэрагъэфагъэ унэхэм апчьэхэм атетхагъэх. Унэм ишыкIагъэ псэуэр, хьакъу шыкъухэр, гъэучыуаль, гыкIалъ машынэ, гъэштылъэ, тхьакIальэ машынэ фэдэу зэкIэхэр зэтедгъэпсахьыгъэх.
Адыгэ унэм щэ гъогогъо щыредгъэкIокIыгъэ конфренцием, Адыгэхэр зэрыс къэралыгъо хэмэ къарыкIыгъэу; Исраил, IУСА, Зэкъош Хэкухэм Адыгей, Къэбэртэе Бэлкъар ыкIи Къэрэщэе Щэрджэсым, Еврупэм ис Адыгэхэр къыхэлъэжьагъэх. Нэбгырэ 67-рэм нахьыбэ гъунэгъу къалэм къарыкIыгъэхэр ахэтэу хьакIэшым щытхьакIагъ.
Гъэмафэ зыгъэпсэфыгъом Адыгэ сабиихэм Адыгабзэ Къурсыхэр афзэхэтэщэ. Мафэ 20-м ти сабыйхэм Адыгабзэ зэрагъашIэ, орэдхэр къызэдаIо, Iэгуао зэфэшъхьафхэр мэджэгух, лъэпкъ къашъохэр зэрагъашIэ, джэгухэр ашIых. Лъэпкъ шэн хабзэхэм ащыщэу чэщ дэсхэр, джэгукIэхэр хьакIэщым ищагушхо щызэхащэ. Ау мыщ дэжьым къщхэзгъэщым сшIогъу, ковит узым ти IофшIэнхэр илъэситIум зэрэртириэжагъэр.
-ЧIыыгу сысым хиубытагъэ Адыгэхэмэ сыдэущтэу шъуалъыIэсыгъа, Ихьсанием ахэм якъэкIуакIэ, япсэукIэ, якIожыкIэ таштэу зэблэшъущын шъулъэкIыгъа?
-ЧIыгур зэсысы пчэдыжь дэдэм псынкIэу хасэр зэрэугъоигъ, тышIэн фаехэм татегущыIагъ. Унашъоу тшIыгъэм ифэшъуашэу. КЪАФФЭД-м, ЧЭРФЭД-м макъэ ядгъэIугъ. Тэ тIа кифэрэмкIэ тызэрэхьазырыр ятIуагъ. ЧIыгусысым къыхэкIыжыгъэ нэбгыри 100-м фэдизыр Фвшпфизэ Хасэм зэрихьакIэшъущтыр, ищыкIагъэ хъумэ еджапIэхэм пIэкIорхэр ачIэдгъэуцон зэрэтлъэкIыщтыр ятIуагъ. ЗещэкIо куп зэхэтщагъ, Iофэу тшIэрэм Адыгэхэр щыдгъэгъозагъэх. АБХ-м и къотэгъухэм овтобуситIу чэшым Мараш Гёкъсун, Хатай ягъэкIуагъ. Чэщ псэум цIыфэу къаугъоигъэхэр Анкъара я Iахьылхэмэ адэжь, къэнагъэрии ХЬаджымуратлы чылэм дэт Нарт хьаблэ ашагъэх.
Илъэсий ыпэкIэ Сирие заом къыхэкIыжьый Гёкъсун дэтысхьагъэ Адыгэхэр Iахьылыи зыщыщи ямыIэу урамым къызтенагъэ, чIыгу сысым къыхэкIыжьыгъэ нэбгырэ 76-рэр, ащ дэс Адыгэхэм, Хасэхэм ыкIи ЧЭРФЭД-м автобусэу къаубыти, АБХ-м иунэ къашагъэх. Адыгэхэм, бэгум къорэшъу къытекIагъ зэраIоу, шъоицыеу, амал зи зимыIэ бын унагъохэу шытыгъэх ахэр. Унэр фабэ, чэщи мафи псыфабэ яIэу, дэшхын стыр агъотэу зы унагъо фэдэу зэхэхьажыгъэх. ЦIыкIухэр кIэлэцIыкIу IыгъыпIэм, еджакIохэр къалэу Ылгын еджапIэм мафэрэ кIощтыгъэх. Къанэрэ уакътым АдыгабзэкIэ орэдхэр арагъэшIагъ.
-Хэкум ягъэзэжынэу тхылъыхэр аратыгъэу зэхэтхыгъ?
-АБХ-м бэ тыримгъашIэу ариIуагъ, Хэкум агъэзэжыным пае ыуж тихьанэу. Унагъопэпчь, цIыф пэпч ялъэIу тхыльхэр, я паспортхэр зэдгъэпэшыхи, АБХ-м илъэIукIэ, Адыгэ Рэспубликэм и Тахьаматэ федгъэхьыгъ. Ащ фэшхьафэу нэбгырэ пэпч ядекументхэр Анкара, Урысыем и Пасольство федгъахьыгъэх, ыкIи ащ фэдэу нэбгырэ пэпчь ятхылъыхэр постэкIэ яфрагъэхьыгъ. А Iофым рыкIуагъэр зэдгъэшIэным ыужы тит.
-Ти зэдэгущыIэгъу икIэух къапIо пшIоигъо горэ щыIэмэ?..
-Тэ тхьакIагъэ Сирие Адыгэхэм унии, акъщи, зыщыпсэунхэ чIыпIи зый яIэжьыгъэп. Iоф ягъотымэ лэжакIох. Я хэку агъэзэжыми ашхьа аыгъыжышъущт. Ау, ащ пае Тыркуеми, Хэкуми мыхэм къадеIэн зи щыIэп. Адыгэ тхьамыкIэм инатIэ итхагъэр ары. Арый имыкъукъоу, чIыгу сысыр ахэм къахэожьыгъ.
Адыгабзэм езгъэкIугъэр: Ахмет Джеват Бенк
