«Common Voice дэлэжьэныр Адыгэ Лъэпкъым ироектэу щытын фае»

2024-рэ илъэсым Тыгъэгъазэ мазэм Mozilla-Common Voice Circassian (разраббатываюшая набор данных для языков) ыlоу медиа хьытыум инэкlубгъо итэу тлъэгъугъэ. Щылэ мазэм «2025-рэ илъэсыр Адыгабзэм и илъэсэу хьущт», «Адыгабзэр ащэгъупшэ», «Адыгабзэр махэ» зыфэпlон фэдэ гущыlэхэри итыгъэх… Мы lофыгъорзыфэдэр зэдгъэшlэнэутеупкlыгъ, ащдэлэжьэу Докторэу Папшу Мурат Топчу. Папшу Мурат Станбул Университет Окан Егъэджакlоущэлажьэ Зэдзэкlынхэмкlэ Шlэныгъэ Кьутамэм Ипаш.

-Апэрэ упчlэр мы lофым щымыгъуазэхэм а­пай, Mozilla-Common Vo­ice зыфиlорэр сыд? Ащ тыщыбгъэгъозэна?

-Common Voice, ар нахьыбэу Фаерфокс (Firefox) браузэр ыlоу зэлъашlэрэ Мозилла (Mozilla) компанием щыщ купым хэтхэм, ежьхэм яшlоигъоныгъэ кlэ бзэм хэт гущыlэхэм яугъоин фэгъахьыгъэу пкlэ хэ­мы­лъэу, фаер хэлэжьэнэу фитныгъэ язытырэ гупчэ-платформ.

Мозилла (Mozilla) зыфа­lорэр дунае бзэхэм ахэт макъэхэр зыщаугъойхэу зы­ща­гъэгъунэхэрэр нахьы­бэу фирмэшхохэр арых зиехэр, мыщ зэтыреlажэ ино­вационыр (узэрыгъозэщ­тыр), ащ дакlоу дунаим тет бзэ пэпчьы ар зиехэу-демографически цlыф жъугъэхэр зэряфэшъуашэу икъу фэдизэу къэлъагъохэрэп, мыхэр къыдалъытэхи купым хэтхэм 2019-рэ илъэсым зигугъ тшlырэ проек­тыр (гухэлъыр) рагъэжьагъ. Дунаим тэдырэ къуапи щыпсэоу бзэ зэфэшъхьаф­хэм арыгущыlэхэрэм алъыlэсыхэм амакъэхэр тырат­хэм ахагуащэхэзэ, а зэте­зыlа­жэ­рэм ишапхьэхэр зэб­ла­хьунхэу ары. Common Voice-р (зэlухыгъэ хэзыугуащэрэ код) непэ нэсэ бзэ 130-рэм лъыlэсыгъ ыкlи япчьагъэ хахьозэ лъэкlуатэ.

-Мы lофым фэшъхьаф шъхьангъупчьэ зэрэзэlуихыщтым, lэрышlы шъхьакуцым Адыгабзэ зэре­зэ­ри­гъэшlэщтым тыщы­гъуаз, ар о нахь игъэкlо­ты­гъэу къыдгурыбгъэlо­на?

-lэрышlы Шъхьакуцыр иджырэ щыlакlэм хэуцуагъахэу щыт. Ыпэкlэ шlошъхьугъуае къэугупшысыгъэ филмхэр непэ шъыпкъэу нэрылъэгъу хъу­гъэх; неущэ lэрышlы шъхьа­куцым ышlэшъущтхэри къэшlэгъуай. Common Voice (зэlухыгъэ хэзыугуащэрэ код) платфомым lэ­рышlы шъхьакуцым рагъа­шlэрэ Адыгабзэр, ар зы­щаугъоирэ гупчэм апэу ма­къэр тхыгъэм, тхыгъэр ма­къэм ригъэкlузэ, макъэкlэ бгъэlорышlэзэ лажьэрэ прорам ыкlи техни­кэкlэ зэкlэупкlагъэу, бзэр егъэшlэным, бзэшlэныгъэм фа­гъэlорышlэщт. Адыгабзэм фэдэу щынагъо зышъхьащыт бзэхэри бгъу пстэумкlи тетхагъэхэу гъэгъунагъэу, къыкlэлъыкlощт лlэуж­хэм зэрагъэшlэшъущт. Ащ имызакъоу къэралыгъо зэ­фэшъхьафхэм а­щып­сэухэу Тыркубзэ, Уры­сыбзэ, Ара­пыбзэм ифэмэб­жьы­мэхэр зытырихьагъэу, адыгэбзэжабзэ зэфэшъхьа­фхэр зыlулъхэу, Адыгабзэ­кlэ гу­щыlэхэрэм ягущыlа­кlэ тетхагъэу хъущт, къы­дгу­рыlон фае, мыр зымы­уасэ щыlэп, къэпlон хъумэ мыщ фэдэ lофшlэным lахьщэшхо ищыкlагъ ыкlи цlыф шъэ пчьагъэхэр хэлэ­жьэ­нэу, уахьтэ бэдэдэ ыхьызэ удэлэжьагъэми къыбдэхъуми оезэгъынэу щыт.

-lофшlэным сыд фэдэу шъуфежьагъа?

-Common Voice (зэlухыгъэ хэзыугуащэрэ код), бзэр технологием езгъа­шlэу тетхагъэу ыкlи къэзгъэнэжьырэ платформэу щыт ыкlи, ащ зэкlэхэри хэлэжьэн алъэкlыщт. Ау узэрэугъоин узэдэlужьын, шlоигъоныгъэ зиlэхэр бэу зэфэпхьасын умылъэкlымэ лъыкlотэщтэп. Мыщ ыпэм, 2020-2023-рэ илъэсхэм Стан­­бул Кавказ Културэ Хасэмрэ (СККХ) Лаз Иниститутымрэ зэгъусэхэу Союз Еврупэм и проект къыдхэлъытагъэу lэрышl шъхьакуцым ехьылlагъэу тырагъаджэ зэхьум нэlуасэ тыфэхъугъагъ Булэнт Ёзден. Ёзден, Common Voice-м Тыркубзэр организават зы­шlэу, технически системыр дэгъудэдэу зышlэрэ комп­ютернэ инженер лъэш, ар мыхъугъагъэми мы проектым тыфежьэн ыкlи лъыдгъэкlотэн тлъэкlыщыты­гъэп. Mozilla (Мозиллам) зыкlэ шlуагъэкlэу плъытэ хъун! «Махэу ыкlи льапсэ кlочlэгъу зыфимыкъужьы­рэ» бзэхэр Common Voice-м хэлэжьэнэу зэхьум, тэри ащ нэlуасэ тыфэхъугъ ыкlи Адыгабзэм пае организават тшlынэу къытаlуагъ. Шы­шъхьаlу мазэм 2024-рэ илъэсым куп цlыкlукlэ гъогу тытехьагъ. Жэбзитlур (Cir­cassian) цlэр иlэу вариянтитlур зэlуадгъэхын тлъэ­кlыгъэп. Сыда пlомэ Inter­national Language Asso­ciation (Дунэе Бзэхэм я Ассасацие) (ЫЛА) жэбзитlур Adyghe (Ady) ыкlи Кабардиан-Kabardian (kbd) ыlоу хигъэуцуагъэх ыкlи бзитlоу ылъытагъ. Common Voice-ми зэрихабзэу бзэ пэпчьы чlыпlэ иlэу ыгъэуцун фае хъугъэ. Ащ къыхэкlэу тэри Адыгабзэ ыкlи Адыгэбзэ (Къэбэрдей) цlэр яlэу зэхэдгъэуцуи зэдзэкlыгъэхэр дгъэцакlэхи нэкlубгъэхэр зэlутхыгъэх. lоныгъом 2024-рэм апэрэ уплъэкlун теттхэныр едгъэжьагъ.

-Системыр сыдэущтэу лажьэра?

-Common Voice-р анахьэу макъэмрэ гущыlэхэмрэ зэхифыхэзэ мэлажьэ. Уапашъхьэ зы гущыlэ ухыгъэ къырехьа, ащ о укъеджэ те­отхэ. Common Voice зэри­lоу, «умакъэ lэрылъхьа фэошlы» сыд фэдиз цlыф зэфэшъхьаф а зы гущыlэ ухыгъэм къедагъэжэми нахь шъхьапэу елъытэ lэры­шlы шъхьакуцым. Мыщ дэжьым (произношение) мэкъэгъэпсыгъэр арэп, гу­щыlэхэмрэ гущыlэ ухыгъэмрэ къабзэу укъеджэныр ары зылъыплъэрэр. Цlыф пэпчьы игущыlакlэ макъэхэр зэфэшъхьаф. Ныбжьыр хьулъфыгъ е бзылъфыгъэ, диалектэу е жабзэу lулъым елъытыгъ. Зэрэзэфэшъхьафым елъытыгъэу тептхэныр ары нахь шъхьаlэр. Тептхагъэ гущыlэ ухыгъэр угу римыхьыгъэ зыхъукlэ икlэрыкlэу тептхэжьын плъэкlыщт. Гущыlэ ухыгъитф укъеджэу зытептхэкlэ системым ебгъахьыщт. Ежь макъэмрэ тхыгъэмрэ зэригъэпшэжьызэ мэлажьэ. Тэ бзитlум пае Кавказым зэрэщытхэхэрэ тхыбзэр ары тштагъэр. Арыщ, кирилицэр ары зэрэтхэрэр ыкlи ахэм урысыбзэ гущы­lэу къыхэхьэрэр хэуцон елъэкlы. Мыхэр къыдэтлъытэхи тетхэныр апэу кирил буквэхэр зышlэхэрэмкlэ едгъэжьагъ. Тыркуем щы­сэоу Адыгабзэ ышlэу ау кирилицэр зымышlэхэрэм тыратхэшъуным фэшl, 2025-рэ илъэсым щылэ ма­зэм щыублагъэу Латин буквэхэм арыгъозэнхэу дгъэпсыгъэ. Ау тызфаем тынэсын лъэкlыщтмэ тшlэгорэп.

Мыхэм афэшъхьафэу джыри зы хэкlыпlэ теусагъ, ар Common Voice Beta зыфиlорэ проектым зэригъэпэшыгъэу, шъхьафит гущыlэ ыкlи гущыlакlэ тетхэныр ары. Мыр зэрэ­щытыр, укъзэджэн фае гу­щыlэхэр арымырэу, джэ­уап зэптыжьышъущт гу­щыlэхэр арых къыуитыщт­хэр. Итlанэ тептхагъэ гущыlэхэр зэкlэхэми алъэгъущтых. Тхыгъэу къытыщт гущыlэхэр макъэкlэ къыlоу ашlынэу тафэтхагъ.

-Тезытхэрэм lоф дэшьушlэн зыхъукlэ сыда шъузэрыгъуазэрэр? Гу-щыlэм фэшl тхылъ е гъэзэт горэм къыхэхыгъэу гу­щыlэ ухыгъэхэм шъуа­джэм мэхъуа?

Бзитlум щыщэу характер 150-рэ зэфэшъхьафхэу, гущыlэ 14-м блэмыкlэу гущыlэ ухыгъэхэр зэтэгъэпэшых. Гущыlэ ухыгъэхэр нэбгыритlу ауплъэкlу ахэм заштэlкэ системым итэгъахьэх. Гущыlэ ухыгъэ мин плlырыплlыкlэ едгъэжьагъ. Джы мазэм гущыlэ ухыгъи 800-1.000 итэгъэкъу. Тхылъхэм гущыlэ ухыгъэ къахэпхыныр ащ унашъоу пы­лъым ыдэрэп ау, лите­ратурнэ тхыгъэу щымытэу, щыlэныгъэм щыщ къызэкlо тхыгъэ тхылъхэм къахэпхы хъущт ыкlи мы оlфым диштэрэ гущыlэ ухыгъэхэу зыхъукlэ къыхэпхэу Com­mon Voice нэкlубгъо системэ ибгъэуцон лъэкlыщт е хьытыумкlэ уигущыlэгъу купхэм уахахьэзэ папкэу ашlырэр къытфырагъахьы­жьыщт.

Тхылъ горэм гущыlэ ухыгъэ е параграф къыхэбджыкlыныр системым игъэпсыкlэ къыдэльытагъэп. Системым рагъэуцорэ гущыlэхэр ошlэ дэмышlэу уапашъхьэ къихьащтых. Ахэр нахь макlэу тыритхагъэ гущыlэ ухыгъэхэр арых. Ояджэнкlэ пфэкъин хъурэ гущыlэхэр блэбгъэкlын уфит ыкlи ахэр нахьыбэрэ уапашъхьэ къихьажьыщтхэп. Укъэзэджэгъэ гущыlэ ухыгъэхэм къытырамгъэзэжьын фэшl нэкlубгъо унае зэlупхым ори офицалнэу ухэтхэгъэщт.

Тетехагъэхэр зэхэугуфыкlыгъэу хъунхэм (ныбжьыр, хьулъфыгъ-бзылъ­фыгъ, диалект жабзэ…) пае офицалнэу ухэтхэхэгъэм шlокl имыlэу имыlыlэу нахь тэрэз.

-Тетхагъэ хъугъэхэр сыд фэдэу кlэгъэкlыжьыгъэу ыкlи сыдэущтэу адырагъаштагъэ хьухэра?

-Фаем «едэlу» къутамэм ихьан нэмыкlхэм тыратхагъэхэм ядэlун фит, тэрэз тэрэзэп зытетхэгъэ lэпэ­чыlухэм атеон ишlошl риlолlэщт. Арэу щытми ущызгъэгъуазэрэ гыщыlэхэм дэгъоу уамыджэм ущыощт. Тlо гъогогъо «тэрэз» пlоу узтеокlэ, системым ар псынкlэу ештэ ыкlи тыратхагъэхэм ахегъахьэ, тlоунае «тэрэзэп» зытетхэгъэ чыlум теуагъэхэу зыхъурэм хэкlым хедзэжьы. Зы тэрэз, зы тэрэзэп къызхэкlыджэ ящэнэрэ макъэ тыным кlэухыр къегъэнафэ. Гущыlэ ухыгъэхэр зэрететхагъэм е бзэ­хабзэм (граматически) хэу­къоныгъэ къыхэбгъэщыгъэ зыхъурэм; националистичеки, зэфэмгъэдагъэ, ушъхьакlу гущыlэ дысхэр хэтэу зыгулъыптэкэl; нэпэмыкl бзэ щыщ гущыlэ зыхэплъагъокlэ мыдэныгъэ емызэгъы тхыгъэ зэхэбгъэуцон фае. Шъыпкъэр пlощтмэ, нахьыбэрэм ащ фэдэу зыфатхыхэрэр тхакlэ хэукъоныгъэр ары. Урысыбзэ гущыlэхэр зыхэт гущыlэ ухыгъэхэр мыр нэпэмыкl бзэ гущыlы зыохэри макlэп…

   -lоф щызышlэрэ купхэм сыд фэдэ гъэсэныгъа яlэхэр?

-Common Voice системэ зэрэпсаоу ежь ишlоигъоныгъэкlэ lэпэlэгъу фэхъу зышlоигъохэм атегъэпса­хьыгъ. Апэрэ гъэхьазырыгъом къалэхэу Дюзджэ ыкlи Кайсер щыщхэу купитlу зыкъагъэлъэгъуагъ. Зэдзэкlынхэр ахэмкlэ едгъэжьыгъ. Гъэсэныгъэ зэдгъэгъотынэу мыхъугъэу, унэ­гъо кlоцl жабзэм тыблэмы­кlышъузэ Адыгабзэм хэ­мыт терминхэр къэдгъоты­ныр ары анахь кьин тэзгъэхъугъэр. Шъыпкъэм уфаем, икъоу нэдгъэсыгъэу тlошъунэп, lофшlагъэхэри гъэцэкlэжьыгъэн фае. Мыщ дэжьым згъэшlэгъуагъэр, Хэкум зи къыддэlэпэlэн къызэримыкlы­гъэр ары. Унаеу е хабзэ­lофышlэу, бзэм пылъэу сшlэхэу активист, егъэ­джакlу… ежь иlофхэм ауж зэритыр ара е мыр шlомыlофа сшlэрэп, зыми макъэ къытигъэlужьыгъэп. Кlо сыдэу щытми талъыlэсыгъ къыддэлэжьэщтхэм. Мыщ дэжьым къалэу Эскищехир щыщэу Элизавета Гъогунокъо ыцlэ къыхэзгъэщын фае. Апэрэ мафэм щегъэжьагъэу lэпэlэгъу къызэрэтфэхъурэм ыкlи къыддэлэжьэщтхэр къзэри­гъотыхэрэм ишlуагъэ инэу къытэкlы.

-Адыгабзэм фэгъахьыгъэу интернет хьытыум ижъугъэуцорэ мэкъэгъэlу гъэшlэгъонхэмкlэ шъугу сыд хэлъыр? Сыд фэдэ lофыгъуа ежъугъэжьагъэр?

-Common Voice, сэры е нэмыкl кампание горэм иунаеу проектэу щытэп. Ныдэлъфыбзэм фэгумэкlхэу, тапэкlэ къэкlощтым, lэрышl шъхьакуцым ишlуагъэ, ащ Адыгабзэ егъэшlэным кlучlэу иlэр зышlошъ хъухэрэр зэкlэхэри хэлэ­жьэн зылъэкlыщт проект. Тэ ащ зыфэдгъэхьазырыгъ, зэхэтщагъ, апэрэ щэрыхьыр къекlокlынэу тыдеlагъ нэмыl. Апэрэмкlэ пшъэрылъэу зыфэдгъэуцужьыгъагъэр гъэтхапэм икlэухы нэсэ сыхьат 10-рыпшlэу макъэхэр тетщэнэу арыгъэ. Мыщ мэзаим игузэгухэм адэжь тылъыlэсыгъ.

-lэрышlы шъхьакуцыр гурытымкlэ сыхьати 100-м къыкlоцl узфаем фэдэу къабзэу къыдигъэкlынэу ре­гъа­жьэ, къыуасэ. Ау Com­mon Voice икомпание Ады­габзэ хьарыфхэмрэ макъэ­хэмрэ зелъэгъум пlа­лъэр сыхьат 1.000-м нигъэсыгъ. lэрышl шъхьакуцlым зым зэр хэгъэщэгъэ макъэхэр псынкlэу зэхифыхэрэп, тэ тыбзэ мыщ фэдэ макъэхэр бэу зэрэхэтым фэшl, бзэ къызэрыкlом нахьи, мыщ изэхэфын нахьыбэрэ пэ­лъы. Ащ къыхэкlэу зэгорэм кlэух зыфэхъун проектэп. Илъэсыбэрэ зыпылъыщт нэбгырэишъэхэр минхэр зыхэлэжьэнхэ фае проект. Common Voice проектыр Адыгэ лъэпкъым илъэпкъ проектэу хъун фае. Тэ ти компаниекlэ джары lофэу тызпылъыр. Зытедгэпса­хьи, бэкlаерэ теттхагъэ нэ­уж компание тиlэу хъугъэ. Зэрэтфэлъэкlэу нахь цlыфыбэм ядгъэшlэн, мыщ кlуачlэу иlэм щыдгъэгъозэн, бэми макlэ­ми къыддеlэн къыхэлэжьэнхэр ары тызпылъыр. lэрышlы шъхьакуцlым анахь дэгъоу ылъытэрэр бэрэ зэхихырэ а зы макъэм нахьи мэкъэ зэфэшъхьафхэм нахьыбэрэ зызэблахьузэ мэкlэ макlэу тыратхэныр ары. Анахь макlэм зы нэбгырэм гу­щыlэ ухыгъэ 1.000 тыритхэм икъунэу елъытэ. Къэ­пlон хъумэ, Адыгабзэ зы­шlэхэрэм сыхьати 4-5 мы lофым тырагъэкlодэнэу тыфай. Ммфэм мэфитум минути 10-15 тептхэныр кин дэдэп ау инэу ишlуагъэ ригъэкlыгъэ хьущт.

-lоф дишlэнэу хэлэжьэнэу шlоигъом сыд ышlэн фаер?

-Шlоигъоныгъэ зиlэр https://commonvoice.mozil­la.org сайтым ихьан зыхитхэн фае. Бэзэу зыдэлэ­жьэщтыр къыхихын еджэм -тыритхэм, тетхагъэм зэдыригъаштэрэр къыхигъэщы­зэ ыублэн ылъэ­кlыщт. Арэу щытми мыщ дэгъудэдэу зыщигъэгъуазэм нахьышlоу сеплъы. CV-Ады­габзэ (TR – Тыркуер) Теле­грам купым хэхьащтым ищыкlагъэ ушэтынхэр зэ­кэl рагъэгъотыщт, ща­гъэгъозэщт фаем нэрылъэ­гъоу зэкэl къырагъэшэlщт, иупчlэхэм джэуап ратыщт, технический гумэкlыгъо зыхъурэми хэкlыпlэ къыфагъотыщт. Фейсбук, Инс­теграм, Ютуб каналхэм тинэкlубгъо ихьахэми зыщагъогъозэн е тэ къытфытеонхэ алъэкlыщт.

-Макъэм тенэгуикlэу чьэнджэщ зиlэхэм апае сыд къпlон лъэкlыщтыр?

-lэрышlы шъхьакуцыр мыхьункlэ агъэlорышlэу бэрэ тырехьылlэ. Цlыфхэм амакъэхэр укlытагъо къэгъэлъэгъонхэм ачlагъэуцозэ ягухэлъ lаехэм ахэщэх. Ау мыщ пае нэрылъэгъумрэ макъэмрэ шlокl имыlэу зэдиштэн зэтефэн фае. Зи мыхъуми макъэр зиер зэлъашlэрэ цlыфэу щытын фае. Ащ фэдэ мыхъунхэм апае ыцlэ лъэкъуацlэ зэлъашlэу цlэрыlоу, зисурэт гъотыгъошlухэм амакъэхэр арых къыхахыхэрэр. Тэ талъэныкъо мыщ фэдэ гумэкlыгъо къыхэхьан lоу сшlошь хъурэп. Апэрэмкlэ, нэкlубгъо зэlупхы зыхъукlэ пцlэ плъэкъуацlэ ибгъэуцорэп (алъэгъурэ уинэкlубгъо пцlэ плъэкъоцlэ нэпэмыкl шъыпкъэу, электроннэ адресыр фэшъхьафэу нэlуасэ зыпшlын плъэкlыщт) Ащ фэшl плъэкъуацlэрэ умакъэрэ зэте­фэжьыщтхэп. Ятlонэ­рэу Адыгабзэкlэ банкым е нэмыкl lахьщэ зегъэкlон щынагъо хъухэнэу щытэп. Миным зы къыхэкlэу, ма­къэр укlытагъо горэм чlагъэуцонкlи хъункlи мэхъу. Ащ фэдэ гуцаф зиlэхэри зэхэтэшlыкlых.

-Тэщ фэдэу ащ дэлэжьэнэу фаехэм нэкlубгъом ит гупчэм сыдэущтэу тихьащта?

-Мозилла (Mozilla) ады­рэ фирмэхэм атекlэу «фэшъхьафэу лъыlэсын» политикэ иl, узфае бзэр къыоеты. Ищыкlагъэ сыхьатыр зикъукlэ уихьан оелъэкlы. Common Voice инэкlубгъо бзэхэм зэкэlхэми уалъэlэсышъунэу уи компютер ибгъэуцошъунэу щыт. Ыпэкlэ тептхагъэхэри уиунэе нэкlубгъо тебгъэуцон плъэкlыщт.