Değerli okurlarımız,
Ahmet Cevat Benk’in hazırladığı bu araştırma dosyasında; Türkiye’de yaşayan Çerkeslerin yerleşimleri, tarihçeleri, nüfusları, ekonomileri, asimilasyon karşısındaki kayıpları gibi bilgiler paylaşılıyor.
Köyde yaşayan sülaleler başlığı, tek başına halen yaşamakta olan sülaleleri içermemektedir. Köyün kuruluşundan bu yana, tespit edilebilmiş olan bütün sülalelerdir. Yasal düzenlemeler sonucu bir kısım köyler mahalle yapılmıştır. Biz köy olarak ifade etmeye devam ettik.
Sizler de yaşadığınız bölgelerden ya da başka illerden bu konuyla ilgili arşiv bilgilerini ulaştırarak katkıda bulunabilirsiniz.
ahmetcevatbenk@gmail.com
Gönen ilçe merkezi
Gönen ilçesi Balıkesir il merkezine 144 km mesafede, kuzey yönündedir. Bandırma ilçesi ile komşu olup 43 km mesafede, güneybatı yönündedir. İlçe nüfusu 76 bindir. Bandırma’ya yakınlığı nedeniyle çok ciddi göçmen nüfusu almıştır. Bölgeye iskân edilen göçmen nüfusun büyük bölümü de Çerkestir. Gönen, birçok Çerkes köyünün merkezi durumunda olması nedeniyle köylerden çok sayıda göç almıştır. İlçede eski ismi Çerkes Mahallesi adıyla kurulan bir mahalle bulunmaktadır. Adı daha sonraki yıllarda Osmanpazarı olarak değiştirilmiştir. Bu mahallede 60 hane civarında Çerkes ikamet etmektedir. İlçenin diğer mahallelerinde oturan Çerkeslerle birlikte ilçe genelinde 80-90 hane Çerkes yaşadığı tahmin edilmektedir.
Gönen ilçesi/Dereköy
Gönen ilçesi/Gönen ilçe merkezine 13 km mesafede, güneybatı yönündedir. Abzeh, Şapsığ, Ubıh ve Mexoş Çerkeslerinden oluşmaktadır. İskân edilen Çerkeslerin büyük bölümü 1864 büyük Çerkes Sürgünü’nde bölgeye iskân edilmiştir. Diğer bölümü ise 1877-78 Osmanlı-Rus savaşı sırasında daha önceden Balkanlar’a iskân edilen, Rus işgali nedeniyle bölgeden çıkarılıp Silivri, Çerkesköy gibi kamplarda geçici olarak tutulan Çerkesler arasından köye iskân edilenlerden oluşmaktadır. Bu grup Çerkesler, 1864 yılında Osmanlı İmparatorluğu’nun Balkanlar bölgesine sürgün edilmiş olup bölgede 14 yıl yaşamışlardır.
Dereköy kurulduğunda yaklaşık 40 hane civarında iken 1924 genel mübadelesinde Bulgaristan’dan gelen muhacirlerin köye iskânı ile köy nüfusu 50-55 haneye çıkmıştır. Bu nüfusa 1853 yılında ikinci bir muhacir iskânı ile 8-10 hanelik bir nüfus daha eklenmiştir. 1980’li yıllarda sanayileşmenin artması ile birlikte köyden göçler başlamış, nüfusta ciddi oranda düşüşler olmuştur. Köyden ayrılan bazı aileler geri dönmemiş, topraklarını yüksek köylerde yaşayan yerli halka satmışlardır. Bazı evler de zaman içinde elektronik ihale ile başka illerdeki vatandaşlara satılmıştır.
Köyün bugünlerdeki nüfusu 62 haneden oluşmaktadır. 62 hanenin sadece 18’i Çerkestir. 3-4 hanelik bir Çerkes nüfus da yaz aylarında köyde ikamet etmektedir.
Dereköy Çerkesleri de üçüncü sürgün yaşayan köylerdendir. Cumhuriyet’in yeni kurulduğu dönemde Ankara Hükümeti ile Çerkes Ethem arasında çıkan anlaşmazlık sonucu, Ethem’e destek verdikleri iddiası ile bölgeden Orta ve Doğu Anadolu illerine yapılan sürgün kararında Dereköy de vardır, 13 Haziran 1923 tarihinde sürgüne gönderilmiştir. Köyün geri dönüşü ise 6 ayda tamamlanmıştır.
Dil ve kültür
Yabancı evlilik oranı %60’a ulaşmıştır. En düşük anadilini bilme yaşı 45’tir. Düğünler karma olarak yapılır, sadece bir bölümünde Çerkes enstrümanı ile oyunlar oynanır.
Köyde yaşayan sülaleler
Faqu’, Gogen, Berzeg, Bıdenıko, Denaw, Dzıbe, Zeqo, Kofı, Guj, Mexoş, Weku, Pşak, Waşxe, Wınej, Wıtej, Tsey, Şxabe, Şxepĺ, Şötok.
Gönen ilçesi/Karaağaçalan Köyü (Hamıtekuace)
Gönen ilçe merkezine 6 km mesafede olup güneybatı yönündedir. Batı Adıgey Çerkeslerinden Abzeh, Şapsığ ve Ubıhlar tarafından kurulmuştur. Kuruluşunda 40 hane civarında olan köyde, bugünlerde 6 hane civarında bir nüfus kalmıştır. Ekonomik göçlere bağlı olarak köy halkının bir bölümü topraklarını satarak köyden ayrılırken, bazı hanelerin köyle fazla ilişkileri kalmamıştır. Çerkesler dışında 8 hane yerli halk yerleşmiştir. Böylece köyde toplam 14 hane yaşamaktadır.
Dil ve kültür
Köyde anadilini sadece 80 yaş üzerindeki bireyler konuşabilmektedir. Yabancı evlilik oranı %80’leri bulmuştur. Düğünler karma olarak, son bölümleri Çerkes enstrümanlarıyla yapılır.
Köyde yaşayan sülaleler
Ćeçe, Dıpşow, Hamıt, Wınerıko, Kuj, Mamış, Thawko, Şhepĺ.
Gönen ilçesi/Üçpınar Köyü
Gönen ilçesi/Gönen ilçe merkezine 10 km mesafede, güney yönündedir. Kurulduğunda yaklaşık 50-60 hane iken, köy nüfusu bugünlerde 38 haneye düşmüş. Sürekli ikamet eden Çerkes hane sayısı 33’tür, yaz aylarında geçici kalan 5 hanedir. Çerkes olmayan hane sayısı 14’tür. Bu haneler Çerkes ailelerin bazılarının yerlerini satması sonunda yerleşmişlerdir.
Üçpınar Köyü’ne iskân edilen Çerkesler daha önce Batı Adıgey bölgesinde yaşayan Çerkeslerden oluşmaktadır. 1864 yılındaki Rus-Kafkas savaşları sonrasında dönemin Osmanlı toprakları olan Balkanlar’a sevk ve iskân edilen Çerkesler, Balkanlar’ın Ruslar tarafından işgal edilmesi nedeniyle 1878 yılı sonunda Bandırma kampında geçici ikamet ettirildikten sonra Üçpınar Köyü’ne iskân edilmişlerdir.
Üçüncü sürgünü yaşayan Çerkes köylerindendir. Önce Balkanlar’a, bilahare Balıkesir’e ve sonra Çerkes Ethem ve Ankara Hükümeti arasında çıkan sorunlar sonrasında, hükümetin Çerkes Ethem’e destek veren Çerkes köylerini sürgün etme kararı almasıyla Niğde, Nevşehir ve Malatya illerine… Sürgün sırasında 45 yaşlı ve çocuk nüfus hayatını kaybetmiştir. Diğer nüfusun tamamı 1 kişi hariç geri dönmüştür. Giden nüfus 250 (55 hane), geri dönebilen nüfus 204’tür. Geri dönemeyen 1 kişi Malatya’da yerli halk tarafından kaçırılan genç bir kızdır, Malatya’da evlendirilmiştir. Sürgün sonu geri dönüş ise 6 ay sürmüştür. En son gelen grup, sürgünden 6 ay sonra geri dönebilmiştir (Bknz: Sözlü anlatım-Köyden 14 yaşında sürgün edilip geri dönen, 94 yaşında yaşamını yitiren Mamxığ Makbule /Yerel Halk-Şaweşüı Hakkı Acı). Köy halkı köyden ayrılırken hayvanlarını haraç-mezat satarken topraklarını satmamışlardı. Geri döndüklerinde tüm aileler kendi topraklarını kullandılar. Köyün sürgüne gönderildiği gün 28 Mayıs 1923’tür. “Çerkes Sorunu Hakkında” 18 Ağustos 1923 tarihinde TBMM’ye sunulan raporda Gönen ve Manyas yöresinde yapılanların anlatılması üzerine TBMM’deki Çerkes vekiller ve diğer birçok vekilin bu duruma tepki göstermesi üzerine sürgün kararı kaldırılmıştır.
Dil ve kültür
Köyde en düşük anadilini bilme yaşı 60’tır. Düğünler karmadır, genel olarak yerel enstrümanlar kullanılırken düğünün bir bölümü Çerkes enstrümanlarıyla yapılır. Yabancı evlilik oranı %45 civarındadır.
Köyde yaşayan sülaleler
Kuaş, Ǵış, Açümıj, Boletiko, Betmıt, Jajiy, Yakuaş, Ĺeśerıko, Mamxığ, Melgoş, Ratok, Hatko, Tığuj, Xuaj, Hunagu, Hapepxı, Apiş, Şaweşüı, Şınaxu’, Şewcen, Çetaw, Çüeku.
Gönen ilçesi/Bayramiç Köyü
İlçe merkezine 13 km mesafede, doğu yönündedir. Köyde yaz kış yaşayan Çerkes hane sayısı 13’tür.
İskân edilen Çerkesler, Batı Adıgey bölgesinin Kıyı Boyu Şapsığ ve Abzeh bölgesinde yaşayanlardır. Köye nakledilen Çerkesler, iskân öncesi, Rus-Kafkas Savaşı sırasında Belaya Irmağı kenarında teslim olmuş, bilahare Osmanlı İmparatorluğu’nun Balkanlar bölgesine sevk ve iskân edilip, 93 Harbi (1877-78) sırasında Rusların Balkanlar’ı işgal etmesi üzerine Karesi bölgesine iskân edilenlerdir. Çerkeslerin yanı sıra yine Balkanlar’dan gelen başka göçmen nüfusu da bulunmaktadır. Yerli halk tarafından muhacir olarak adlandırılan halkın büyük bir bölümü 1950’li yılların sonuna değin köyden ayrılmıştır.
Bayramiç Köyü de Cumhuriyet’in kurulmasının hemen ardından Doğu Anadolu Bölgesi’ne sürgün edilme kararı alınan köylerdendir. Karardan sonra Çerkeslerin büyük bölümü, elindeki toprak ve hayvanları Manav olarak adlandırılan yerli halka satmıştır. Bu şekilde köyde Çerkes nüfusu azalmıştır. Hem Çerkeslerin hem muhacirlerin, topraklarını yerli halka satmasıyla köyde 200 civarında hane oluşmuştur. Bu hanelerin sadece 13’ü Çerkestir.
Dil ve kültür
Sadece 50 yaş üstünde olanlar anadilini bilir. Yabancı evlilik oranı %7 civarındadır. Düğünler genel olarak yerel enstrümanlarla, belli bölümü Çerkes mızıkası ile yapılır.
Köyde yaşayan sülaleler
Beçmızko, Bage, Met, Tsey, Beçiy, Gute, Yekuaşe, Kuane, Ĺepş, Ĺıbzıw, Melgoş, Meşfeşü, Pseğub, Pşıćeĺ, Thaxo, Tığuj, Xuaj, Hut, Xalaw, Hatko, Çüeku, Çemışö, Çetaw, Şumaf, Abıde, Şaguc, Şınaxu’, Şaqumde.
