Abdullah Telis
Mitolojiler ve inançların ortaya çıkışı insanın, yaşadığı dünyayı ve gözlemlediği olayları anlamlandırma çabasının bir sonucudur. Mevsimlerin değişimine, gece ile gündüze, doğuma ve ölüme, gök gürültüsüne, yıldırıma, depremlere, yanardağ patlamalarına, hastalıklara, gökcisimleri ve bunların dönemsel hareketlerine, meteor düşmelerine tanıklık eden insanoğlu olan biteni sonsuz bir merakla, büyük bir hayret veya korkuyla izlemiştir. İnsanın, kendisi dahil yeryüzündeki canlı cansız unsurların varlığını ve gerçekleşen doğa olaylarını kendi içinde az çok tutarlılık barındıran kurgularla anlamlandırmaya çalıştığı anlatılara “mitoloji” diyoruz.
Toplumların en eski inanışları ağırlıklı olarak çoktanrılı, atalar kültünü içeren, her varlığın bir ruhu olduğu düşüncesine dayanan animizmden izler taşır. İnsan zihni bu tanrıların ve doğa ruhlarının öfkelenmek, sevinmek, saygı duyulmayı beklemek, cezalandırmak, yapılan bir iyiliğe karşılık beklemek vb. insana özgü duygular ve davranış kalıpları ile hareket ettiğini düşünmekteydi. Hayatta kalmak, sağlıklı olmak, karnını doyurmak gibi temel ihtiyaçlarını karşılama noktasında çaresiz kaldığında tanrılara yakarışlarla adaklar ve kurbanlar sunmak çok eski dönemlerden itibaren insanın temel davranış biçimi olmuştur. Bu davranış basit bir mantığa dayanıyordu: Kendisine gerektiği gibi saygı gösterilmediğinden veya verdiği bir nimete karşı nankörlük edildiğinden tanrı kızmıştır ve memnun edilmesi gerekmektedir. Toplumların ilk dönemlerinde ortaya çıkmış bu türden pek çok inanış ve ritüelin yansımalarını şekil ve işlev yönünden kısmi değişikliklerle günümüzde de görmek mümkündür. Bu bağlamda Adige kültürü ve geleneklerindeki pek çok inanış ve uygulamanın kökeni de binyıllar öncesine uzanmaktadır. Bu husus aşağıda Çerkes kültüründeki “hantseguaşe” ve Anadolu’daki “çömçe gelin” ritüelleri üzerinden ele alınmıştır.
Hantseguaşe
Hantseguaşe kavramı, Adige dilinde “kürek” ve “gelin-hanım” anlamlarına gelen iki sözcükten oluşmuştur ve kadın elbiseleri giydirilmiş korkuluk benzeri sembolik “kukla”yı ifade etmektedir. Hazırlanan kukla, çocuklar tarafından köyde dolaştırılır ve sonunda “psı xedze” sözünün de ifade ettiği üzere suya atılırdı. Hantseguaşe’nin yapım süreci ve ritüelin detayları, videolar ve alıntı metinler aracılığıyla aşağıda verilmiştir.
Mikhail l. Mizhaev ve Madina M. Pashtova tarafından hazırlanan “Çerkes Mitolojisi Ansiklopedisi – Tanrılar, Kahramanlar, Kültler, İnanışlar” adlı eserde konuya dair şu bilgilere yer verilmektedir:
Eski Adige dininin yaratımı olan Hantseguaşe gezdirme geleneği
Neydi bu uygulamanın amacı, kime, ne için yapılmaktaydı? Hantseguaşe ritüeli, kuraklık yaşanan bölgelerdeki insanlar tarafından düzenlenmekte olup dua niteliği taşıyan şarkılar ve danslar eşliğinde bir kurban sunarak tanrıyı yağmur yağdırmaya ikna etmeyi amaçlamaktaydı. Çoktanrılı inancın hâkim olduğu dönemlerde yakarışlar Şıble (yıldırım) adlı tanrıya, sonraki dönemlerde ise Hıristiyanlığın İlya’sına (Adige dilinde Yele) ve İslamiyet’in kabulüyle birlikte Allah’a yönelmiştir.
Not: İlya, yağmur yağması için ettiği duanın kabul edildiğine dair Tevrat’ta kıssası yer alan peygamberdir: “Ardından İlya, Yehova’ya dua edip üç buçuk yıldır ülkeyi kasıp kavuran kuraklığın sona ermesini dilemişti. Yehova da İlya’nın duasını cevaplayarak yağmur yağdırmıştı.”
Ritüel ile kuklaya farklı kültür ve coğrafyalarda benzer isimlerin verilmesi (örneğin Bjeduğlardaki “hantse-nıs/kürek-gelin” ifadesi ile Kayseri’deki “çömçe-gelin” isimlendirmesi) kitapta yer alan “Hantseguaşe, eski Çerkes dininin bir yaratımıdır” iddiasını tartışmalı hale getirmektedir.
Hantseguaşe ile ilgili olarak Dumenış Awledin ise şu bilgileri vermektedir:
Bir tür yağmur duasıdır. Yağmurun yağması için yapılan bir bereket ayinidir. Abazalarda Dzıvara olarak tanımlanan Hantseguaşe bir kukla prensestir. Bu simge anaerkil dönemin kalıntısı bir motiftir. Toprak ana, bereketin, sunumun, vermenin, beslemenin, doğurmanın ifadesidir. Kökleri ana tanrıça figürlerinin başlangıcı olan Khubabe’ye (Къубабэ) dayanır. Khubabe ise dağ (Къу), ana (бабэ) yağmurun, yeşermenin, bereketin ifadesidir. Bu bağlamda Hantseguaşe insan elbisesi giydirilmiş bir tanrıça olarak da tanımlanır. Hantseguaşe’yi gezdiren gençler “Hantseguaşe’yi gezdiriyoruz, Tanrımız, yağmur yağdır” diyerek topluca ve ritmik olarak bu ifadeyi yineleyerek ev ev dolaşır, yiyecek toplarlardı. Onlara hazır yiyecek verilmez, daha çok un, darı, yumurta, kurutulmuş et ve benzeri şeyler verilirdi. Uğradıkları evlerden Hantseguaşe’nin üzerine “Tanrımız, yağmur yağdır” diyerek su serpilirdi. Hantseguaşe’yi bir akarsuyun içinde yağmur yağıncaya kadar bekletirlerdi. Kaşej Talib’in yazdığına göre, Kabardeyler Hantseguaşe’yi köyün içine dikiyorlar, Wuic Xhurey yaparak etrafında dans ediyorlardı. Kimi Adigeler ise Hantseguaşe ile birlikte, yanında elek içinde peynir ve hamur gezdiriyorlardı. Peynir suyu yağmurun simgesi, hamur ise toprağın yağmura doymuş halini temsil ediyordu.
(Dumanış Awledin “Çerkes Kültürü Üzerine Etüd”, Kayseri Kafkas Derneği, 2004)
İlgili yazıya aşağıdaki linkten ulaşılabilir:
https://aheku.net/articles/english/mythology/1170
Hantseguaşe ritüeli duasının ezgi ve sözleri
Şapsığlardan derlenen “Psıguaş Ored”de (Su İlahesi Şarkısı) suyun hamisine şu şekilde hitap edildiği görülmektedir:
(Уэр), Елэ, Eлэ, (уэр), Елоу, (роу)! – Wuer Yele, Yele wuer Yelow, row
Елэ, Илэ, Илэ, Елэ икъо Елэ! – Yele,Yile, Yile, Yele Yiko Yele
Жъыу – Juw: Eşlik etme
Елэ, Илэ, Илэ, Елэ!.. – Yele, Yile, Yile, Yele
“Hantseguaşe Zıdoşere (Hantse Guaşe Gezdiriyoruz)”: Jrpjej grubunun “Yele Yele” adlı şarkısı aşağıdaki linkten dinlenebilir:
https://www.youtube.com/watch?v=TgP4khTAr5Y
Hantseguaşe’nin kökeni
G.H. Mambetov’a göre, Hantseguaşe’nin kökeni, Adige inanışında nehir sularının tanrıçası ve koruyucusu olan Psıxueguaşe’ye (Псыхогуаше) dayanmaktadır. Adigeler bu tanrıçayı onurlandırmak amacıyla toplu yıkanma törenleri düzenler, yağmur duası niyetine birbirlerini suyla ıslatırlardı. Dolayısıyla Hantseguaşe, pagan su tanrıçasının kişileştirilmiş halidir.
Yazının tamamına aşağıdaki linkten ulaşılabilir.
https://interesnoe.me/source-59736841/post-65812
Hantseguaşe ritüelinin Anadolu, Ortadoğu ve Özbekistan’daki örnekleri
Çerkes Mitolojisi Ansiklopedisi’nde “Hantseguaşe, eski Çerkes dininin bir yaratımıdır” ifadesi yer almakla birlikte ulaştığım bilgiler bu ritüelin oldukça geniş bir coğrafyada çok benzer isimlendirmelerle (örneğin Bjeduğlarda Hantse-Nıs (Kürek-Gelin), Kayseri’de Çömçe-Gelin) halen yaşatıldığını ortaya koymaktadır.
Özbekistan
Yağmur yağdırmak için kukla dolaştırma ritüelinin yaygınlığını 1990 yılında Özbekistan’da çekilen “Tangalik Bolalar” adlı filmin giriş sahnesinde görmek mümkündür. Hazırlanan kuklaya Özbeklerin Суст хотин, Сут хотин, Сув хотин, Чала хотин (Süst Hatun, Süt Hatun, Su Hatun, Çala Hatun) gibi isimler verdiği görülmektedir.
Film aşağıdaki linkten izlenebilir:
https://www.youtube.com/watch?v=3IK6BCpMAuQ
İran
İran’ın Çaharmahal-Bahtiyari eyaletinde düzenlenen çomçe galin kuklasıyla yağmur yağdırma ritüeli kısa süre önce ulusal miras listesine alındı.
İlgili habere ve görsele aşağıdaki linkten ulaşılabilir:
https://www.tehrantimes.com/news/451008/Rainmaking-ritual-added-to-National-Heritage-list
Suriye
Suriye’de kuraklık devam ederken eski Kürt yağmur ritüeli yeniden canlandırılıyor. Hem çağdaş gözlemcilerin hem de tarihi belgelerin kaydettiği uygulama, mahalle sokaklarında yapılan bir alay yürüyüşünü ve katılımcıların şu ata şiirini söylemesini içeriyor: “Heyaran û Meyaran xwaye bîkate baran bo feqîr û hejaran” (Ey sevdiklerimiz, sevdiklerimiz, Allah bunu yoksullar ve muhtaçlar için yağmura çevirsin). Konuyla ilgili habere aşağıdaki linkten ulaşılabilir:
https://www.al-monitor.com/authors/essam-sabry-hafez
Şanlıurfa kültüründe çocukların yağmur duası: “Çömçe Gelin Oyunu”
Geleneksel çocuk oyunlarından biri olan Çömçe Gelin oyunu Şanlıurfa’da çocukların “yağmur duası oyunu” olarak bilinmektedir. Çocuk masumiyetiyle oyunu buluşturan bu uygulama çocukların oyun aracılığıyla yağmur duasına çıkmasını sembolize etmektedir. Köklerinin Orta Asya’ya dayandığı düşünülen bu oyunun benzerleri Anadolu’nun farklı yörelerinde kepçecik, çömçecik, kepçe gelin, gode, gode gode, godu godu, göde, göden, bodi bostan, bodi bodi, çullu, çullu kadın, dodo, dodu, gelin guk, su gelini, yağmur kızı, yağmur gelini, hucrik, kelis gibi adlarla oynanmaktadır. Bu çalışmada Şanlıurfa’da çömçe gelin oyunu olarak oynanan çocuk oyunu ele alınmıştır.
Geleneksel çocuk oyunlarının yeni nesillere öğretilmesi ve bu oyunların yaşatılması kültürün devamlılığının sağlanması yolunda önemli bir yer tutmaktadır. Bu çalışmanın amacı kültürel devamlılığa katkı sağlamak, çömçe gelin oyunu hakkında öğretmen ve öğrencilere bilgi sunmak, kültür aktarımında geleneksel çocuk oyunlarının önemine vurgu yapmaktır.
“Çömçe Gelin” oyununun ortaya çıkış nedeni: “Çömçe Gelin” oyunu karasal iklimin hâkim olduğu coğrafyalarda oynanmaktadır. Kurak iklimlerde genellikle tahıl tarımı yapıldığı için yağmura duyulan ihtiyaç artmaktadır. Hem tarım ürünlerinin gelişmesi hem doğanın canlanması hem de canlıların su ihtiyacı için yeraltı ve yerüstü su kaynaklarının beslenmesi açısından yağmur çok önemlidir. Bu nedenledir ki yağmurun yağması için kurak geçen zamanlarda bir yakarış söz konusudur. Yağmur duası yetişkinler tarafından yapıldığı gibi çocukların da bu duayı oyun eşliğinde yapması Anadolu’da bir gelenek halini almıştır. Yağmur duasının çocuklarca yapılması çocuk masumiyetinin ve saflığının Allah’a yakarış için bir vesile olması sayılabilir (Özveri, 2023).
Yağmur duasının çocuklar aracılığıyla masumiyet ve saflıkla ifade edilmesi vurgulanıyor. Oyun çok basit bir şekilde yapılan bir kukla ile oynanmaktadır. Bir çömçe ya da geniş ve uzun bir tahta kaşık kukla yapılırken kullanılmaktadır. Ayrıca kuklanın kolları için küçük bir oklava gibi düz tahta parçası gereklidir. Çömçenin ya da tahta kaşığın düz tahta parçası ile bağlanmasının ardından kuklaya elbise giydirilir. Bu elbiseler çocuk kıyafetlerinden seçilebilir. Bir yazma ile de çömçenin üst kısmı örtülür. Bu da Çömçe Gelinin başörtüsüdür (Özveri, 2023). Oyun için hazırlanan kukla, oyunu oynayacak çocuklardan en büyük olanı tarafından tutularak sokakta yürümeye başlanır. Çocuklar oyun içinde söylenen sözleri söyleyerek kapı kapı dolaşmaya başlarlar. Çocuklara kapıyı açan kişiler onlara bulgur, salça, yağ, isot vb. malzemeler verirler. Bu malzemeleri verdikten sonra çömçe gelin kuklasına su serpiştirilir. Su serpmenin sembolik bir anlamı vardır. Suyun Çömçe Gelinin başına serpiştirilmesi yağmur yağışını temsil etmektedir. Çömçe Gelinin başının ıslanması yağmurun yağması için fiilen yapılmış bir dua gibidir. Gittikleri evlerden çiğköfte için gerekli malzemeleri toplayan çocuklar bir meydanda toplanarak çiğköfte hazırlarlar. Çiğköfteyi yedikten sonra Balıklıgöl’e giden çocuklar toplanan bulgurun bir kısmını balıklara yem olarak verirler. Ardından dua edilmeye başlanır. Dua bittikten sonra oyun sona erer (Özveri, 2023).
Çömçe Gelin nur ister, Allah’tan rahmet ister, Bir koyun kurban ister, Balıklara yem ister, Ver Allah’ım ver, Bu yağmurdan bir sel… Çömçe Gelin ne ister, Allah’tan rahmet ister, Balıklara yem ister, Çömçe Gelin ne ister, Çömçe Gelin yağ ister, Yağ yoksa un ister, Un yoksa tuz ister, Tuz yoksa bulgur ister, Çömçe Gelin nur ister, Allah’tan rahmet ister, Ver Allah’ım ver, Bir yağmur ver…
Makaleye aşağıdaki linkten ulaşılabilir:
https://dergipark.org.tr/tr/pub/tred/issue/84612/1425470
Çömçe Gelin (Godi-Udu)
Yurdumuzun birçok yöresinde kuraklık olduğu zamanlarda çocukların ortaya çıkarttıkları oyundur. Oyun bolluk ve bereketi simgeler ve daha çok yağmur duası ile bağlantılıdır. Yöremizde daha çok, yağmurun çokça yağmasının istendiği zamanlarda 8-10 çocuk bir araya gelerek özellikle bahar aylarında bu oyunu çıkartırlar. Çocuklar ellerine aldıkları uzun bir çubuk veya çömçenin ortasından bir sopa bağlayarak kollarını oluştururlar. Bunun da üzerine buldukları eskimiş çocuk elbiselerinden veya kumaş parçalarından bir elbise giydirirler. Daha sonra hazırladıkları bu bebek ile kasaba veya köy yerlerinde; çeşitli türküler eşliğinde kapı kapı dolaşarak yağ, bulgur, pekmez, un, yumurta, nohut gibi yiyecekler toplarlar.
Uğradıkları evlerin sahipleri de bir tas su hazırlayarak yiyecek toplayan bu çocukların üzerine bu suyu dökerek onları ıslatırlar. Çocuklar da bu sayede oldukça eğlenirler. Çocuklar topladıkları bu yiyecekleri ya köy bakkalına satarlar veya bir araya toplanarak bu yiyecekler ile daha önceden kararlaştırılan bir evde yemek pişirilir ve afiyetle yerler.
Pınarbaşı ve köylerinde godi veya çömçeli gelin adı verilen oyunda, çocuklar ev ev dolaşırken aşağıdaki tekerlemeleri veya bunlara benzer tekerlemeleri söyleyerek dolaşırlar.
Çömçeli gelin çam ister
Bir kaşıkçık yağ ister
Yağ olmazsa bal olsun
Ablası sağ olsun.
Veya
Godi godi gördün mü?
Godiye selam verdin mi?
Godi sizden ne ister
Allah’tan yağmur ister
Yağsın yağsın sel olsun
Sel olmazsa göl olsun
Vermeyenin bir topal kızı olsun
O da damdan düşsün ölsün
Verenin bir oğlu olsun
(Fotoğraf: Hasan Yüksel Arşivinden. Kaynak: Kayseri Valiliği)
Makaleye aşağıdaki linkten ulaşılabilir:
https://kartanesi-38.blogspot.com/2017/03/kayseride-udu-comce-gelin-gelenegi.html
Kafkasya
KafkasyaHantseguaşe ile ilgili bir başka şarkı videosu aşağıdaki başlık ve linkten izlenebilir:
Хьэнцэгуащэ. Черкесский танец вызова дождя. Полная версия:
https://www.instagram.com/circassian_vibe/reel/C9pqeiutBF9/
Cılaxsteney bölgesinde Hantseguaşe ritüelinin sergilendiği video aşağıdaki başlık ve linkten izlenebilir:
Джылахъстэней Хьэнцэгуащэ:
https://www.instagram.com/a.kharadurova/reel/C9olgSONIux/
Kocaeli
KocaeliKocaeli’nin Uzuntarla Çerkes köyünde Hantseguaşe’nin yapımı ile ilgili video aşağıdaki başlık veya linkten izlenebilir:
Hantse Guaşe-Yağmur Duası-Жъыу/Jıu:
https://www.facebook.com/watch/?v=733807350563180
