DP’nin ‘ocak-bucak’ örgütleri faaliyette
Sadece gazeteci değil, aynı zamanda MAH üyesi olan bir diğer idare heyeti üyesi Kamil Önal ise KTC’den önce, Ermeni ve Kürtlerin aktivitelerini gözlemlemek üzere Suriye’de görev almıştır. KTC aynı zamanda öğrenci ve gençlik dernekleriyle de yakın ilişki içindedir. Örneğin Türkiye Milli Talebe Federasyonu Başkanı Hüsamettin Canöztürk KTC’nin idare heyetindedir. KTC’nin diğer bir ayağı sendikalar da hükümet tarafından finanse edilen ve ideolojileri devlet tarafından belirlenen örgütlerdir
6-7 Eylül Olayları’ndan bir ay evvel Kıbrıs Türktür Cemiyeti’nin (KTC) faaliyetleri artar; Hikmet Bil ve Kamil Önal, Londra, Kıbrıs ve İstanbul arasında mekik dokur. Ağustos 1955 ortasında üç şubesi olan derneğe, 6 Eylül’e kadar 10 yeni şube eklenir. Bunların birçoğunun Demokrat Parti’nin ocak bucak örgütleri tarafından kurulmuş olması dikkat çekicidir. 4 Eylül 1955 günü Hikmet Bil öğrencilere verdiği bir direktifle Taksim Meydanı’nda Rumca gazeteleri yaktırır. Kamil Önal ise aynı gün, üzerinde ‘Kıbrıs Türktür’ yazılı tam 20 bin plakatı bastırtıp öğrencilere dağıttırır. Olaylardan bir gün evvel Menderes, Bil ile görüşüp Londra’daki Kıbrıs konulu konferansa katılmış olan Zorlu’dan bir şifreli telgraf aldığını ve bu telgrafta Zorlu, Türkiye’den tepki beklediğini, Londra’da zapt edilemeyen bir Türk kamuoyundan bahsedilmesini istediğini anlatır. Bu bilgi aynı gün Bil tarafından KTC şubelerine iletilir. 7 Eylül 1955 günü KTC’nin tüm idari meclis üyeleri tutuklanır ve dernek kapatılır. Tutuklananlar arasında sendikalı işçi, öğrenci ve DP üyesi çoktur. İşçi sayısının fazlalığı, sendika başkanlarının KTC üyelikleriyle açıklanabilir. Tutuklamalar sonucu 34 sendika kapanır. Olaylardan evvel işçiler, sendika başkanları tarafından mobilize edilmiş, sendikaların yardımıyla taş, balta, gibi araçlar temin edilmiş, Tekstil İşçileri Sendikası tarafından bayraklar dikilmiştir. Şoförler Cemiyeti ve Motorlu Taşıt İşçileri Sendikası’nın üyeleri sayesinde ise saldırganları şehrin tüm noktalarına taşıyan araçların koordinasyonu sağlanmıştır. Tutuklananların büyük bir kısmı aynı zamanda Demokrat Parti üyesidir. Partinin Kızıltoprak şubesi üyelerinden, Fenerbahçe’deki saldırgan grubunun önderi Serafim Sağlamel, elinde gayrimüslimlerin adres listeleriyle tutuklanır. 6 Eylül 1955 günü Demokrat Parti üyeleri merkezden, İstiklal Caddesi’nde ufak çapta bir nümayiş düzenlenmesi ve birkaç dükkânın camının kırılması yönünde bir direktif almıştır. Tahribatın bu kadar büyük olması bazı parti üyelerini şaşırtmışa benzer. Öğrenci ve gençlik örgütleri ise 6 Eylül öğleden sonra yapılan mitinglerde halkı kışkırtmak için kullanılır. Hem Milli Emniyet/ Amele Hizmetleri (MAH) hem de Demokrat Parti ile yakın ilişkide bulunan Mürşit Yolgeçen adlı bir üniversiteli mitinglerde önemli bir rol oynamıştır. Yolgeçen, birkaç gün önce ‘Üniversiteler İstanbul Talebe Cemiyeti’ adında, sadece beş üyesi olan bir dernek kurup, olayların başladığı saatlerde Beyoğlu’nda kendini bu derneğin başkanı olarak tanıtır ve Atatürk’ün evinin patlama haberini duyurur. KTC ve gençlik örgütleri üyeleri hapishanede Emniyet Başmüfettişliği’nin aralarına soktuğu bir ajana, bu olayların organizasyonu için hükümet ve devletin bazı resmi makamlarından para ve direktif aldıklarını ve serbest bırakılmadıkları takdirde bu durumu açıklayacaklarını itiraf ederler. Bu arada, kaldıkları hapishanenin koşulları oldukça elverişlidir. İstihbarat mensubu Kamil Önal hapishanedeyken KTC bürosunda bulunan ve istihbarata ait bir dosyayı öğrencilere yaktırır. Aralık 1955’te, KTC idare heyetlerine üye 87 kişi serbest bırakılır ve 12 Şubat 1956’da 17 kişiye dava açılır.
Tek suçları, gazete yakmak Mahkemenin iddianamesi KTC üyelerini sadece olaylardan evvel Taksim Meydanı’nda öğrencilere yaktırılan Rumca gazetelerden dolayı suçlamaya yöneliktir; 6-7 Eylül Olayları’ndaki teşvik ve destekleri göz ardı edilir. Mahkemeye bu olaylarda Demokrat Parti üyeleri ile MAH, öğrencigençlik dernekleri, sendikalar ve KTC’nin işbirliğine işaret eden, 1. Şube tarafından hazırlanmış bir fezleke intikal eder. Fakat Emniyet Umum Müdürü Kemal Aygün, Kominform’un bu olaylarla ilgisinin açıklanmadığı gerekçesiyle MAH mensubu general Şevki Mutlugil’den yeni bir fezleke ister. Bu fezlekeye göre 6-7 Eylül Olayları, Kominform ve Komintern tarafından NATO’ya sabotaj amacıyla düzenlenmiştir. Sunulan kanıtlar, Türkiye Komünist Partisi broşürleri ile Nâzım Hikmet’in Kıbrıs işçilerine emperyalist güçlere başkaldırma çağrısı yapan iki mektubudur. Mahkeme sadece bu ikinci fezlekeye dayanarak KTC ve gençlik derneği üyelerini yargılar. İddianamede Kemal Önal’ın Lübnan’da MAH için çalışırken Komintern çevreleriyle ilişkiye girdiği ve 6-7 Eylül Olayları’nın organizasyonunda bu ilişkilerinden yararlandığı öne sürülür. Mahkemeye ve MAH’tan gelen ikinci rapora göre Önal, KTC’deki faaliyetleri sırasında ise artık MAH mensubu değildir. Bu argüman ile olayların organizasyonunda MAH’ın iştiraki imkânsız kılınmış olur. Oysa Selanik’te Atatürk’ün evinin bahçesine konulan ve olayları başlatmak için gerekçe olarak kullanılan bombadan bile MAH sorumludur. Yüksek rütbeli bir Türk bürokrat, bir ABD Büyükelçiliği üyesine bu patlamanın 6-7 Eylül Olayları’nda bir gerekçe olarak kullanmak için gerçekleştirildiğini itiraf eder. 12 Ocak 1957’de tüm suçlular İstanbul 1. Ceza Mahkemesi kararıyla kanıt yetersizliğinden beraat eder. Özellikle İngiliz ve Alman kaynaklarına göre, 6-7 Eylül Olayları’nın organizasyonuna iştirak edenler arasında Cumhurbaşkanı Celal Bayar, Başbakan Menderes, İçişleri Bakanı Namık Gedik, Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu ve İstanbul Valisi Gökay ile İzmir Valisi Kemal Hadımlı vardır. Emniyet Başmüfettişliği’nin bir raporuna göre, hükümet Yunanistan’a baskı yapmak için küçük çapta bir olay planlamış, ama olaylar çok genişleyince suç komünistlere atılmıştır. 1960 darbesinden sonra kurulan Yassıada Mahkemesi’nde, adı geçen hükümet üyeleri 6-7 Eylül Olayları’ndan dolayı da suçlanır. Her iki mahkemede (İstanbul ve Yassıada) olayların Demokrat Parti üyeleri ile MAH, öğrenci/gençlik dernekleri, sendikalar ve KTC’nin işbirliğiyle gerçekleştirdiğine dair delil bulunmasına karşın, iki davada da bu durum değerlendirilmez. İstanbul mahkemeleri (1955-1957) devletin olaylarla suçlanmaması için, önde gelen hükümet üyelerinin, DP parti üyelerinin ve MAH’ın failliğini göz ardı eder. KTC’ye açılan dava, cemiyetin önderlerinin mahkûmiyeti durumunda hükümetin olaylardaki sorumluluğunun ortaya çıkarılacağı tehditleriyle beraatla sonuçlanır.
Yassıada’daki davanın amacı Yassıada’daki davanın amacı ise bu olaylarla ilgili olarak sadece Demokrat Parti’yi suçlamaktır; zira KTC, MAH, öğrenci dernekleri ve sendikaların suçsuzluğunun İstanbul mahkemeleri tarafından ispatlandığı kabul edilmiştir. Suçlanan hükümet üyelerinin avukatlarının Yassıada’da o dönemin MAH mensuplarının tanık olarak dinlenmesi talepleri reddedilir. Dönemin istihbaratı henüz askeriyeye bağlı bir birim olduğundan, MAH’ı suçlamak, aynı zamanda 27 Mayıs 1960’tan beri yönetimi elinde tutan askeri rejimi sorumlu tutmak anlamına gelecektir. Sonuçta İstanbul ve Yassıada davalarının amacı 6-7 Eylül Olayları’na açıklık getirmek değil, sadece dönemin politik tercihlerini savunmak ve meşrulaştırmaktır.
Tanıklar anlatıyor: Beyoğlu’nu yıktılar siz duruyorsunuz…
“Üç parti olarak geliyorlardı. İlk parti bağırıyor çağırıyor, ikinci parti Rum dükkânlarını kırıyordu. Kepenkler kolay açılmıyordu. Hazırlıklıydı bu iş, ellerinde demir sopalar, kepenkleri deldiler, açtılar, neler varsa hepsi yere döküldü. Üçüncü parti hırsızlık için geliyordu. Ve çanlar çalıyordu, kiliselere girdiler, çanları çalıyorlardı. 12’ye kadar yani… Nasıl yaşadık, tarif edemem.”
Rumlar 1953-1954 yıllarında Kıbrıs’ın Yunanistan’a ilhakı istemiyle adada Türklere ve İngilizlere yönelik şiddete başlarlar. Kısa sürede ‘Kıbrıs sorunu’ milli bir dava haline döner.
“O yıllarda ekonomik durgunluk vardı, enflasyon artıyordu. Müthiş bir darboğaza girdi Türkiye, darboğaza girince, halkın (ilgisini) başka bir tarafa çekmek icap etti.” Birbiri ardına Kıbrıs sorununu sahiplenen dernekler kurulur. Ulusal basında başlatılan bir kampanya ile Patrikhane ve Rumlarla ilgili yayımlanan olumsuz haberler, vatandaşların ‘Ya Taksim, ya ölüm’ sloganları ile İstanbul, Ankara gibi büyük kentlerde mitinglere zemin hazırlar. Takvimler 1955 yılını gösterdiğinde, ‘Kıbrıs sorunu’ iç ve dış politikanın en önemli tartışma konusu haline gelir. Ağustos sonunda başlayan ve İngiltere’nin davetiyle düzenlenen Londra Konferansı’nda adanın ve garantör devletlerin statüleri tartışılır. Konferansın ikinci tur görüşmeleri başlamadan bir gün önce 4 Eylül günü Kıbrıslı Türkler, Rumların adada yürüttükleri Enosis politikasını mitinglerle protesto ederler.
6 Eylül, öğle saatleri
6 Eylül günü, Selanik’teki Atatürk’ün evinin bombalandığı haberi İstanbul’a ulaştığında Başbakan Adnan Menderes, Cumhurbaşkanı Celal Bayar ve İstanbul Valisi Fahrettin Kerim Gökay öğle yemeğinde beraberdir. Menderes, haberin radyodan duyurulması talimatını verir. İstanbul Ekspres gazetesi de ikinci baskısını yaparak haberin tüm İstanbul’da duyulmasını sağlar: “O gün Dolmabahçe’deki maçtan çıktık, kapıda akşam gazeteleri vardı. Ekspres, büyük başlık atmıştı, ‘Atamızın evi bomba ile hasara uğradı’ diye. Herkeste büyük bir infial doğdu. Fakat sonradan öğrendik ki, Atatürk’ün evine bombayı koyan MİT’miş.” (72 yaşındaki emekli bankacı H.Ö., Tarihe Bin Canlı Tanık) Kıbrıs sorunuyla ilgilenen dernekler bu haberi kısa sürede duyar ve misillemeye yönelik açıklamalar yaparlar. Tepki sokağa dökülmeye hazırdır ve aynı gün, akşamüstü derneklerin örgütlediği büyük bir grup Taksim’e yürüyüşe geçer. İlerleyen saatlerde ‘Ya Taksim, ya ölüm’, ‘Kıbrıs Türktür, Türk kalacaktır’ sloganları ile yürüyen gruplar ilk olarak Rum gazetelerinin bürolarına saldırır. “O akşam sinemadaydım, meğer ki gündüzden beri hazırlıklar varmış, Süreyya Sineması’ndaydım, film oynarken durdurdular filmi, biri çıktı sahneye bir şeyler söyledi, ‘Ne alakası var’ dedik, yine de aymadık, çıktık ki millet caddelerde!” (71 yaşındaki eczacı M.S., Tarihe Bin Canlı Tanık) Ancak Müslüman ailelerin bir kısmı o gece olacaklardan haberdardır: “Haber geldi bize, bu gece bir şeyler olacak dediler, biz korktuk sanki bize olacakmış gibi. Manol’un kurukahve dükkânını, Rum gazinolarını kırdılar. Rumların nesi varsa hepsini kırdılar. Yervant vardı, o Yahudi’ydi, onun mefruşat dükkânının camlarını kırdılar, yırttılar kumaşları; topları böyle arabaların arkalarına bağladılar, arabanın biri bu tarafa gitti biri şu tarafa, yırttılar onları.” (60 yaşındaki ev kadını M.Y., Akdeniz Sesleri)
‘Korkmayın, biz buradayız’
“Olaylar bizim burada, Büyükdere’de de başlayınca, gayrimüslim komşularımız tedirgin oldu, biz de onları evimize aldık. Babam kiliseye takıldı. Ama yine de arkadan girip yakmışlar kiliseyi. Sabaha kadar nöbet tuttuk. Başka yerlerden motorlarla gelenler oldu.” (84 yaşındaki müteahhit S.O., Akdeniz Sesleri)
“Büyükdereli gençlerin, bizlerin Rum arkadaşlarımız vardı. Ben o zaman kulüp başkanıydım, Rum çocukları çağırdım, ‘Telaş etmeyin biz buradayız, size bir şey yaptırmayız’ dedim. Korktular, sindiler, dövecekler, parçalayacaklar, öldürecekler diye. Hiç unutmam Andon vardı, matbaacı. Apostol vardı sonra. Beyaz Park’a doğru sahilden yürüyoruz beraberce, bu arada haberler geliyor, Beyoğlu’nu şöyle yıktılar, böyle parçaladılar. O sırada bir araba geldi, kırmızı vişneçürüğü renginde. Arkasından upuzun kumaş parçası, sürünüyor yerlerde. Tam parkın önünü dönerken, arabanın içinden, ‘Ne duruyorsunuz lan Beyoğlu’nu yakıyorlar, Rumların yerlerini yıktılar, siz duruyorsunuz!’ dediler. Araba hızla gitti. Andon’a dedim ki, ‘Sen merak etme’, evine bıraktım onu. Kilisenin kapılarını kırmışlar, çok güzel ikonalar vardı, hep parçalamışlar, yerlere atmışlar.” (Emekli bankacı H.Ö.)
Kiliseler de yağmalandı Şehrin dört bir yanında, evler ve işyerleri yağmalanırken, kiliseler de ateşe verilir; hatta bazı gayrimüslim mezarlıkları parçalanır. Balıklı Rum Kilisesi’nin papazı öldürülür. ‘Kiliselere girdiler, bidonların içine gaz doldurdular, kiliseleri yaktılar, ‘Burası Rum kilisesi’ dediler. Samatya’daki kiliseye girmişler, orayı da tarumar etmişler. Sanmışlar ki, o da Rum kilisesi, kilise ya! Mahmutpaşa’yı berbat ettiler. Onlar sandılar ki bütün şeyler dükkânlar Rum’du, halbuki Ermeni de vardı orda. Genel olarak Ermeni kilisesine dokunmadılar, ne patrikhaneye dokundular, ne Kumkapı’daki kiliseye dokundular. Tertipti, tertip şöyle ki ‘Aileye dokunma, mala dokun’, aileye dokunmadılar. Geldiler, ne varsa yıktılar, radyoları aşağı attılar, buzdolaplarını aşağı attılar.
Çapulcular, Rumların kadınlarının ellerinden, yüzüklerini, bileziklerini aldılar. Dışarıdan gelenler, ‘Hangisi Ermeni evi, hangisi Rum evi?’ diye soruyorlardı. Bizim yanımızdaki ev Rum’du, onu tarumar ettiler.” Olaylar yağma ve talana dönüşür. “Bizim köşedeki mezeciye, sütçü Argiri, saldırdılar. Bahariye Caddesi ve Altıyol’dan aşağı kumaş dükkânları ve kuyumcular yağma edildi. Ben gözümle gördüm kaşarpeyniri imalathaneleri vardı, kaşarlar denize yuvarlanarak gitti. Kumaş yığınlarından, tramvaylar çalışamadı.” (67 yaşındaki şoför A.İ.T., Akdeniz Sesleri) (Radikal arşivi)
Devam edecek
