Öncesinde Alman Julius von Klaproth ( 1783-1835) Beschreibung der Russsichen Provinzen zwischen dem Kaspischen und Schwarzen Meere adlı eserinde , Vartashen lehçesinde bazı kelimeleri yayınlamıştı. (1814)
Iß Brod mit uns, mein Bruder / Mieeke arza schum uka bis witschi
Kitapta verilen tek cümle örneği;
“Bizimle ekmek ye kardeşim”
Bizce [4]doğrusu aşağıdaki gibi olmalıdır:
mi-a eke arc-a sum uk-a bez viči
‘Yanımıza gel ve otur, ekmek ye kardeşim’
1982 yılına kadar, Udi dilinin Doğu Kafkas dilleri ile bağlantısına dair sorular ele alınmamıştır. İki ciltlik Reise auf dem kaspischen Meere und in den Kaukasus (Eichwald 1834-38) adlı çalışmasında Eichwald , Nizh lehçesi hakkında bilgiler paylaştı.
R. von Erckert, Udi diliyle ilgilenen, bu dili Güney Kafkas Dilleri ile karşılaştıran ilk yazardır.
(Erckert 1895)
1922 yılında Trubetzkoy, Udi dilini bağımsız bir Doğu Kafkas dili olarak sınıflandırırken,
Trombetti aynı yıllarda Udi dilini ayrı bağımsız bir Kafkas dili olarak sınıflandırdı.
Dirr, Erckerts’in ardından Udi dilinin bağımsız bir Güney Kafkas dili olduğunu ortaya attı. (1928)
Bununla birlikte Udi dilinin izole bir dil olduğu herkes tarafından benimsendi. 1982 ve 88 yıllarında Schulze, Eski Udi dilinde yazılmış parşömenlere dayanarak izole dil teorisini destekledi.
Eski Udi dili, Doğu Samur / Lezgi Dili ile çok ortak yöne sahiptir. İlk Udi dili (erken udice) güneydoğu Samur ağzıyla yakın ilgiliydi.
arəna-na-r c’əc’ iħ-ri si -ri tändər-ä
‘Yaşlı kadın, dikeni çıkardı ve fırının içine fırlattı’ (Güneydoğu Samur)
karnu-n-en cac-a čič-er-i tarn-a-ne bos-sa
‘Yaşlı kadın, dikeni çıkarıp fırının içine fırlattı.’ (Erken Udi)
Eski Udi dili ile Modern Udi’ce arasındaki ilişkiye de değinmemek mümkün değildir.
(Kaynak: Schulze, 2004)
zu g i un šu bü g ali-g -ox marg (i)-zow-h-ê
‘Bir gece ve gündüz, kendi içime dönüyorum’
[~ Udi: zu g e q’an šu bo g alug ox portzube]
Modern Udi ( Nizh)
zu sa samat’-axun os a aiz-e tag-o-z
‘Bir haftaya köye gideceğim.’
Aşağıdaki Udi diline ait kelimeler, Ermenice ile ilişkilidir.
abuz ‘çok’ (Erm. Bazum)
č’äk’ ‘seçilmiş’ (Erm. čokel / seçmek)
c’il ‘tohum, vurmak’(Eski Erm. Ãil / tohum (Mod. Erm. šiv)
el ‘tuz’ (erm. ał ancak, proto-Lezgi dilinden de geçmiş olabilir.
*q’əl /Schulze 2001: 274)
lerec ~ loroc’ ‘Beşik’ ( Erm. ororocc )
marc ‘sınır’ (Erm. Marz. Kelime eski İran dilinden Ermeniceye geçmiştir.)
nik’ar ‘resim’ (Erm. nkar )
xač ‘haç, ay (Erm. /Far. xačc ‘haç’ (eski dilde ay)
Referanslar:
[1] Vartashen köyü sakinleri, Azeri-Ermeni çatışmaları sırasında “Ermeni” olarak kaydedilmiştir.
[2] Türkçe –Adigece Sözlük (Tırku-Adige Guşı’alh) , Teşşu M.Yasin Çelikkıran,1991 –Maykop
[3] Dağıstan “Avarca”Kılavuz Sözlük, M.Rasih Savaş-Cafer Barlas
[4] makalenin 1. Ve 2. Bölümleri , Wolfgang Schulze’nin “Towards a History of Udi” adlı
eserinden özet olarak derlenmiştir.
Birlikteysek güçlüyüz.
© Her hakkı mahfuzdur. İzinsiz, kısmen veya bütünüyle kullanılamaz.
