Хэкум И Макъ – Anavatanın Sesi – Ekim 2019

0
1176

Зи зэфIэкIхэр лъагэ щIэныгъэлI, егъэджакIуэ

Haradura Alla, Kabardey-Balkar Devlet Üniversitesi tarım profesörü Şamaxo Lev’in eğitim dünyasına katkılarını ve onun ağaç yetiştiriciliğindeki hünerlerini anlatıyor.

Ди щIыналъэм зегъэужьыным хьэлэлу хуэлажьэ лъэпкъ щIэныгъэлI пажэхэм ящыщщ Бгылъэ щIыпIэхэмрэ бгы лъапэхэмрэ жыг хадэхэр щыгъэкIынымкIэ Кавказ Ищхъэрэ щIэныгъэ къэхутакIуэ институтым и щIэныгъэрылажьэ нэхъыжь, Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал мэкъумэш университетым и профессор, техникэ щIэныгъэхэм я доктор, ЩIДАА-м и академик, КъБР-м мэкъумэш хозяйствэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ Щомахуэ Лев Аслъэнджэрий и къуэр. ЕхъулIэныгъэ иIэу иригъэкIуэкI щIэныгъэ-къэхутэныгъэ лэжьыгъэ купщIафIэм къыдэкIуэу, Лев илъэс 56-рэ хъуауэ пэрытщ егъэджэныгъэ-гъэсэныгъэ Iуэхуми.
Щомахуэ Лев Тэрч щIыналъэм къыщалъхуащ. КлассипщIыр къиуха нэужь ар Осетие Ищхъэрэм дэт мэкъумэш институтым щIэтIысхьащ. Жыг гъэкIыныр ди щIыпIэм щефIэкIуэн папщIэ щIэныгъэлIхэм ирагъэкIуэкI къэхутэныгъэхэм пасэу дихьэхащ Лев. Ар жыджэру хэтт еджапIэм щекIуэкI щIэныгъэ семинархэм, конференцхэм, нэгъуэщI зэхуэсхэм. Абыхэм я утыку кърихьэрт жыг гъэкIыным пыщIа Iуэхугъуэ зэхуэмыдэхэм ехьэлIауэ иIэ еплъыкIэхэр. ЕхъулIэныгъэ иIэу еджапIэ нэхъыщхьэр 1962 гъэм къиухри, IэщIагъэ зэзыгъэгъуэта инженер щIалэр Тэрч щIыналъэм хыхьэ Ботэщей къуажэм щызэхэт «Вторая пятилетка» колхозым IэщIагъэлI нэхъыщхьэу лэжьэн щыщIидзауэ щытащ. Илъэсищ абы щылэжьауэ Лев Красно- дар дэт мэкъумэш институтым и аспирантурэм щIэтысхьат. Ар къиуха нэужь, езыр щеджа, Владикавказ дэт мэкъумэш институтым мэкъумэш машинэхэмкIэ и кафедрэм и ассистенту къигъэзэжри, абы щылэжьащ.


Щомахуэм фIыщIэшхуэ яхуещI лэжьэн щыщIидзагъащIэм дэIэпыкъуэгъу къыхуэхъуа и лэжьэгъуахэм. ПщIэ лъагэрэ щIэныгъэ куурэ зыбгъэдэлъ а егъэджакIуэхэм я деж щIэныгъэм и мызакъуэу, гъащIэм хэпсэукIын папщIэ сэбэп къыхуэхъуа чэнджэщ, ущие псалъэхэр щызэхихащ, хьэл дахэ куэди щызыхилъхьащ.
ИлъэскIэ абы щылэжьауэ щIэныгъэлIыр къыщалъхуа щIыпIэм къагъэкIуэжри, Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым Прикладной механикэмрэ электроникэмкIэ и кафедрэм и егъэджакIуэ нэхъыжьу ягъэуващ, мазэ бжыгъэ фIэкIа дэмыкIауэ ар КъБКъУ-м электротехникэмкIэ иIэ кафедрэм и унафэщI ящIауэ щытащ. Илъэс зыбжанэкIэ абы щыIа нэужь Щомахуэр автотранспорт комбинатым и унафэщIу ягъэуври, абы илъэсипщIкIэ щылэжьащ, иужькIэ Налшык къалэ дэт, вольт лъагэм ирилажьэ Iэмэпсымэ-хэр къыщыщIагъэкI заводым и унафэщIуи щытащ.
Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм мэкъумэш щIэныгъэхэм щыхурагъаджэну еджапIэ нэхъыщхьэ къыщыщызэIуахым, абы и япэ ректору щыта, профессор ФиIэпщэ Борис и лъэIукIэ Лев гидромелиоративнэ факультетым и унафэщIу увауэ щытащ. Езы щIэныгъэлIым зэрыжиIэмкIи, зы махуи хущIегъэжакъым и ныбжьэгъур имыгъэщIэхъуу а IэнатIэм зэрыпэрыувауэ щытам.
1988 гъэм къыщыщIэдзауэ 1992 гъэ хъуху Щомахуэр лэжьащ Къэбэрдей-Балъкъэр агромелиоративнэ институтым и проректору. ИужькIэ Бгылъэ щIыпIэхэмрэ бгы лъапэхэмрэ жыг хадэхэр щыгъэкIынымкIэ Кавказ Ищхъэрэ щIэныгъэ къэхутакIуэ ин- ститутым и унафэщIу ягъэкIуащ. Лэжьыгъэм и пIалъэ фIыуэ зыщIэ унафэщIыр а IэнатIэм щагъэува зэманыр зрихьэлIар урысей щIэныгъэм и дэхуэхыгъуэрт. Ауэ зэман кIэщIым къриубыдэу Щомахуэм хузэфIэкIащ коллективыр зэтриIыгъэу институтым щекIуэкI щIэныгъэ къэхутэныгъэхэм я фIагъри, я бжыгъэри къиIэтыжын.
Щомахуэм иригъаджэхэми, иригъэджахэми, нэхъ пасэу зыдэлэжьахэми, иджыпсту зыхэтхэми жаIэ ар унафэщI щыпкъэм и мызакъуэу, атIэ сыт хуэдэ зэманми зи зэфIэкIымрэ зи щIэныгъэмрэ хэзыгъахъуэ IэщIагъэлIу, щIэныгъэлIу зэрыщытыр. Зи къэхутэныгъэ купщIафIэхэр ди щIыпIэми нэгъуэщI щIыналъэхэми я мэкъумэш IэнатIэхэм шэщIауэ къыщагъэсэбэп щIэныгъэлIыр еш имыщIэу йолэжь жыг гъэкIыным лъа- хэм зыщиужьыжыным, щIалэгъуалэр абы дегъэхьэхыным. Зэрылажьэ зэманым къриубыдэу абы и Iэдакъэм къыщIэкIащ щIэныгъэ лэжьыгъэу 230-рэ, абы щыщу 10-р монографиещ, 8-р патентщ.
Ноби егъэджэныгъэ, щIэныгъэ-къэхутэныгъэ лэжьыгъэм жыджэру хэтщ Лев. Профессорым щрегъаджэ КъБКъМУ-м, инженерхэр гъэхьэзырыным толажьэ. Къыхэгъэщыпхъэщ абы и унафэм щIэту цIыху 28-м я кандидат лэжьыгъэр, 6-м я доктор диссертацэр зэрыпхагъэкIар. Ахэр хуэарэзыщ я унэтIакIуэм икIи йохъуэхъу нэхъыжьыфIыр иджыри куэдрэ лъэпкъ щIэныгъэм хуэлэжьэну.
ЩIэныгъэлIыр хэтщ Кубань мэкъумэш университетым доктор диссертацэр пхыгъэкIынымкIэ и щIэныгъэ советым, РАН-м и зэзыгъэуIу советым, Урысейм и Мэкъумэш хозяйствэмкIэ и министерствэм IэнатIэм къыщагъэсэбэп машинэхэр зэпкърылъхьэнымкIэ, къыщIэгъэкIынымкIэ и центрым и унафэщIщ.
Щомахуэ Лев и къару емыблэжу зэрылажьэр гулъытэншэу къанэркъым. И зэфIэкI лъагэхэм папщIэ абы къыфIащащ КъБР-м мэкъумэш хозяйствэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ цIэ лъапIэр, Урысей Федерацэм Мэкъумэш хозяйствэмкIэ и министерствэм, Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и Правительствэм, Парламентым я щIыхь тхылъхэр къыхуагъэфэщащ.
Щомахуэм и ныбжьыр иджыблагъэ илъэс 80 ирикъуащ. ЩIэныгъэлIым и махуэшхуэр хуаIэтащ абы и щIыбагъ къыдэт и унагъуэ дахэм, пщIэшхуэ къыхуэзыщI и лэжьэгъухэм, иригъаджэ студентхэм. Зи псалъэм тебгъуэтэж щIэныгъэлI пажэм дохъуэхъу узыншэу, лэжьыгъэм ехъулIэныгъэхэр щиIэу и унагъуэм иджыри куэдрэ яхуэпсэуну.

ХЬЭРЭДУРЭ Аллэ.

***

Сымаджэм фIэщхъуныгъэ езытыжыф ПщыхьэщIэ Мухьэмэд

Haradura Alla, babasının izinden giden genç doktor Pşıhaş’e Muhammed’in hikâyesini anlatıyor.

Халат хужьым къалэн къыщищIхэр дагъуэншэу зыгъэзащIэхэм ящыщщ Лэскэн щIыналъэм хыхьэ Анзорей къуажэм дэтщIыналъэ зэхуаку сымаджэщым псантхуэ узыфэхэр зиIэхэм я узыншагъэр щызэфIагъэувэж и къудамэм и унафэщI, псантхуэ узыфэхэр зыпкърытхэм еIэзэ ПщыхьэщIэ Мухьэмэд.
ЩIалэщIэм дохутыр IэщIагъэр къыхихащ, и адэм и лэжьэкIэр щапхъэ хуэхъури. Аруан щIыналъэм дэт сымаджэщым псантхуэ узыр зыпкърытхэм еIэзэ дохутыру илъэс куэдкIэ лэжьа ПщыхьэщIэ Ахьмэд (и Ахърэтыр нэху Тхьэм ищI!) унэм къэкIуэжа адэм сымаджэхэм зэрепсалъэм, сэбэп зэрахуэхъум теухуауэ пкърыупщIыхьырт щIалэ цIыкIур. Адэми а псор зыфIэгъэщIэгъуэн быным хъыбар гъэщIэгъуэнхэр къыжриIэжырт, я узыншагъэр зэтеувэжынымкIэ къигъэсэбэп IэмалхэмкIэ дэгуашэрт.
Нарткъалэ дэт 1-нэ курыт еджапIэр къиухыу IэщIагъэ къыхихын хуей щыхъум, ар Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым и медицинэ факультетым дохутыр IэщIагъэм щыхурагъаджэ и къудамэм щIэтIысхьэри, 2011 гъэм къиухащ. 2012 гъэм интернатурэм неврологиемкIэ IэщIагъэлIу къыщIэкIа нэужь, ар КъБКъУ-м неврологиемрэ психиатриемкIэ и къудамэм псантхуэ узыфэхэмкIэ IэщIагъэлIхэр щагъэхьэзыр отделенэм и щIэныгъэм щыхигъэхъуащ. Сызэджари, зэзгъэгъуэта IэщIагъэри куэдщ жиIэу къэмыувыIэу Мухьэмэд иужькIэ мануальнэ терапиеми хуеджэжауэ абыкIи IэщIагъэлIщ.
Зэреджэм хуэдэурэ, щIалэщIэр Аруан щIыналъэм щыIэ сымаджэщым неврологиемкIэ и къудамэм дохутырым и дэIэпыкъуэгъуу уври, илъэсиплIкIэ абы щылэжьащ. ЩIэныгъэ нэхъыщхьэ зригъэгъуэта нэужь а отделенэ дыдэм дохутыру илъэситIкIэ щылэжьащ. 2016 гъэ лъандэрэ ар дохутыру щолажьэ Анзорей къуажэ дэт щIыналъэ зэхуаку центрым псантхуэ узыфэхэр зиIэхэм я узыншагъэр щызэфIагъэувэж отделенэм, иджыпсту а къудамэм и унафэщIым и къалэнхэр пIалъэкIэ егъэза-щIэ.
И адэр нобэ къыщхьэщымытыжми, Мухьэмэд абы и ущие псалъэхэм тетщ. Лэжьэн щIидза нэужьщ адэм и псалъэхэр, чэнджэщхэр нэсу щызыхищIэри, къыщигъэсэбэпри.
Зыпэрыт IэщIагъэр и нэр къыхуикIыу къыхэзыха щIалэщIэм къытехьэлъэркъым и лэжьыгъэр, езэши ищIэркъым. И Iэзагъэм зэрыхигъэхъуэным хущIэкъуу медицинэм теухуауэ тхылъ куэд щIеджыкI, щIэуэ а унэтIыныгъэм къыхыхьэ дэтхэнэ зы Iэмалми зыщегъэгъуазэ. Нэхъыщхьэращи, абы сымаджэхэм гулъытэ яхуищIрэ къыхуэарэзыуэ апхуэдэщ. И къару емыблэжу зэрылажьэм, и къалэнхэр дагъуэншэу зэригъэзащIэм папщIэ абы мызэ-мытIэу къыхуагъэфэщащ щытхъу, щIыхь тхылъхэр. Мухьэмэд шыIэныгъэшхуэ хэлъу сымаджэм жиIэхэм щIодэIу, къыхэзыгъэзыхьыр зрегъащIэри, абы тещIыхьауи еIэзэн щIедзэ.
«Дохутыр IэщIагъэр фIыуэ плъагъуу къыхэпхауэ ущрилажьэкIэ, шыIэныгъэ пхэмылъынкIэ, щхьэхуещэу ущытынкIэ Iэмал иIэкъым. Мы IэщIагъэм псом нэхърэ нэхъыщхьэу сэ къыщыслъытэр, узым зэщIиубыда цIыхум узэрыIэпыкъунырщ, Iэмал къэбгъуэту зыхэт гупсысэм къыхэпшыныр, и гукъыдэжыр къэпIэту, и узым нэгъуэщIынэкIэ ебгъэплъынырщ. ЦIыху сымаджэр узым пэлъэщыныр куэдкIэ зэлъытар ар зыгъэхъуж дохутырырщ», — жеIэ ПщыхьэщIэм. Апхуэдэ гупсысэкIэ зиIэ, зи IэнатIэм хьэлэлу, игури и псэри етауэ пэрыт дохутырым и сымаджэхэм я мызакъуэу и лэжьакIуэхэм я дежи и пщIэр щылъагэщ.
Сымаджэм фIэщхъуныгъэ езытыжу гъащIэр фIыуэ лъагъуным къыхуезыджэ Мухьэмэд узыншэу илъэс куэдкIэ лэжьэну ди гуапэщ.

ХЬЭРЭДУРЭ Аллэ.

***

Зи пщlэр лъагэ

Nartoukoe Beslan’ın öğretmenliğin ardından yönetici olarak da başarılarının nasıl devam ettiğini yazıyor Haradura Alla.

Унафэщl щыпкъэ, егъэджакlуэ lэзэ Нартокъуэ Беслъэн Мусэ и къуэр Къулъкъужын Ищхъэрэ къуажэ псом къыщацlыху. Ешрэ къикlуэтрэ имыщlэу, гумызагъэу, гурэ псэкlэ и лэжьыгъэм бгъэдэтурэ, абы хэлъхьэныгъэшхуэ хуищlащ езыр къыщалъхуа, къыщыхъуа къуажэм дэт 3-нэ курыт еджапlэм зиужьыным.
Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым и педагогикэ колледжым географиемкlэ иlэ къудамэр 200l гъэм къиуха нэужь, Беслъэн егъэджэныгъэ lэнатlэм лэжьэн щыщlидзащ икlи нобэр къыздэсым а унэтlыныгъэм хэтщ зэфlэкl лъагэхэр къигъэлъагъуэрэ ехъулlэныгъэхэр иlэу. Иужькlи абы и щlэныгъэм щыхигъэхъуащ КъБКъУ-м и социально-гуманиУнафэщl щыпкъэ, егъэджакlуэ lэзэ Нартокъуэ Беслъэн Мусэ и къуэр Къулъкъужын Ищхъэрэ къуажэ псом къыщацlыху. Ешрэ къикlуэтрэ имыщlэу, гумызагъэу, гурэ псэкlэ и лэжьыгъэм бгъэдэтурэ, абы хэлъхьэныгъэшхуэ хуищlащ езыр къыщалъхуа, къыщыхъуа къуажэм дэт 3-нэ курыт еджапlэм зиужьыным.
Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым и педагогикэ колледжым географиемкlэ иlэ къудамэр 200l гъэм къиуха нэужь, Беслъэн егъэджэныгъэ lэнатlэм лэжьэн щыщlидзащ икlи нобэр къыздэсым а унэтlыныгъэм хэтщ зэфlэкl лъагэхэр къигъэлъагъуэрэ ехъулlэныгъэхэр иlэу. Иужькlи абы и щlэныгъэм щыхигъэхъуащ КъБКъУ-м и социально-гуманитарнэ институтым.
Илъэс ll-кlэ егъэджакlуэ къызэрыгуэкlыу лэжьауэ Нартокъуэр курыт еджапlэм и унафэщl ящlащ. Абы и нэlэ щlэту иджыпсту лажьэхэм яхэтщ езы Беслъэн езыгъэджахэри. Ауэ абы щхьэкlэ нэхъ гулъытэ лей къамылъыхъуэу, я зэхуаку пщlэрэ нэмысрэ дэлъу зэдолажьэ ахэр.
Цlыху хьэлэлу, гуапэу дунейм тет Беслъэн зыхэт гупми, къызыхэкlа лъэпкъми, и благъэ-lыхьлыхэм я дежи и пщlэр щылъагэщ, абы и псалъэр ялъытэу апхуэдэщ. Гъуазджэм, щэнхабзэм, тхыдэм, нэгъуэщl унэтlыныгъэхэми куууэ зэрыхищlыкlым, и къэухьым зэрызригъэужьым и фlыгъэкlэ ар нобэрей зэманым декlуу мэбакъуэ, аращ абы и лэжьы-гъэкlэ ехъулlэныгъэхэр щlызыlэригъэхьэфри. Сыт хуэдэ lуэхуми жэуаплыныгъэ пылъу пэрыхьэ унафэщlым апхуэдэу щытыну адрейхэми яхуегъэув.
Сыт хуэдэ щытыкlэ гугъу къимыхутами, къыпэщыт къалэныр зэрызэфlихын хэкlыпlэхэр къегъуэтыф, дэтхэнэ lуэхуми езым и еплъыкlэ хуиlэжщ. Апхуэдэ хьэлыфlымрэ и lэщlагъэр фlыуэ зэрилъагъумрэщ ар лъагапlэщlэм хуэзышэр. Унафэщlу лэжьэн зэрыщlидзэрэ курыт еджапlэм иlэ ехъулlэныгъэхэм я бжыгъэр куэдкlэ нэхъыбэ хъуащ. Я еджакlуэхэм щlыналъэ, хэгъэгупсо, урысейпсо зэпеуэхэм, зэхыхьэхэм япэ увыпlэхэр къыщахьу апхуэдэщ.
Апхуэдэу lуэхущlапlэм и унафэщlыр зэрыгушхуэхэм ящыщщ Урысейпсо муниципальнэ олимпиадэм и рейтингым курыт еджапlэм еплlанэ увыпlэр зэрыщиубыдар; я еджакlуэ нэхъыфlхэу Къуэдз Миланэрэ Уэркъуасэ Алимрэ илъэс зэкlэлъхьэужьым «Артек» лагерым зэрызыщагъэпсэхуар; я гупым Хьэтlохъущокъуэ Къазий и цlэр зезыхьэ Адыгэбзэ Хасэм иригъэкlуэкl «Джэгурэш» хэгъэгупсо зэпеуэм япэ увыпlэр къыщахьу, хамэ къэрал кlуэуэ абыи зэрызыщагъэлъэгъуар, иджыпсту ll-нэ классым щlэс Уэркъуасэ Алим 2017-2018 гъэ еджэгъуэм «Бахъсэн щlыналъэм и еджакlуэ нэхъыфl» цlэр къызэрыфlащар; Бахъсэн щlыналъэм и школхэм 2014 гъэм «Курыт еджапlэ пщlантlэ нэхъыфl», 2015, 2018 гъэхэм гъэ еджэгъуэщlэм нэхъыфlу зыхуэзыгъэхьэзыра lуэхущlапlэу къызэралъытар, нэгъуэщlхэри.
Унэ етlуанэ хуэхъуауэ и гъащlэм и нэхъыбэр щигъакlуэ lуэхущlапlэм и щlыlэкlэ-псэукlэр, и къэкlуэнур егъэфlэкlуэным жэщи махуи телажьэу апхуэдэщ Беслъэн. Ауэ сыт хуэдэ ехъулlэныгъэ курыт еджапlэм зыlэримыгъэхьэми егъэджакlуэхэм, еджакlуэхэм, адэ-анэхэм я фlыщlэущ псори къызэрилъытэр. «Ахэр къыскъуэмытмэ, къыздэмыlэпыкъумэ, сэ зыри слъэкlынукъым», – жеlэ абы.
Унафэщl гумызагъэм лэжьыгъэфlыр гулъытэншэ хъуркъым. Абы къыхуагъэфэщащ КъБР-м и Парламентым, абы и Щlалэгъуалэ палатэм, КъБР-м цlыхухэр егъэджэнымкlэ, щlэныгъэмрэ щlалэгъуалэм я lуэхухэмкlэ и министерствэм, Бахъсэн щlыналъэм Егъэджэныгъэмкlэ и управленэм, Хьэтlохъущокъуэ Къазий и цlэр зезыхьэ Адыгэбзэ Хасэм я Щlыхь тхылъхэр, нэгъуэщl куэди.
Дауи, апхуэдэ унафэщlым щlэблэ мыхъумыщlи иlэнукъым. Езэш имыщlэу зи зэфlэкlым зезыгъэужь, ищlэмкlэ сыт щыгъуи къыбдэгуэшэну, дэlэпыкъуэгъу нэс къыпхуэхъуфыну Нартокъуэ Беслъэн и лэжьэгъухэм ямызакъуэу и еджакlуэхэм, уеблэмэ къуажэ псом я дежкlэ щапхъэщ. И акъылкlэ, и lэщlагъэм хуэlэижьу зэрыщытымкlэ абы къилэжьыжащ жылагъуэм щиlэ пщlэ лъагэри.

ХЬЭРЭДУРЭ Аллэ.

CEVAP VER

Lütfen yorumunuzu giriniz!
Lütfen isminizi buraya giriniz