Bağımsızlık Demokrasi Özgürlük Eşitlik Birlik

Адыгэ къуажэхэм я тхыдэм къыхэщыж фIэщыгъэцIэхэр

КАВКАЗ зауэжьым кърихужьэу, хэгъэзыхьыныгъэкIэ щIыпIэ-щIыпIэхэм Iэпхъуэу къэзыкIухьа адыгэ жылагъуэхэм я тхыдэм къыхощыж здыщыпсэуа щIыпIэхэм я фIэщыгъэцIэ куэд. Мыр мыхьэнэшхуэ зиIэ Iуэхугъуэщ, сыту жыпIэмэ фIэщыгъэцIэжьхэм я нэхъыбэр яIэщIэхужауэ къагъэсэбэпыжкъым, и ныкъуэхэри хамэбзэ зэхъуэкIыкIэ хабзэхэм ирагъэувэкIэрэ апхуэдизу яхъуэжащи, я къежьапIэхэр адыгэ псалъэхэм зэрыхуэкIуэжыр нэгьэсауэ къыпхуэхутэжкъым. Абыхэм ящыщщ Тебэрды, Псыжь, Инжыдж ЦIыкIу, Инжыджышхуэ, Уарп, Щхьэгуащэ, Лабэ псыхъуэхэм хьэжрэт жылэхэр здетIысэха щIыпIэхэм, Iуащхьэхэм, псы цIыкIухэм я цIэр. Арами, ахэращ нобэ къозыгъэщIэжыр, щыхьэт техъуэр а щIыпIэхэм адыгэ жылэхэр зэрыщыпсэуам.
Нобэрей тхыгъэмкIэ фи пащхьэ идолъхьэ адыгэ къуажэхэм я тхыдэ лъагъуэхэм дыщрикIуэм, адыгэ фIэщыгъэцIэжьу мы псыхъуэхэм дызыпэщIэхуахахэр.

Инжыдж ЦIыкIу псыхъуэ
Базырджэнхэ я псынэжь – Ботэщей къуажэмкIэ Инжыдж ЦIыкIум къыхэлъадэу къэгъэлъэгъуащ.
Бэтэгъэжь – Зеикъуэ и адрыщI Iуфэм къыщылъ щIыпIэу итщ. Ар дыдэр Инжыджышхуэ и Iэгъуэблагъэми къыщыхощ.
Зэлэн щыгу – Али-Бэр-дыкъуэ и къухьэпIэмкIэ къыщылъ Гынгухъущхьэм ищхьэжкIэ иIэ лъагапIэм и цIэу къыхощ. «Наш аул Али-Бердуковский (Хахандуковский)» тхылъми, къуажэм и тхыдэм лъэIэс иджырей тхылъхэм къыхэщыжу и лъэужь дгъуэтакъым. Арами, XX лIыщIыгъуэм и етIуанэ Iыхьэм, щIыпIэ фIэщыгъэцIэжьхэр къэзыхутэжу, мы лъэныкъуэмкIэ къэкIуа КIуэкIуэ Жумэлэдин и лэжьыгъэми къыщыдгъуэтащ. КIуэкIуэм ар къыжезыIауэ итыр Али-Бэрдыкъуэ къуажэдэс Маху Мусэщ.
Мы фIэщыгъэцIэм мыхьэнэ ин иIэщ. Япэрауэ, ар къызытекIар адыгэ псалъэщ – зэлэн, къызэрылэжын – «договориться, прийти к согласию». Зэлэн щыгу – «вершина, где договаривались, вершина примирения». И цIэ закъуэм къыбжеIэ ар хэгъуэгум пасэм щыпсэуа адыгэхэм я зэгурыIуэныгъэ щIыпIэу зэрыщытар. Мыр къуажэ фIэщыгъэцIэкIэ къанэкъым, хьэгъундыкъуеидэсхэр зэгурыIуэнумэ, абы нэс дэмыкIми хъут.
ЕтIуанэрауэ, ар зи цIэ лъагапIэм и лъэныкъуитIымкIи къыщылъ псыхъуэхэми, псы ежэххэми я цIэр абы къызэрытекIам шэч хэлъкъым. Зэвгъапщэ: «Зэлэн щыгу» – «Зеленчук».
Къамылыкъуэ – Инжыдж ЦIыкIум и ижьырабгъумкIэ къыхэлъэдэжу къыхощ.
Кхъузанэкхъэ – Инжыдж ЦIыкIу и ижьырабгъумкIэ ирехыу къыппэщIэхуэ фIэщыгъэцIэщ. Адыгэхэр здыщыпсэу щIыгухэм куэду къыщыппэщIохуэ. НэгъуэщIу йоджэ «Iуащхьэ бын» цIэмкIэ.
Псыхуом — Къиугъуейуэ, зэпIэзэрыту къежэх зи хабзэ, Марыхъу псым къыхэлъэдэж, нобэ «Аксаут»-кIэ зэджэ псыращ.
ХьэщIэмахуэ Iуащхьэ -Инжыдж ЦIыкIу и ипщэмкIэ иIэу къыхощ.

Инжыджышхуэ псыхъуэ
Дыгъужьыб – Беслъэней ипщэмкIэ къыщылъ щIыпIэу къыхощ.
Лъакъуищ – ПсэукIэ-Дахэ къуажэм и ищхъэрэ-къухьэпIэ лъэныкъуэмкIэ къыщыппэщIэхуэ щIыпIэ. Инжыдж ЦIыкIу псыхъуэми деж къыхощ «Пхъэ лъакъуищ Iуащхьищ» фIэщыгъэцIэр.
Шэтлауч – ПсэукIэ-Дахэ ищхъэрэ-къуэкIыпIэ лъэныкъуэмкIэ, Инжыдж ЦIыкIу псыхъуэм ижьырабгъум къы-Iулъ щIыпIэхэм зэрахьэ фIэщыгъэцIэу къыхощ.
ЩыгущI (Шугус) – Инжыджышхуэрэ Лабэшхуэрэ я къежьапIэхэм щыIэ щIыпIэхэм я цIэщ.
Шыбланэкъуэ – иджырей Кхъувы къуажэм и щIагъкIэ Инжыджышхуэ къыхэлъэдэж псы цIыкIу.
Шылыч – Чэфар (Кяфар) псым и сэмэгурабгъумкIэ къыхолъадэ.

Псыжь, Тебэрды псыхъуэхэр
Дэгъуэт – Псыжь къыхэ-лъадэ псыуэ къэгъэлъэгъуащ
Дыгъуагъуэ – Хъумэрэ ипщэкIэ Псыжь къыхэлъэдэж псы.
Жыгуэнэз (Джегонас) -Псыжь ижьырабгъумкIэ къыхэлъэдэж псымрэ бгыжьэмрэ я цIэщ.
Жэгуэтэ (Джегута) -Псыжь ижьырабгъумкIэ къыхэлъэдэж псымрэ бгыжьэмрэ я цIэщ.
ЖыгейщIэхъу – Хъумэрэ къуажэм и Iэгъуэблагъэм къыщыхощ.
Жьэгъу лъабжьэ – Хъумэрэ ипщэкIэ уридэкIуеймэ узыхуэзэ бгыжьэмрэ абы и щIагъымрэ зэрахьэ цIэуэ къыхощыж.
Индыш – Псыжь и ижьырабгъумкIэ къыхэлъэдэж псыуэ къыхощыж.
Къуэбыщ псы кIуэцI -иджырей Къумыщ къуажэм ищIагъымкIэ (Псы-жьыпсым лъэмыжыр зды-телъ щIыпIэм хуэзэу). Къуэбыщ псы кIуэцI жиIэмэ -«вода, замкнутая в ограниченном пространстве ущелья» къикIыу аращ.
Хьэжрэт гъуэгужь – Гумыпс къыщежьэу, иджырей УчкекенкIэ къыщхьэдэхыу, Карачаевск къалэ ипщэкIэ, иджырей Каменномостым деж зэпрыкIыпIэ иIэм ухуэзышэ гъуэгу.
ХьэщIэукI – Тебэрды и сэмэгурабгъумкIэ къыщылъ нэпкъ, къыр.
Хъыцэкъуэ – Тебэрды псыхъуэм.
Шокуэ – Псыжь и сэмэгурабгъумкIэ къыхэлъэдэж псы цIыкIу.
Шыгуарэ, Шыгуарэ цIыкIу – Хъумэрэ ипщэмкIэ. Псыжь ижьырабгъумкIэ къыхэлъэдэж псы цIыкIухэ.

Уарп псыхъуэ
Дэдэнжьиишхуэ, ДэдэнжьийцIыкIу – Уарп къыхэлъэдэж псыщ тIури. Хъан-Джэрий деж къыхощыж.
Джэджэн -Отраднэ деж Уарп и сэмэгурабгъумкIэ къыхэлъэдэж псыщ. (Адыгэ псалъэщ. Джэджэн – «переливаться цветом»).
ЖылэтIмэз (Джелтимесские высоты) – Уарпрэ Лабэшхуэрэ я куэщIым илъ мэзылъэ бгыжьэм и цIэщ (Апостолов деж къыхощыж).

Щхьэгуащэ (река Белая) псыхъуэ
Абагъуэ – Щхьэгуащэпсым и сэмэгурабгъумкIэ къыхэлъэдэж псы. А цIэ дыдэр Шугъусэ бгым ищхъэрэ бгыжьэм ирикIуэу къегъэлъэгъуэж Апостоловым.
Вийдыкъуэ – Щхьэгуащэ и ижьырабгъумкIэ къыхэлъэдэж псы цIыкIуу Хъан-Джэрий къегъэлъагъуэ.
Гъуд – Щхьэгуащэ и Iуфэм, Даховскэ станицэм къыбгъурылъ бгылъэ.
Гъузэрыплъэ – Щхьэгуащэ и ипщэкIэ щыIэ бгым, псы къыхэлъэдэжым, жылэ щысым жэуэ я цIэщ.
Дахъуэ (Дахэ)-Лабэрэ Щхьэгуащэрэ я куэщIым дэт бгыхэм, Щхьэгуащэпсым ижьырабгъумкIэ къыхэлъэдэж псыхэм я цIэщ. Абы и Iуфэм Iус Даховскэ станицэ и цIэр «Даховский отряд» абдеж тIысам къытекIауэ иджы ягъэхъыбарми, ахэр хэгъуэгум къыщимыхьами щIыпIэм цIэр зэрихьэххэт.
ДжэгуакIуэ (Дегуак)-Щхьэгуащэ псым и сэмэгурабгъумкIэ къыхэлъэдэж псым, Даховскэ станицэм и адрыщI Iуфэм къыщылъ губгъуэм зэреджэщ.
Дыдыгуш – Щхьэгуащэ и ипщэ ижьырабгъу лъэныкъуэм къыщылъ бгылъэм и цIэщ.
Жымарыкъуэ (Джимарук) – Щхьэгуащэ и къежьапIэмкIэ щылъ бгы.
Къамылыкъуэ (Чамлык)- иджырей Хьэгъундыкъуейм (Али-Бэрдыкъуэ купщIэ хуэхъуа жылэ) Щхьэгуащэ и Iуфэм здыIусам деж, блэж псы цIыкIут (Щхьэгуащэ холъэдэж).
ТхьэщI – Щхьэгуащэр Лабэ ЦIыкIумрэ ипщэ куэщIым иIэ щIыпIэу къыхощ.

Лабэ псыхъуитIым
Ажэкъуэ- Лабэ и ижьырабгъумкIэ къыхэлъэдэж псымрэ абы къыIулъ хъупIэмрэ.
Архъыз – Лабэ ипщэкIэ щыIээ къущхьэхъу хъупIэ.
Ахъмэтыбг – Лабэшхуэмрэ Лабэ ЦIыкIумрэ здызэхэлъэдэжым пэгъунэгъу бгыжьэ кIыхь.
Архъэшу и сын – Axъмэтыбгым и щыгум тет мывэ сын лъагэ.
Гъуагъэ – Лабэ и ижьырабгъумкIэ къыхэлъэдэж псы.
Дамэгъурц – Лабэшхуэ ипщэкIэ къыхэлъэдэж псым, абыхэм я къежьапIэхэм щыIэ бгымрэ щхьэдэхыпIэмрэ я цIэщ. Иджы зэратхыр «Дамхурц».
Ауэ къызытекIар адыгэбзэщ – Дамэ+гъурц – «каменистое сухое плечо».
ДамэщIыкъуэ – Лабэ къыхэлъэдэж псыщ.
Джэдуунэ – иджырей Лабинскыр зытес щIыпIэм щыса адыгэ жылэм и цIэщ.
Зэгъдан – Лабэшхуэ ипщэм ижьырабгъумкIэ къыхэлъэдэж псы.
Къызылбэч – Лабэ ЦIыкIу и ижьырабгъумкIэ къыхэлъэдэж псыщ.
Кхъужьджабэ – Лабэшхуэ и ижьырабгъумкIэ къыхэлъэдэж псы цIыкIумрэ абы къыIулъ щIыпIэмрэ я цIэщ.
Шэкъан – Лабэ псыхъ тIым я куэщIым иIэ мэз.
Шэрэдж (Шередь) – Лабэ къыхэлъэдэж псы. Хъан-Джэрий и деж къыхощыж.

БЕМЫРЗЭ Зураб

(ЧЕРКЕС ХЭКУ)

Yazarın Diğer Yazıları

Vefat

Jineps gazetesi eski yazarlarından, Silivri Kuzey Kafkas Kültür Derneği kurucu üyelerinden hukukçu ve yazar Hulusi Üstün vefat etmiştir. Ailesi, yakınları ve sevenlerine sabır dileriz. Tha...

Ацәыргақәҵа

Ацәыргақәҵа «IS» – иаҳхысыз аамҭа амаӡақәа ҳзаазыртуаз, аха иқәццышәаа ицаз асахьаркыратә ҟазара арҿиамҭақәа ирызкуп. Амцабз иахәхаз ахьыршәыгәқәа ирцәынхаз ахәеи арацәеи заҵәык роуп. Иблит ажәлар...

«Ҳара раҧхьазатәи ҳхықәкы, иҳамоу ҳхеилак арӷәӷәара ауп»

Ахеидкыла Алабашьа Аԥсны ахьӡа анҳаҳа, мшаԥымза 2018 шықәсазы, ҳредакциа алахәыла Зафер Сурен ҳгазеҭ аҿы ииҩыз «Алабашьа»* ҳәа хыс измоу астатиа иану абри аҩыза ажәапҟа...

Sosyal Medyalarımız

4,890BeğenenlerBeğen
1,353TakipçilerTakip Et
4,000TakipçilerTakip Et

Son Yazılar

- Advertisement -spot_img