Değerli okurlarımız,
Ahmet Cevat Benk’in hazırladığı bu araştırma dosyasında; Türkiye’de yaşayan Çerkeslerin yerleşimleri, tarihçeleri, nüfusları, ekonomileri, asimilasyon karşısındaki kayıpları gibi bilgiler paylaşılıyor.
Sizler de yaşadığınız bölgelerden ya da başka illerden bu konuyla ilgili arşiv bilgilerini ulaştırarak katkıda bulunabilirsiniz.
ahmetcevatbenk@gmail.com
Samsun; coğrafi olarak Karadeniz bölgesinin orta kesiminde yer alması, Karadeniz’in diğer kıyısındaki limanlarla karşı karşıya olması gibi nedenlerle sürgünde en çok Çerkesin ayak bastığı ve yerleştiği şehir olmuştur.
Kimler yerleşti?
Çerkesler Samsun’un tüm ilçelerine parça parça yerleştirilmişlerdir. Samsun’a Abazaların Sohum bölgesinden gelen Apsuva boyu ile Adıgelerin Abzeh, Şapsığ, Ubıh, Mehoş, Besleney boyları yerleşmiştir.
Samsun iline büyük Çerkes sürgünün yanı sıra öncesi ve sonrasında da yoğun bir sürgün Çerkes nüfusu gelmiştir. 1890’lı yıllarda Kuban Çerkeslerinin iç sürgünü sırasında da iç sürgünü kabul etmeyip Kuban’dan Samsun iline gelip yerleşen Çerkesler vardır. Yine 93 harbi olarak bilinen, 1877-1878 yıllarında gerçekleşen Osmanlı-Çarlık Rusyası Savaşı’ndan hemen sonra da Samsun iline yerleşen Çerkesler olmuştur.
Büyük Çerkes sürgünü ile Balkanlara sürgün edilen Çerkesler, Balkanlarda 13-14 yıl yaşadıktan sonra ikinci bir sürgünle Türkiye’nin çeşitli yerlerine ve Ortadoğu’ya sürgün edildiler. Bunların bir kısmı da gemi ile Samsun’a yerleştirildiler.
Sürgün sonrası Rusya’da 1917’de devrim gerçekleşti. Rusya genelinde ve Kafkasya’da iç savaş yaşandı. Kafkasya’da Bolşeviklerle Menşevikler arasındaki savaşta Çerkesler de taraf oldu. Genel olarak varlıklı Çerkesler Beyaz Ordu’nun yanında yer alırken yoksul Çerkesler Kızıl Ordu’nun yanında yer almışlardı. Çerkesler bu savaşta da ikiye bölünmüşlerdi. Hatta Kafkasya’da Kuban Çerkesleri, Kılıçgiray Taburu diye bir tabur oluşturmuşlardı. Kafkasya’da sosyalist Kızıl Ordu’nun Beyaz Ordu’yu mağlup edip sosyalist devrimi gerçekleştirmesinden sonra Kuban Kılıçgiray Taburu’ndan kaçabilen Çerkesler Samsun’a gelmiştir. Bu durum Rusların da göz yumması ile devrim sonrasında 1918’den 1930’a kadar sürmüştür. Samsun’da yakın zamana kadar bu Çerkeslerden yaşayanlar mevcuttu. Bu dönemde gelen Çerkeslerin bir bölümü Samsun ilindeki Çerkes köylerine yerleşirken, bir bölümü Samsun’dan Avrupa ülkelerine gittiler. Çerkesler ağırlıklı olarak Çarşamba ilçesine bağlı köylere yerleştirildi. Çarşamba ilçesinin yanı sıra Bafra, Alaçam, Terme, Havza, Ladik, Asarcık, Vezirköprü, Kavak ilçelerine de Çerkesler yerleştirilmişlerdir.
Örgütlenme ve etkinlikler
Samsun ili, Çerkes örgütlenmelerinin de yoğun olduğu bir ildir. KAFFED’e bağlı Samsun Çerkes Derneği, Samsun Adıge Derneği, Birleşik Kafkas Derneği, Kafkasyalılar Bina Yaptırma Derneği, ÇERFED Temsilciliği gibi örgütlenmeler mevcuttur. İlde her yıl 21 Mayıs anmaları yapılmaktadır. Samsun ili Türkiye’de en fazla sayıda Çerkesin yaşadığı ildir. Diğer iller gibi Samsun ili de da asimilasyondan nasibini almıştır. Anadili bazı köylerde tamamen yok olurken, bazı köylerde dilin kullanım yaşı 40’lara kadar yükselmiştir. Yeni nesil dili bilmemektedir. Samsun’dan anavatana dönüp yerleşen ve gidip gelen yaklaşık 15 aile bulunmaktadır.
Kentte bulunan dernekler arasında bir platform ya da işbirliği bulunmamaktadır. Dernekler bir araya gelerek ortak bir bina yapmaya karar vermişler, protokol yapıp ortak arsa almışlar. Arsa üzerine bağışlarla oldukça büyük bir binanın yapımına başlanmış. İnşa işlerini yürütmek üzere ortak bir dernek kurmuşlar, ancak aralarında anlaşmazlık çıkınca işi sonuna kadar götürememiş, inşaatı bitirip binaya yerleşememişler.
Adıge Derneği’nin girişimi ile bir Çerkes Etnografya Müzesi açılmış olup bir adet parkın yapımı da devam etmektedir.
Samsun, il dışına çok fazla Çerkes göçü vermeyen illerdendir. Bunun nedeni Çerkes yerleşkelerinin genel olarak Çarşamba ve Bafra ovalarının içinde ya da uzantılarındaki verimli topraklarda olmasından kaynaklanmaktadır. Kavak ve Ladik ilçelerinin köylerinin dışında çok fazla dağ köyü bulunmamaktadır.
Ekonomik göç olmamasından dolayı bölgede yoğun nüfusa sahip köyler bulunmaktadır. Buna Dikbıyık ve Epçeli köylerini örnek verebiliriz.
