БлэкІам и джэрпэджэж

0
1485

Іуэхур, псалъэр лъэпкъ тхыдэм, блэкІа гуауэмрэ гуфІэгъуэмрэ щыхуэкІуэкІэ, ахэр къытегъэзэж хъункІэ дымышынэу, щІэх-щІэхыурэ утыку къитхьэурэ цІыхубэр щыдгъэгъуэзэн хуейщ. КъинэмыщІауэ, щІэблэм щІэблэ къыкІэлъокІуэри, дэтхэнэми ицІыхупхъэщ къызыхэкІа лъэпкъым и къекІуэкІыкІар, абы къыдагъэщІа тхыдэр. АдэкІэ щхьэж и зэхэщІыкІ, и акъыл елъытащ зэрыпсэунур: «адыгэ» жезыгъэІа тхыдэ уардэм хуэфэщэну, хьэмэрэ ежьужь губгъуэ банэу кІыну?!

Къэрэшей-Черкес Республикэм щыпсэу адыгэхэр, а махуэм и саулыкъукІэ, хэгъуэгум къеблагъэ хьэщІэхэр илъэс къэси накъыгъэм (майм) и 21-м, Али-Бэрдыкъуэ къуажапщэм щыт ныбжьрей Іуащхьэжьым тет фэеплъ сыным и лъабжьэм щызэхуос. ЦІыхуІэ куэд а махуэм толъэщІыхь абы. Езыми нэрымылъагъуу псэ къыпыхьам хуэдэщи, хуабагъэ, нур гуэр къыпыкІ къыпщохъу. Ягъэ кІынкъым апхуэдэ махуэ хэІэтыкІам хуит зытщІу къытщыхъу-къытфІэщІ гуэрхэм зызыІэпедгъашэми. АтІэ, мы щІыпІэр—адыгэм и блэкІам, Кавказ зауэжьым хэкІуэдахэм, абы и гуауэр Іэ щІыІэкІэ зытеІэбахэм я джэрпэджэжщи, цІыхугур къызэфІэмынэнкІэ Іэмал иІэкъым.
Кавказ лІыщІыгъуэ зауэжьым теухуа фэеплъ сыным, ар здэщыт щІыпІэм и гугъу тщІыкІэрэ, абы и къежьапІэ хъуам иджыри зэ хуэдмыгъэзэжыныр, ар къэзыгъэщІа адыгэлІым, нобэ щІыпІэр зезыхьэхэм я гугъу дымыщІыныр тэрэз хъунутэкъым.
Псори зипкъ къикІауэ щытар, къыздежьар алибэрдыкъуэдэс Хутэ Михаилщ. Абы дзэм къулыкъу щищІэу библиотекэм щрихьэлІэри щІиджыкІащ «Буйный Терек» тхылъыр. Тхьэм ирещІи, зауэм теухуауэ имыцІыхуауэ къицІыхуа заулрагъэнщ щІалэм и гупсысэхэр езыхужьар, илъэс куэдкІи пІейтеиныгъэ хэзыдзар.

Къулыкъури иухри къигъэзэжащ, илъэс зыбжани дэкІыжауэ, урыс станицэ гуэрым кІуауэ, абдеж щрихьэлІащ Кавказ зауэм хэкІуэда урысхэм хуагъэува фэеплъ сыным. Абы Михаил нэхъри хигъэгупсысыхьащ. Хузэгъэзахуэтэкъым апхуэдиз гуауэрэ лъырэ зыгъэва и лъэпкъэгъухэм апхуэдэ сын гуэри щІамыІэм и щхьэусыгъуэр. Ауэрэ и гупсысэр хуэкІуащ и къару къихь ищІэну, Кавказ зауэм хэкІуэда и лъэпкъэгъухэм фэеплъ яхуищІыну. Абы теткІэрэ, сын ищІыну мывэри, ар здытригъэувэну Іуащхьэри къыхихащ.

—ЩІымахуэр икІыхункІэ селэжьащ, си ІэкІэ къыхэзуІукІащ мывэм кІэрыслъхьэну жэз такъырым тетыну псалъэхэр. Сигу ирихьат Маркс Карл адыгэхэм ятеухуауэ итхар. Абы и псалъэхэр адыгэбзэ пкъым изгъэувэжри, Бемырзэ Мухьэдин тхьэмыщкІэм деж сыкІуащ сечэнджэщыну. Нобэ хуэдэу соцІыхуж къызжиІауэ щытари, стхам арэзы зэрытехъуари. Апхуэдэ щІыкІэкІэ мывэр Іуащхьэм дэтлъэфщ, тедгъэувэри, жэз такъырри си ІэкІэ кІэрысІуэнтІэжащ. Абы тетт «1764-1864 гъэхэм екІуэкІа Урыс-Кавказ зауэм хэкІуэда шэрджэсхэм я фэеплъу… ЩІылъэм и цІыхухэ, фи щІыгур зэрыфхъумэжыну щІыкІэмкІэ шэрджэс лъэпкъым щапхъэ къытефщ. Маркс К.» жэуэ.
Мывэр къыхэхынми, жэз такъырыр гъэхьэзырынми, Іуащхьэм тегъэувэнми зэман куэд текІуэдакъым. Псори тыншрэ псынщІэу зэфІэкІат, ауэ…,—игу къегъэкІыж Хутэ Михаил.
А «ауэ»-м къэзэуат куэд къыкІэлъыкІуащ иужькІэ. Власти, «унафэщІышхуэхэми» хуабжьу уэим ящыхъуащ зы лъэпкъым хэхауэ фэеплъ сын хуагъэува зэрыхъуар. Абы халъагъуэт лъэпкъзэщыхъуэ, зыкъыфІэщІыныгъэ щІагъщІэбзэ зэхуэмыдэхэр. Михаил къыхуагъэуващ икІэщІыпІэкІэ мывэр Іуащхьэм кърилъэфэхыжыну. Мызэ-мытІэу къыжраІащ, къыхуэкІуащ, ІэштIыми кърагъэлъэгъуащ. КъахуикІуэтакъым. Игъэува мывэр и пІэм зэримыкІым хуэдэу Михаили иувыкІауэ яхуэкІуатэтэкъым. «Е улІын е улІэн» жыІэгъуэр уигу къегъэкІ апщыгъуэм а лІым къыкъуэкІа быдагъэм.
—Сытми сыхуэхьэзырт. Уеблэмэ, хьэпсэ сащІыну къызжаІати, ари къызгурыІуэт. Москва нэгъунэ Іуэхур нэсат. Арами, сызытетым сытекІынутэкъым,—жеІэ Михаил.
Мывэ сыныр щэнейрэ Іуащхьэм къралъэфэхыурэ, Михаилрэ и акъылэгъу, и къуажэгъу лІыхэм трагъэувэжащ. ЛъэгущІэтын ящІа жэз такъырри кІэралъхьэжт. «АтІэ, Михаил, апхуэдэ бэлыхь зыдэплъэгъуа Іуэхур нобэ властми, жылагъуэми ищтауэ, егъэлъапІэ, фэеплъым пщІэ хуащІ. ЩІыпІэр цІыхубэм и кІуапІэ-зэхуэсыпІэщ. Мывэ сыныр щыбгъэувамрэ нобэмрэ зэплъытрэ, сытым уригъэгупсысрэ иджы?»—доупщІ ди псэлъэгъум.

—1989 гъэм, накъыгъэм и 7-м згъэувауэ щыта, фэеплъ мыхьэнэ къинэмыщІа гупсысэ зыхэмылъа мывэм бэлыхьу къикІар сигу къэмыкІыжынкІэ Іэмал иІэкъым. Ар зэгуэрми сщыгъупщэнукъым.

1991 накъыгъэм и 21-м фэеплъ сыныр къызэІуахауэ щытащ. Абы лъандэрэ куэдым зихъуэжащ. Мывэ сыныр иджы Іуащхьэ лъабжьэм щытщ. Абы и пІэм мраморым къыхэщІыкІа сынышхуэ щытщ, Бемырзэ Мухьэдин и усэ сатырхэр зытетха жэз такъырыр кІэрылъщ. Фэеплъ комплексышхуэу зызыужьа щІыпІэм зи гуащІэ, зи мылъку, зи жьагъдэ езыхьэлІа, езыхьэлІэ псоми фІыщІэ яхуэфащэщ. Зыкъэзумысыжынщи, япэ мывэ сыным къыкІэлъыкІуа хьэлэбэлыкъхэр иухыу, нобэ хуэдэ лъапІэныгъэ а щІыпІэм къылъысыну си фІэщ щымыхъуж пІалъэ куэд сихуащ. Иджы Іуащхьэм сыщеплъкІэ, цІыхухэр щызэблэкІыу щыслъагъукІэ сызэгупсысыр аращ: къуажэм и зы щІыпІэ, Іуащхьэжь, ара къудейщ мыр. Абы мывэр тедмыгъэуватэмэ, къинэмыщІ ухуэныгъэхэр щІыдмыгъужатэмэ, адыгэм фІэкІуэда куэдым хуэдэу, а щІыпІэри хэкІуэдэжынт, хэт ищІэрэ, щІы щхьэфэу ягъэзэхуэжынт… Иджыблагъэ телевиденэм къуажэм теухуа нэтын щигъэхьэзырми, къыздыщІидзар а Іуащхьэм дежщ. Ари фэеплъыр зытеухуахэм я щІыхьым, я пщІэм и зы Іыхьэщ. Шэч хэлъкъым, срогушхуэ апхуэдэу лъэпкъым къыхуэнэн Іуэху зэрыслъэкІам. Ауэ абы къикІкъым лІыхъужьу зыслъытэжу. Лъапсэрыхыр къызыхуахьа ди адэхэм, адэжьхэм я пащхьэ щытхь жэуаплыгъэщ ар. Си къалэн згъэзэщІа къудейуэ аращ,—жеІэ Михаил.
Ди тхыгъэр щыз хъунтэкъым Михаил и къуэш Аслъэн и цІэ мы тхыгъэм деж щидмыІуатэмэ. Аслъэн фэеплъ комплексым ит псэуалъэ, ухуэныгъэ дэтхэнэри и нэІэм щІэтщ, музейм и хъумакІуэ-зехьакІуэщ. Лъэпкъым щхьэузыхь зыхуищІыну хьэзыру зы цІыху дунейм тетмэ, апхуэдэщ. Накъыгъэм и 21-м, цІыхур куэду фэеплъым къыщекІуэлІэну махуэм хуэкІуэу Іуэхур и куэдщ. И лэжьэгъухэри, щІэблэщІэри и дэІэпыкъуэгъуу щІыпІэр ягъэщІэращІэ, къытрагъэзэжурэ, хьэрф-хьэрфу ягъэцІууж фэеплъ сыным кІэрылъ жэз такъырым тет, Бемырзэ Мухьэдин итха усэ сатырхэр:

Лъэпкъ щІыхьым и псэр шэпэІудз хуэзыщІу,

ЯукІыхункІэ бийм хуимыкІуэтахэм,

Хьэжрэту мыжурэпэм ирихужьэу,

ИстамбылакІуэ гъуэгум текІуэдахэм

Щана псэ нэхухэм я фэеплъщ мы сынри,

ЦІыхуцІэ зиІэ, къэувыІи, хуэгумэщІ.

Пушкин Александр жиІэгъащ: «И блэкІам пщІэ хуимыщІыныр цІыхум и хьэлыншагъэ-щэныншагъэм я нагъыщэщ». Шыкурщи, апхуэдэ хьэлыншагъэм лъэпкъыр нэсакъым, щІэблэм ехъумэ, къетІэщІыж тхыдэр, накъыгъэм и 21-р щыгъуэ-щІэж махуэр.

(Черкес хэку)

CEVAP VER

Lütfen yorumunuzu giriniz!
Lütfen isminizi buraya giriniz