Лъапсэр хэкум щэпытэ

Адыгэ нысэр унэм ращэ, лъэпэ мафэкIэ унэгъуакIэм хэхьанэу раIуалIэ, лъэпкъ хабзэм диштэу нысащэр агъэджэгу. Зэшъхьэгъусэ зэфэхъугъэ ныбжьыкIэхэм адыгэ шъуашэхэр ащыгъых, адыгэ мэкъамэр тыдэкIи щэIу, кIалэмрэ нысэмрэ зэгозытхэхэрэр адыгабзэкIэ къэгущыIэ, ныдэлъфыбзэкIэ мэхъуахъо. Мыщ фэдэ зыщыхъун ылъэкIыщтыр Адыгэ Республикэр ары. Нысэу Дыгъу Псынэф инасып къыхьыгъ адыгэ хэкум къыщытэджынэу. Янэу Эрсин, ятэу Мирадж IэкIыбым къыщыхъугъэхэми, хэкум ипчъэхэр къызэрэзэIуихэу, зыкъаугъоижьи, ятэжъ пIашъэхэм ячIыгу зыкъагъэзэжьыгъ. Псынэф пшъашъэ къэхъуи, идэкIогъу къызэсым, псэлъыхъоу къыфыкъокIыгъэри Хэкум къыкIэлъыкIожьыгъ. Шъхьаплъэ Саим къэщэныр Адыгеим къызэримыкIыщтыр зешIэм, бэрэ емыгупшысэу Тыркуем къикIыжьи, Хэкужъым къыгъэзэжьыгъ.  

Мы нысащэу зигугъу къэсшIыгъэр зыхъугъэр 2014-рэ илъэсыр ары. Бэрэ сыгу къэкIыжьы Псынэфрэ Саимрэ яджэгу идэхагъэ. Нэужым, къызэкIэлыкIорэ илъэсхэм, зыслъэгъухэкIи сащэгушIукIы. Тыркуем къинэгъагъэхэмэ, ащ сызыкIокIэ сапэ къифагъэхэми, садэгущыIэшъуныгъэп. Ахэм ялэгъоу а хэгъэгум сызщыIукIэхэрэм адыгабзэ ашIэрэп. Джы мары ежьхэм язакъоп ныдэлъфыбзэр зышIэрэр. Ябын-унэгъо дэхэ цIыкIу ячIыгу гупсэ щапIу, адыгабзэр арагъашIэ, лъэпкъ мэфэкIхэм ахагъэлажьэх, хабзэр ахалъхьэ. Псынэфрэ Саимрэ непэ сабыищ зэдап1у. Пшъэшъэ анахьыжъ цIыкIум Гуис фаусыгъ, ащ илъэситф ыныбжь, гурыт кIэлэцIыкIоу ГъучIыпс зыцIэр илъэсищ хъугъэ, анахьыкIэ цIыкIоу мэзищ зыныбжьым Азэпс зэреджагъэхэр. Адыгэ цIэ дахэх зэкIэми яIэр. Мы сабыйхэр Адыгэ Республикэм ицIыфых, хэхэс щыIакIэм щыухъумагъэх, тэ тисабыйхэм афэдэхэу, ащыщ шъыпкъэхэу джы къэтэджых

IэкIыб хэгъэгухэм ащыпсэурэ адыгэхэр Адыгэ Республикэм къэкIожьынхэу зырагъэжьагъэр илъэс 30 хъугъэ. 1990-рэ илъэсхэм яублапIэ апэрэ унагъохэм къагъэзэжьэу аублагъ. Ахэм къакIэхъухьэгъэ бынхэр непэ Адыгэ Республикэм къыщытэджыгъэх. Лъапсэу зэгорэм ичыгъагъэр щадзыжьы. Республикэм имызакъоу Урысыем хэхъоныгъэ фашIэу мэпсэух, мэлажьэх. ЗыцIэ дунэе жъуагъоуи къэнэфыхэрэри ахэтых.  

Кушъхьэфэчъэ спортымкIэ лъэгъэпIэ инхэм анэсыгъэ СтIашъу Мамыр мары тигушхоныгъ. Урысыем ихэшыпыкIыгъэ куп хэтэу тикъэралыгъо ащ дунэе зэнэкъокъухэм къащегъэлъагъо ыкIи текIоныгъэ чIыпIэхэр къащыдехы. Мамыр илъэс 28-рэ ыныбжь. КIэлэ гъэсагъ, Iэдэб хэлъ, шъырыт, «ыцIэ къыгъэшъыпкъэжьэу, кIэлэ мамыр» аIо дэгъоу зышIэхэрэм. НэIуасэ тызэрэфэхъоу, аущтэу зэрэщытыр сэри зэхэсш1агъ. ЗэкIэм апэу зыпIугъэ ны-тыхэм ар яхьатыр. Мамыр ятэу Басами, янэу Жанни мэкъэ шъэбэ-гъэтIылъыгъэк1э мэгущыIэх, гупсэф унагъо зэряIэр агъэгъуащэрэп. «ТыкъэмгъэукIыт, узэрэадыгэр зыщымгъэгъупш», – джары спорт иным хэхьэгъэ кIалэм тым риIорэр сыдигъокIи. Зэрэадыгэм пае Басам хымэ хэгъэгум исышъугъэп. Къэгъэзэжьыным игъогу апэу къызэIузыхыгъэхэм ащыщ. 1989-рэ илъэсым ар Сирием къикIыжьи къэкIожьыгъ ичIыгужъ, къэшъокIо купэу «Налмэсым» ипшъэшъэ къэшъуакIоу Айтэчыкъо Жаннэ къыщагъ. КIэлитIу къыфэхъугъ. Зэрэадыгэр мыщ дэжьми къыхэщыгъ. ИкIэлэ нахьыжъ Мамыр фиусыгъэмэ, нахьыкIэм Насып риIуагъ. Насыпрэ Мамыррэ зы илъэс азыфагу илъ. Зэшхэр адыгэ лъэпкъым ынапэх, игугъапIэх, ипэрытых. СтIашъу Басам къэмыкIожьыгъагъэмэ, мы кIэлэ шIагъохэр къызэрэтщыкIэщтыгъэхэр гъэнэфагъэ.  

Урысыбзэр, Урысыем илъ хабзэр зэрагъэшIагъэу, гъэсэныгъэ агъотыгъэу ык1и Адыгеем ихэхъоныгъэ яIахь ин халъхьэу IэкIыбым къикIыгъэ тилъэпкъэгъухэр мэпсэух. Адыгэ республикэ сымэджэщым щылэжьэрэ докторэу Цэй Бинас илъэс 15 ыныбжьэу хэкум къащэжьыгъ. Югославием къикIыжьыгъэ купым иунагъо хэтыгъ. Уцугъо илъэсхэр бэ шIагъэ зызэпичыгъэхэр. Хэгъозагъэу медицинэ Iофэу зыпылъыр егъэцакIэ. Жэпкъ-нэгу зэхэтым еIэзэгъэнымкIэ IэпэIэсэ дэд, анахь хирург Iазэу непэ алъытэхэрэм ащыщ. Бинас джыри еджапIэм щеджэщтыгъэ врач зэрэхъущтымк1э теубытагъэ зешIым. ЗыкIэхъопсыщтыгъэ сэнэхьатыр хэкум къызэкIожьым зэригъэгъотыгъ. МедицинэмкIэ университетыр Цэй Бинас хэкум къыщиухыгъ. Краснодар илъэситIо щылэжьагъ, ау ари шIочыжьэIуагъ, ари Хэкум фэдэ зэрэмыхъущтыр къыгурыIуи, Мыекъуапэ къэкIожьыгъэу, илъэс 15 хъугъэу сымэджэщым щэлажьэ. Мафэм операцие пчъагъэхэр Бинас ешIых. Сымаджэхэм япсауныгъэ зэтыригъэуцожьыным ышъыпкъэу пылъ, ыгъэцэкIэрэ Iофыр икIасэу мэлажьэ. И1офшIэн зэрэзэпыфагъэм фэдэуи инасыпи Цэй Бинас хэкум щигъотыгъ. Мыщ щыщ пшъашъэ ащ шъхьэгъусэ фэхъугъ. Агъыржьэнэкъо Саидэрэ ежьыррэ джы кIэлитIу – Аслъанрэ Руслъанрэ, зы пшъашъэ – Асе зэдапIу. Илъэс 15-м итызэ, ищыIэныгъэ зэу зэрэзэхъокIыгъэм Бинас зыпарэкIи рыкIэгъожьыгъэп. 

Хэгъэгур зэрыпсэурэ хэбзэ гъэпсыкIэр, шэпхъэ гъэуцугъэхэр дэгъоу пшIэн фае хэбзэухъумэкIо къулыкъухэм уащылэжьэным пае. Цэй Нэфынэ а зэкIэр зэригъэш1агъ, ыушэтыгъ. Юрист упчIэжьэгъу шъхьаIэу ар непэ гъэпщынэнымкIэ гъэIорышIапIэм щэлажьэ. ИIофшIэгъухэм ахэзэгъагъэу, лъытэныгъэ къыфаш1эу, ипшъэрылъхэр чанэу егъэцак1эх. Цэй Нэфынэ иунагъо Косовэ къикIыжьыгъэ купым хэтыгъ. Апэрэ хэгъозэ илъэсхэр зыфэдагъэхэр ыгу къызыкIыжьыкIэ, дэгъоу къазэрэпэгъокIыгъагъэхэр, къызхэхьажьыгъэхэ илъэпкъэгъухэм IэпыIэгъоу къарагъэкIыгъагъэр щыгъупшэрэп. Анахь къиныгъэр урысыбзэр арыгъэ. Ар зэригъэшIэнымкIэ хэкум щыщэу пшъэшъэгъу къыфэхъугъагъэхэр иIэпыIэгъугъэх. Нэфынэ Югославием къызекIыжьым илъэситIо юридическэ университетым щеджагъэу щытыгъ. Ащ елъытыгъэу зыфеджэщтыгъэ сэнэхьатым икъызIэкIэгъэхьан хэкум къызэкIожьыми щылъигъэкIотагъ. Зы илъэсэ бзэр зэригъашIэу университетым кIощтыгъэ, IэкIыбым щиджыгъэ десэхэр нэужым къыгъэшъыпкъэжьхи, Адыгэ къэралыгъо университетым июридическэ факультет иящэнэрэ курс ихьагъ. ЫкIи дэгъу дэдэу ар къыухыгъ. Гъэсэныгъэр зегъотым, апэ хьыкум приставхэм якъулыкъу щылэжьагъ, нэужым УФ-м бзэджэшIагъэ зезыхьагъэхэм пшъэдэкIыжь ягъэгъотыгъэнымкIэ къулыкъум и ГъэIорышIапIэу АР-м щыIэм иIоф щылъигъэкIотагъ. ИIофшIэн фэшъыпкъ. Къулыкъоу ыхьырэм елъытыгъэу, жъогъо тэмэтелъхэми ялъэгагъэ хэхъо. Нэфынэ майор цIэр къылэжьыгъ. Республикэм къыщымыхъугъэми чанэу, лъэпсэ пытэ щидзыжьыгъэу ятэжъхэм ячIыгу щэпсэу, ихэхъоныгъэ иIахь хелъхьэ. Адыгеир ыгу щыщ. Апэу ар хымэ хэгъэгу къыщытеуагъэми, хэку гупсэр къызэрэджэжьырэр зэхишIэ зэпытыгъ.  

Тыркуем къикIыжьыгъэ Дыгъу Айтэч непэ адыгэм идунай щызэлъашIэгъэ кIал. ЗэрашIагъэр иIэрышIыгъэхэр ары. Айтэч сурэтышI. Исурэтхэр къызэрыкIохэп. Хъишъэр къыпфаIуатэ. Адыгэ лъэпкъым къырыкIуагъэр исурэтхэмкIэ зэбгъэшIэн плъэкIыщт. Заом имашIо зылъэгъугъэ адыгэ лIыжъым игукIае зыфэдизыр, шыу закъоу гъощагъэм ышъхьэ зыдигъэзэщтыр ымышIэу зэрэщытыр, хьэзаб гъогум лъэпкъыр ышъхьэ фимытэу зэрэтехьагъэр…. Айтэч исурэтхэр къэгущы1эх.  

Дыгъу Айтэч хэкум къызегъэзэжьым, сыд зэрэпсэущтыр? Сыд 1офа ыгъэцэкIэщтыр? – ащ фэдэхэм ягупшысэщтыгъэп. Ихэку, ичIыгу зэригъотыжьыщт гупшысэм ыгъэрэхьатыгъэп. ЕджапIэр къызэриухэу теубытэгъэ пытэ ышIи, Адыгеим къэкIожьыгъ. Илъэс 30-м ехъугъ ар хэкум къызыкIожьыгъэр. Республикэр икIэсэ дэд, ар къыхэщыпэ, гушIоу Мыекъуапэ иурамхэм атетэу уапэ къифэщт бэрэ. Адыгеим изы мафэ къэс сурэт тырехы, тэри, республикэм щыпсэухэрэм, икIэрыкIэу тишъолъыр идэхагъэ къытигъэшIэжьырэм фэд.  

Хэкупчъэр къызызэIуахым апэрэ унагъоу къытхэхьажьыгъэм щыщэу Чэтэо Ибрахьим непэ зымышIэрэ Адыгеим исэп. Ащ ишхапIэу «Дышъэпс» игъомылэ зы1узымылъхьэгъэ цIыф Мыекъуапэ къыдэнэжьыгъэп. АдыгацIэхэр шхапIэхэм яптымэ зэрэдэгъури къытигъэшIагъ, адыгэ шхынхэри ахэм ащыуупщэрыхьэмэ, хьакIэхэр бэу къызэрекIолIэщтхэри къытигъэлъэгъугъ. Ибрахьимэ иунагъо къыщэжьи Адыгэ Республикэм къызыкIожьыгъэр илъэс 30 хъужьыгъэ. А уахътэм ипшъашъэхэр дэкIуагъэх, сабыйхэр къафэхъугъэх, ахэр ины хъугъэх. Ипхъорэлъфыхэм урысыбзи адыгабзи агъэбзэрабзэу, непэ Адыгеим иныбжьыкIэхэм зыпарэкIи атемыкIыхэу къэтэджыгъэх. Ащ фэдэу Чэтаохэм япхъорэлъфэу Кайхан Нэрыс театральнэ купэу «Щыгъыжъыем» чанэу хэлажьэу пчэгум къызехьэм, зэлъашIэнэу хъугъэ. Пшъашъэр зэрэнэутхэр, зэрэгубзыгъэр хэплъэгъукIэу изекIокIэ-шIыкIэхэр щытыгъэх. Нэрыс адыгэ республикэ гимназиер къыухи, непэ Краснодар студентэу кIуагъэу щеджэ. Илъэс 19 ыныбжь. Пшызэ къэралыгъо университетым журналистикэмкIэ ифакультет ия 3-рэ курс ихьагъ, анахь еджэкIо пэрытхэм ащыщ.  

Мыщ фэдэу хэкум къэкIожьыгъэ унагъохэм къарыхъухьэгъэ сабыйхэм гъэхъагъэхэр ашIыхэу щысабэхэр щыIэх. Еджэным нахь фэкъулайхэу, уемыджэмэ ор-орэу пшъхьэ пIыгъыжьын зэрэмылъэкIыщтыр нахь зэхашIэу ахэр щытых. ЕтIани лъэпкъ культурэм фэщагъэх, IэпэIасэхэр бэу къахэкIыгъэх. «Налмэсым», «Ислъамыем», «Жъыум», «Ащэмэзым», «Ошъадэм» – тызэрыгушхоу тиIэ творческэ купхэм непэ IэкIыб хэгъэгухэм къарыкIыжьыгъэ орэдыIохэр, къэшъуакIохэр, пщынаохэр ахэтых. Шъошэ дынымкIэ, дышъэидэмкIэ, пхъэшIэнымк1э, сурэтшIынымкIэ ахэр Iэпэ-Iасэх. А зэпстэур хэхэс щыIакIэм хэтыфэхэ ащыкIэщтыгъэ, арынкIи хъун нахь фаблэхэу, зэкIэ лъэпкъыр къахэзгъэщырэ нэшанэхэр нахь къахафэу зыкIыщытхэр.  

Косовэ къикIыжьыгъэхэм афагъэуцугъэ Мэфэхьаблэ непэ сабый 64-рэ щэпсэу. Мы чылэр непэ хэхэс адыгэхэм яжъогъо лъэгъохэщэу къэнэфы. Тыркуем, Иорданием, Америкэм, Израиль, Сирием къарыкIыжьыгъэ адыгэхэр ащ иджэныкъо егъэфабэх. Мэфхьаблэ илъэс 17 ыныбжьэу 1998-рэ илъэсым къэкIожьыгъэгъэ Цэй Махьир икъоджэгъу сабый цIыкIухэр бэрэ интернетым къырегъахьэх. ГушIор анэмэ къакIихэу ахэр зэпэIутых. Мэшэлахьэу, унагъохэр зэрэбагъорэм инэпэелъых. Ежь Махьир изакъоми, сабыищ мары къыфэхъугъ. 2015-рэ илъэсым ащ къыщагъ, икIалэу Батыр, ипшъэшъитIоу Раянэрэ Амирэрэ адыгэмэ ячIыгу щипIунхэу насып зэригъотыгъэм нахь тхъагъо щымыIэу елъытэ. Джэнэт чIыгум исхэу, яныдэлъфыбзэкIэ гущыIэхэу, лэпкъ хабзэр зэрахьэу мэпсэух.  

Илъэс 30 хъугъэ тилъэпкъэгъухэм яхэку къызагъэзэжьыгъэр, а уахътэм ятIонэрэ лIэуж ахэм къакIэхъухьагъ. Джыри сабыйхэзэ хэхэс щыIакIэм къыхащыжьыгъэхэр, къызщыхъугъэхэ хымэ хэгъэгур зыфэдагъэри къашIэжьырэп. Хэкум щыбэгъожьхэрэ бынхэр хэкурыс шъыпкъэ хъужьыгъэхэу мэпсэух. Щысэу зигъугъу къэсшIыгъэхэм ар къагъэлъагъо. Ау, шъыпкъэу къэпIощтмэ, бэрэ зэхэсэхы тичIыгогъухэм къабгъодэкIэу: «мы къэкIожьыгъэхэр тэ къытфэдэхэп». АщкIэ къэсIонэу сызфаер – тэри ахэмкIэ тынэмыкI. Аущтэу зэрэщытыр ежьхэми тэри тилажьэп. Тызэпэчыжь, тызэрыс хэгъэгухэм яфэмэ-бжьымэ къыттырехьэ, къытэбэкIырэ лъэпкъхэм яхабзэ къыттекIо. Ау илъэсхэр зэблэкIыщтых, а зэфэмыдэныгъэхэр хэкIокIэжьыщтых, зэщыщ дэдэ тыхъужьыщт. Зы лъэпкъ тызщыщыр, зылъ тилъынтфэхэм арычъэрэр, зыбзэ тызэрэгущыIэрэр – ар зэкIэмэ анахь шъхьаI. КъэкIожьыгъагъощтых нахьыбэу, къытфеблэгъэжьыгъагъощтых тилъэпкъэгъухэр жъугъэу, яунэ щыбэгъожьыгъагъощтых. Тэ тщыщых ахэр, Хэкури яун, ячIыгужъ. Ау къэкIожьырэр бэп. 1990-рэ илъэсхэм къащегъэжьагъэу зэкIэмкIи тилъэпкъэгъоу къэкIожьыгъэхэр нэбгырэ минитIу мэхъухэми ары. Ащ фэдиз уахътэу къызэкIэлъыкIуагъэмкIэ ар мэкIэ дэд.  

Хэхэс адыгэу IэкIыб къэралыгъохэм джыри ащыIэр миллион пчъагъ. Непэ фэдэ мафэу, хэку къэгъэзэжьым имэфэкI ахэм тиджэпсалъэ афэтэгъэхьы. Мы мафэр зэрэщыIэр агу ерэлъ. Ащ имэхьанэ ины, лъэшы. Адыгэм изиужьыжьын лъапсэ фэзышIыгъэ маф. Косовэ куп ин хъугъэу адыгэ унагъохэр зэгорэм къызэрикIыжьыгъэхэу джыри тиадыгэ цIыфхэр къытфэрэкIожьых. ХъяркIэ къерэблэгъэжьых, лъапсэр хэкум щарэгъэпытэжь.  

ТIэшъу Светлан, 

Адыгеим изаслуженнэ журналист.