Adigelerde (Çerkesler) Tha-Тхьа, Tanrı anlamında kullanılır. Tektir, kimseye muhtaç değildir, herkes ona muhtaçtır, O kimseye muhtaç değildir. O büyüktür; kimseye yalvarmaz ama herkes, her şey ona yalvarır, ondan yardım diler. Onun gücü her şeye yeter. Adige toplumunun tek Tha-Тхьа dışında başka bir tanrının olmayışını ve tekil bir inanca sahip oluşunu, dilde başka tanrılar adına bir xhoxh (хъохъу: dua) olmayışına ve Thaxer (тхьазэр: Tanrılar) gibi bir anlayışın ve ifadenin dilde, yazılarda, terimlerde, atasözlerinde, destanlarda olmayışı ile açıklayabiliriz. Bu durumun bugüne kadar Adige adıyla yolunu sürdürmüş olan bu toplumun kendi eliyle yaptığı, helvaya, taşa, puta tanrı diye tapmayacak kadar aşkın bir zekâya ve ruha sahip olduğunu gösterir. Ancak, her toplumda olduğu kadar bu toplum da hurafeler konusunda kendi payına düşen kadarını almıştır. Tarihin geçmiş dönemlerinde, bu ana damardan kopan kimi gruplar içerisinde çoktanrılı dini ya da dinsiz olmayı benimseyenler olmuştur. Ne var ki bunlar sahip oldukları köklerini koruyamamışlar ve sadece inanç olarak değil dil, kültür ve coğrafya olarak da başkalaşıp gitmişlerdir. Bu konuyu ayrı ve daha kapsamlı olması nedeniyle burada kapatmış olalım.
Tanrı kelimesinden farklı olarak, Allah kelimesi anlamına gelen Adigecedeki (Çerkesçe) Tha-Тхьа kelimesi birçok Avrupa dillerinde Thor (Top) şeklinde, tanrı anlamında kullanılmaktadır. Tha-Тхьа Kur’an-ı Kerim’de geçen TâHâ – طٰهٰ (aynı zamanda surenin de adı) Huruf-u Mukatta kelimeleri ile de ciddi anlamda bir bağın olduğu kanısındayım. Bu konuda tefsirciler arasında farklı görüşler mevcuttur. Bu konunun detayını isteyenler, çeşitli kaynaklardan okuyabilirler.
Adige dilinde geçen Tha-Тхьа kelimesini irdelerken, T sesin aslını, Türkçeden bildiğimiz ve Adigece dahil hemen her dilde var olan ince T sesi olarak ele aldığımızda, bu ses, kelimenin anlamına ver, veren, bağışlayan benzeri anlamları katar. Adige dilinde onlar diyebileceğimiz, çoğulluk kavramını karşılayan X sesi ile Arapça dahil birçok dilde, o – onlar kavramlarını karşılayan kelimelerdeki H-Х sesinin varlığı aynı anlamları karşılayan kelimelerde bulışması da manidardır. Bu durumda Ta-Ha (Her iki sessiz de ince okunur) Тэ-хэ – Her şeyi veren, her şeyi yaratan şeklindeki bir okuma ortaya çıkar. T ve H seslerini (Т – Х / طٰهٰ) şeklinde T sesi vurgulu H sesi ince okuduğumuz zaman her şeyi kazıyan, her şeyi işlemiş olan gibi bir sonuca varmak mümkündür.
Adigelerde ve birçok toplumda, yaratıcı anlamındaki Tha, T ve H (Т – Хь / طٰهٰ) kelimesini oluşturan sesler her ne kadar farklı tonlamalarda söylenmiş olsa bile, hepsinin aynı bir varlığa matuf olduğuna şahit oluyoruz. Hal böyle olunca da benim naçizane kanaatim Т- sesinin vermek, bahşetmek anlamında; H-Хь sesinin ise nefes alıp-verebilen insan dediğimiz canlıyı ifade ettiğini dolayısı ile insanı yaratan demek olduğunu öncelemekteyim. Hatta bu verme ve toprak kelimelerinin sadece tonlama farklılığı olan T eksenli olmasını, insanın topraktan var edildiğini yani verildiğinin bir kanıtı olarak görmekteyim. Dolayısıyla Tha kelimesi Adige dili dahil birçok dilde yaratıcının o dillerdeki bir tanımlamasıdır.
Bu kelime, Kafkaslardan koparak batıya göçen Vikingler ve bugün Batı toplumu halini alan diğer milletlerde de Thor olarak kullanılmaktadır. İnsanların, Allah’ı binlerce yıl Tha Тхьа(р) – Thor diye anarak ibadet etmeleri adına bu kelimenin Kuran’da yaratıcı anlamında kullanılması kadar doğal bir şey olamaz. Kur’andaki Ra (ر) sure adı ve huruf-u mukatta için de aynı şeyi düşünmek mümkündür. Ra’yı bir dönem Allah’ın diğer bir adı olarak kullanılmış olarak düşündüğümüzde aynı sonuca varırız. Yani Ra kelimesinin de RAB kelimesiyle aynı anlamda olması olasıdır. Zamanla insanlar kendilerini O’nun yerine koymuşlar ve kelimeyi asıl anlamından koparmışlardır. Adeta günümüzde de olduğu gibi.
Burada şunu da söylemek gerekir. Birçok Avrupalı dilde geçen Thor-Tor kelimelerinin sonunda bulunan R sesidir. Adige dilinde kelime sonlarına R sesi geldiğinde, kelime fiilse onu isim yapar, isimse kelimeyi pekiştirir. Kelimeye “Bilinen o var ya” tarzı anlam kazandırır. Cümlede daha çok R sesini alır ve öyle kullanılır. ThaR arı zeç’eReri zış’ereR. “Tha’dır her şeyi de bilen” gibi. Bu R sesini speakeR örneğinde olduğu gibi İngilizcede de görürüz. Burada fiili isimleştirmiş, ThoR kelimesinde isim belirtili hale gelmiştir.
Ayrıca Çerkeslerde tanrı adına karşılıksız toplumsal adaleti sağlayan ve adaleti dağıtan önder kişiye Thamate denir ki kelime, Tanrı adına adaleti, hakkaniyetli şekilde lütfeden tarzında bir anlam içerir. Kararları Thamateler konseyi toplanarak birlikte alırlar. Görev esnasında herkesin iştirak ettiği toplantıda normal misafir yemeği dışında herhangi birşey verilmez; herhangi bir ücret talep edilmez ve verilmez. Bu toplantı buluşmasına Zefes: Buluşma, oturuma da Zexes denir. Meclis mekânına da Xase: Özel toplantı yeri, denir. Ancak, zexesin bir de en büyük Thamatesi olur ki bugünkü meclis başkanı gibi etkili ve yetkilidir. Ayrıca meclislerde thamatenin yardımcı ya da yardımcıları olur. Thamate yardımcısına “Thamate khuadze” denir. Ve bunların hiçbir aşamasında kolluk gücü yoktur. Toplum mükemmel bir sivil toplum modelidir. Toplum Xase’nin aldığı kararlara uymak zorundadır. Xase’de gündemin görüşülüp karara bağlanmasının adı ise Wınaşo’dır. Wınaşo kesinleştiği zaman herkese duyurulur. Eğer wınaşo yapılan konu kişisel değilse ve mahremiyeti yoksa xase kapısı açık, konuşmalar alenidir. Dinleyiciler için herhangi bir kısıtlama ya da sınırlama yoktur. Sonunda wınaşodan (alınan karar) herkes haberdardır. Herkes alınan kararlara uyar, hem de koşulsuz olarak. Bu koşulsuzluk bir yaptırım içermez. Hayatın gönüllü, doğal bir yapısıdır.
Günümüzde demokrasi diye sunulan şeylerden çok daha öte, aşkın bir haldir bu. Adil, aleni, katılımcı, açık, herhangi bir dünya görüşü sorgulamadan sorun çözen ve sonunda herkesin katıldığı ziyafet ve cegu ile sonucu kutlayan mükemmel bir birlikte yaşam modeli. Ne yazık ki insanlık henüz bu aşkınlığa ermiş değil. Adige toplumu ısrarla bu emsalsiz kazanımı yaşatmalı ve insanların istifadesine sunmalıdır.
Başka bir yazıda buluşmak umuduyla.
