«Театэжхэм Ягъогу» ицмерэу гъэтIылъыгъэ филм тетхынэу, блэкIыгъэ иылъэсым (2023) Бэдзэогъу мазэм итхъохьыгъагъ. Сэрэ (Бгъуашэ Ахьмэт), Дугъ Мирач-рэ, Чэтау Ахьмэт-рэ мы зекIор дыгъэпсынэу тетыубутагъ. ИикIии теажхэм ягъогу тырикIошт, икIии гъэтIылъыгъэ техын (докъумантэр) тышIыштыгъ. Сэ Тыркъуем кисшышт купымрэ, Адыгэиим. Адыгэиим дэсхэмрэ тизэIукIэу мы зекIор дыгъэцэкIэштыгъ.
Мыгъэ бэдзэогъу мазэр къызэсым ты планхэм яфэшъоашэу зытгъэхьазэрынэу едгъэжагъ. ИнтэрнэтымкIэ зэхэзыхыгъэ нэбгырэ заулэ (20-25) купым къыхэхьанэу макъэ къытагъэIугъ, ау нэбгырэ (10) фэдиз къэкIошъунэу хъугъэ. КъэмыкIошъугъэхэм язырэ КАФФЭД фэдэрасионум ипэкIэ къотэгъоу хэтыгъэхэм яшишти, аш изин къыфдэкIыгъэп. ЗэкIор Бэдзэогъу мазэм и тетыубутагъ. Дугъ Мирач ипсэ шуыдэдэ илъэгъурэ къушхьам хилъхьагъ, дунаем ехыжыгъ.
Мирач зышылIэштым схьатитIу ипэ Тыркум сыкикIынэу гъогум сыкътехьагъ. Гъогум сытетэу арэ сэрэ WhatsApp кIэ тызэсэмэркъэуштыгъ. Аи къушхьа сурэтхэр къысфидидзэштыгъ, сэри сызэрикорэ гъогухэр езгъэлъэгъуштыгъ Миекъуапэ сынэсыгъ.
Хьадагъэ унэм ис пыстэуми, иишхьагъусэ Iэрсин япэ зэритэу, мы зэкор зэрэдгъэцэкIэнфаер къытауагъ. Нэбгырэ (15) пышкIутфы Iэу гъогум тытехьагъ. Нэбгырэ ПышIы (10) Iэу зекор тыгъэтэмамыжыгъ.
Дугъ Мирач илъэс 1959-ым Тыркъуем и къалэмэ яшиш Самсунум къышыхъугъ. Аш итэтэжхэр Адыгэхэр яхэгъэгу зырафыгъэ лъэхъаным Адыгэ Хэкужым убыхь кIыгухэм къарыкIыхи Самсун лъэныкъом къэкIогъахэх. Мирач ицIыкIуныгъэм шегъэжагъэу и хэку игугъ хэтэу ини хъугъэ. Джаш фэдизэу игу итIысхьагъэу шыттии, ихэкуж зэпхыгъэ ССДЖБ-ыр ренэу ригъэзэу, аш зерыхьашт гъогухэр зэIухыным плъэу, ССДЖБ-м мы Iофым плъэу фитыныгъэ зиахэм яIукIэу шытыгъ. ССДЖБ-р зэшымыкъоу мыIофыр фэмыгъэтэрэзыгъэми гласност прэстроикъа лъэхъаным ихэкуж игъэзэжын мурадым кIэхьагъэ хъугъэ. Еж фэдэ Ихэкуж игъэзэжын мурадыр игу изыубытагъэ ишхьагъусэ хъушт Цурмыт Iэрсинрэ джа лъэхъаным нэуасэ шызэфэхъугъэх. Башэ темышIэу тIIумии хэкум ягъэзэжии, аш унагъо шыхъугъэх. Зы кIалъэрэ зы пшашэрэ къафэхъугъ. Ипшашэ аш шырити пхъурэлъфэр иа хъугъэ. И пхъурэлъфэр Гуиисрэ ГъукIыпсрэ Миекъуапэ ини шэхъух.
Мирач ССДЖБ-р зэрзэшыкъуагъэм икIии къыпыкIыгъэ бырсырхэми яшахьат хъугъэ. Киныгъо аджии илъэгъугъэуии къыкIэкIыгъ. Ау ишхьагъусэрэ ежрэ киныгъом къызэрэхэкIыжышт гъогухэрии ренэу къагъотыгъ, икIии ягъэцэкIагъ.
Мирач хэкумрэ хэхэс Адыгэхэмрэ зэрипхынэу ренэу яфэлэжагъ. Лъэмыдж яфэхъунэу ууч-тIыс имыау ренэу яфэлэжагъ.
Мии фыгъэзагъэу «Лъэмыдж Хасэр» зэгъэзшагъэу яхэлъэжэхыгъэм япэ ит. Хасэр загъэпсы иуж хэхэс Адыгэхэр Iухьанхэу, кIэсынхэу, ятхылъхэр ягъэцэджэнэу хьакIэшгорэ зерашикIагъэм траубутагъ. Мирач ар игъэфедэным иакъчэкIи, игуакIэджи лъэшэу хэлэжэхьыгъ. Чэши мафи шылэжагъ тIоми хъушт. «Тыж Илкъаи» ицIэ зыратыгъэ хьакIэшыр отэгум кихьагъэ хъугъэ.
Мирач янэхь шуIы илъгъэхэрэр, ихэкужрэ, аш икъушхьахэм ядэхагъэрэ, ипсыхъо чэрхэр арыгъэ. Къафкъас къушхьахэм игукIэ зарипхыгъэ шытыгъ. А къушхьа дахэхэм ренэу ядэкIоеныр, къашикIохыныр, лъэшэу икIэсагъ. Хэхэс Адыгэхэри еж фэдэу къызхишэныр имурадыгъ. Мэзытхьа, Фитш, Оштэн Мирач шымыагъэмы язакъо къэнэныгъи. Сидыгъо игъо ифэмы А къушхьахэм яхэтызэпытыштыгъ.
Джыр мыгъэ, Мэзытхьа, Фитш, Уоштэн нэхь тхъэжыштыгъэх. Сыда шъуомы хэхэс Адыгэхэм яшишэу нэбгырэ заулэ къафишэны игу илъыгъ. Мии папкIэ шыIэн пыстэури игъэухьазэрыгъагъ. 26 бэдзэогъу 2024 мафэм хэхэс Адыгэхэмрэ къушхьам зышзэIукIэныр ягъэцэкIэштыгъ, траубытэгъагъ.
Зынэсын фаехэр Гузэрыплъ шегъэжагъэу Оштэнрэ Фитшрэ блэкIыхэу Убыхьу кIигухэм ялъэасыхэу, аш иуж хы Iушэм Iут Тыгъэмыпс къалэм нэсын. Аш мэшIокум къышитIысхьау Миекъуапэ къагъэзэжыныр арыгъэ. Мирач МэшIоку билэтхэр къафишэфыгъэхагъ. Пыстэури игъэухьазэрыгъагъ. Лъэшэу игу пэрапэштыгъэ. Хэкум ис Адыгэхэмрэ хэхэс Адыгэхэр зэкIигъоу към 60 гъогу рикIоштыгъэх лъэсэу. Я тэтэжхэр зырикIуагъэ гъогум.
Бэдзэогъум и 20 мафэм хэхэс Адыгэхэр гъогум къытехьагъэх. Мирач и аш фытефэу оштэным дэкIоягъ, ипкъ ригъэсэным телэжэхьынэу.
Аш мэфэ дэхагъ. Пчэдии жыпсэу игъусэхэмрэ ежрэ гъогум техьагъэх. КъызшакIохьышт кIыпэхэр яплъэгун икIии япкъыхэр зэкIом фагъэхьазэрын яIоу.
Мирач лъэшэу шуIы илъэгъурэ псы къечэхым шиш псы ешъоагъ. Игу кипIыты фежагъ. Игъусэхэм сыд яшIагъэми къырагъэзэжышъугъэп. Мирач шуIыпсы илъэгъурэ къушхьам игуIкъышинии дунаем ехыжыгъ. Мэзытхьарэ Фиштрэ, Оштэмрэ ибэ кигъэнагъэх. Игъусэхэр, Къушхьа Арслан, Чэтао Ахьмэт, Мэлбох Iэрол, Мэзыхьакъо Гувэн, Мирачыр ямыажэу, амалынчэу къэнагъэх.
Мирачым ипсэ Iшъукъэмыууч, шъузфежагъэ Iофыр къэшъуухыжIIкъариIоштыгъ. Араштэуи хъугъэ. Игъусэхэм, Сымхьа Джахьит, Мэлбох Iэрол, Мэрэтыкъо Абдуллахь, Ягъан Албуз, Хьуаж Давут, Бгъуашэ Ахьмэт, Къочасэ Къадир, Мэзыхьакъо Гувэн, Гъымзэ Гаффар, Къэрэф Албуз, Мирач зэризэфагъэм фэдэу я зекIо ягъэтэмамыжыгъ.
Мирач яхэтэу ипэкIэ зэрагъэпсигъэм тетэу зэкIо лъыIыхэр лъэмыдж Хасэм шызэрэугъоиыгъэх. Сыхьатыр 5.30 м гъогум техьагъэх. Купыр япэ Мэзытхьам ипашхьа къышыуцугъэх. Аш ижыкъабзэ зыкIагъэуагъ. ИтIани Гузэрплъы нэсыгъэх. ТэкIу зыгъэпсэфыгъо зыратыжыгъ. Паркъым изэгъэзэфакIохэм ябилэтхэмрэ, я тхылъхэмрэ яратыгъ. Купым ипэртхэмэ яшиш бруч Малич зэрикIошт гъогухэр къафиIотагъ. Хьуаж Давут и аш къыпидзэжыгъ. Адрэхэми, гушыIэхэр къыхагъэхъуагъ.
Япэ Мирачым ипсэ зышхэкIыгъэ кIыпIэм нэсыгъэх. Мирач псы зышэшъоагъэ псыкъефэх цIыкIумдэж шызэрэугъоиыгъэх. Аш зышхэфагъэ мыжъом инэз кэуцокIыгъэх. Ипсэ хэкIы зэхъум кIигъугъэ игъусэхэм Арслан, Ахьмэт, Iэрол, Гувэн, ягууз къэпIотэшъунэ шытыгъэп. Ягукъао янапэрэ, янэрэ къыкIэшэу ямгъэбылъышъоу зы тIэкIу шытыгъэх. ИтIани Мирач хъохъухэр фашIыгъ. Дууахэр фырагъэхьыгъ. Шхьадж игукъаор киIотагъ. Мирач ипсэ зышхэкIыгъэ мижъошъуIхэм Адыгэ быракърэ Абазэ быракъ тыралъхьагъ. ИкIэрыкIэ гъогум техьагъэх.
ЗекIом япэрие пчыгъор Аулъ лъэныкъом към л2 фэдиз хъуштыгъ. Оштэнрэ, Фиштрэ я лъэгапIэхэм шырикIоштыгъэх. Загъорэ кIыгум илъэгагъэ мэтрэ 2.900 м лъэасыштыгъ. Къушхьа къуладжэхэм ипэкIэ Абзах, убыхь чылэхэр дэтыштыгъэ, ау чылэхэм я амэ-сымэ къадэнэжыгъэп. Зэпстэури мэзышхохэм зэлъиубутыжыгъ. Купыр тарихъым хэтэу макIо пIIоми хъушт. Зыбгъум тарихъым кикIырэ гукъаохэр, зыбгъум къушхьахэм ядэхагъэхэр зэхэхьаштыгъ. Купым зэгъэпсэфыгъо ратызэ, къэуцухэмэ ежэжыхэмэ, къушхьахэм къачэхырэ псы чыаашIум ешъохэзэ макIох. Към 11. нэсыгъэх. Чэшым зыдэлъыштыхэ кIыпIэм дкъ 20 фэдиз къыфэнагъ. Къампым итхьаматэ Мэрэтыкъо Мурат къэухъумапIэ гъэагъахэр зышшагъэуцушт кIыпIэхэр къаригъэлъэгъугъ. Ау тэкIу загъэпсэфи ешхэ-ешъо зеашIы иуж чыяпIэ чыхIанхэм зызакIуацIышахьи чыягъэх.
Купыр пчэдии жыпсэ къэушыгъ. ЗэкIом ятIонэрэ пчыгъом фэжэнфэягъэх, Ау нэбгыритфым ашнэхьыбэ зэрэмкIожышъуштхэр, къарыу зерамIажыр къауагъ. Сурэтхэр зытрахи ахэм ягъэзэжыгъ. Нэбгырэ 15 кIэ рагъэжагъэ зэкIо купыр нэбгырэ 10-ым къефэхыгъ. ИпэкIэ мышфэдэ зэкIохэм ипсэ шызгъэкIодыгъэхэм папкIэ яшIыгъэ мыжъо тетхэхэм яджагъэх.
Мы нэгырипшIыр (10) икIэрыкIэ гъогум техьажыгъэх. Чэтау Ахьмэт, Къэрэф Албуз, Сымхьа Джахьит, Бгъуашэ Ахьмэт, Мэрэтыкъо Абдуллахь, Мэлбох Iэрол, Къочасэ Къадир, Хьуаж Дауут, Мэзыхьакъо Гувэн, Ягъан Албуз.
ЗэкIом ятIIонэрэ пчыгъор Фитш Къушхьахэр арыгъэ. Къушхьа лъапсэхэр къэгъагъэкIэ пIыкIагъэ пIIоми хъушт. Къэгъагъэхэр цIыфым шыхьадэшынэу кIэхьыгъэ. Мы дэхагъэхэм яхэтэу зэкIор иукъудииыгъэ. Купым хэтхэм загъорэхэм яа-ялъакъохэр уагъэуии хъуштыгъэ ау адрэхэр еазэжыхэзэ ягъогу рикIоштыгъэх. Арыти Сымхьа Джахьит илъакъо тэкIу уигъэпэнэу уагъэ фехъугъ. Аш дэжым блэкIырэ Урыс купым Iкъампым нэсфэ утшэн II яуагъэми зэкIо хабзэм екIуштэп иIуи яфидагъэп.
Гъогум загъорэ орэдхэри къышаIоуи хъугъэ. Джаштэу кIохэзэ пчыхьашхьапэм сыхьатыр 17 агъобылагъэм къыздынэсыгъэхэ кIыпIэм илъэгагъэ мэтрэ 100 м къефэхыгъ.
Фыштым ифэбагъэ дэрэджэ +1 сантигратыгъ. Джыр зыдэшыахэм ифэбагъэ дэрэджэ +35 сантиграт хъугъэ. Купыр убыхь джигухэм ялъэасыгъ. Джыри зысыхьат зэкIохэм Шахэ псыхъом лъэасыгъэх. КъыздэкIуагъэхэ къампым ицIэ Бабуг АIулхь. Япэ Шахэ псыхъом хэхьахи загъэчыатэгъагъ. МашIо яшIыгъ. Шхагъэх, гъолъи загъэпсэфыгъ.
Пчэдии джырии жыпсэу къэушыхи към 24 зиукъудииишт зекIом фежэжыгъэх. ИпэкIэ убухъ кIыгугъэу джыр Солохь АIулхь зыфаIорэ кIыпIэм къынэсыгъэх. Зы тIэкIу загъэпсэфи Iотобусчэ хы нэзым Iут Тыгъэмыс зыфаIорэ къалэцIыкIум кIуагъэх. Джыри аш тэкIу къышакIохьи, хым хэхьахи яужыпкъэрием МэшIокукIэ МиекъIапэ ягъэзэжыгъ.
