Abdullah Kubalı
Bilindiği gibi dil, canlı bir organizmadır ve yaşaması için korunmaya muhtaçtır. Lezgi halkının yaşadığı toprakların tarih boyunca uğradığı işgaller, bu dilin üzerinde olumsuz etkiler yaratmıştır. Lezgicenin bir edebi dil durumuna yükselmesi, bu dilde konuşan halkın tarihi göz önünde bulundurulduğunda bir mucizedir ve aynı zamanda köklü bir geçmişe sahip olduğunu kanıtlamaktadır. Ardı arkası gelmez istilalar Rus boyunduruğu ile noktalandığında, Yetim Emin (Magomed-Emin) adlı şair sayesinde Lezgi halkı sahip olduğu edebi dilin ilk ürünlerine kavuştu. Sovyet döneminde Lezgi yazı dili de geliştirildi. Ancak Çarlık döneminde önce Dağıstan ve Azerbaycan arasında idari açıdan ikiye bölünme, Sovyet iktidarında bir türlü telafi edilmedi ve Sovyetler dağıldıktan sonra siyasi bölünmeye dönüşerek Lezgi halkının varlığını tehlikeye soktu. Bugün hem Azerbaycan hem de Rusya, Lezgi halkının taleplerine kulak tıkayarak dilin ve aynı zamanda bu dili konuşan halkın varlığını görmezlikten geliyor. Aşağıda Mansur Kürevi adlı Lezgi yazardan edindiğimiz bilgilerin bir bölümünü elden geldiğince özetleyerek paylaşıyorum.
Lezgi dilini korumak mı yoksa “arındırarak geliştirmek” mi?
Modern bilimsel verilere göre, ayrı bir milliyetin dili olarak Lezgi dili, Aghuls ve Tabasarans ile ortak protodilden ayrıldığı MÖ 8. yüzyıldan beri var olmuştur. Bu dil sürekli gelişti, ona yakın olan Gargar dilinde, eski Alban döneminde yazılı bir dil oluşturuldu. Gargar dilinde yazının yaratılması, bu kabilenin muhtemelen en kalabalık Alban kabilesi olmasından ve Kura’nın geniş ve bereketli vadisinde yer alan bu eski ülkenin halkları arasında kilit bir rol oynamasından kaynaklanıyordu.
Sonra Alban kabilelerini Kura Vadisi’nden kuzeye ve dağlara süren Arap işgalciler geldi. Onları, Alban kabilelerinin yok edilmesini, kalıntılarının Kura Vadisi’nden göç ettirilmesini ve dağlar arasında yitip gitmesini isteyen Selçuklu Türkleri izledi.
Yaklaşık 12 yüzyıl boyunca, 7. yüzyılın ortalarından 19. yüzyılın başlarına kadar, atalarımıza yazılı bir dil edinme ve dili Lezgi anaakımında geliştirme şansı vermeyen Müslüman işgalciler topraklarımıza sürekli akın ettiler. Ve ancak Kafkasya, Rus İmparatorluğu tarafından ele geçirildiğinde, yerel kabilelere kültürlerini kendi etnik temellerinde geliştirme fırsatı verdi. Bunun nedeni, Rus çarlarının kendilerinden önce gelen işgalcilerden farklı olması değildi.
Bir noktada, Dağıstan kabilelerinin kültürünün yerel topraklarda gelişmesinin, Rusların muhalifleri Türk Osmanlılarının, bu kabilelerle açık bir savaştan daha fazla üzerlerindeki etkisini zayıflatacağını fark ettiler.
Böyle bir durumda karşımıza Lezgi edebiyatının kurucusu Yetim Emin çıktı. Dilimize çok sayıda ödünç kelime buldu. Başka türlü olamazdı. Ne de olsa Perslerin, Arapların ve Türklerin Lezgiler üzerindeki yüzyıllarca süren siyasi ve ekonomik egemenliği, Lezgi dili üzerinde hiçbir iz bırakmadan geçemezdi, değil mi?!
Emin, dili çağdaşlarının konuştukları haliyle aldı ve eserlerini bu kitapta yaratmaya başladı, böylece Lezgilere edebi bir dil kazandırdı.
Sonra Sovyet iktidarının zamanı geldi. Ve Arapların işgalinden bu yana ilk kez, yetkililer yerel dillere dikkat ettiler. Bütçeden fon tahsis edildi, devlet yardımıyla yerel dilbilimciler eğitildi. Sonuç olarak, kendi kuralları olan ve halkın konuştuğu dile karşılık gelen tam teşekküllü bir yazı diline sahip olduk.
Ne yazık ki, bu ölümlü dünyada her şey sabit değil. Sovyet iktidarı düştü. Yeni hükümet için Lezgi dilini korumak gereksiz bir yük haline geldi. Bugün tanık olduğumuz yıkım başladı.
Her şeyden önce, Azerbaycan devleti bu işle ilgilenmiyor. Lezgi dilinin devletin faaliyet alanına girmesine izin vermez, Lezgi dilinin bir şekilde kültür alanında var olabileceği gerçeğine katkıda bulunmaz: Bu devlet, etnik Lezgi kültürü alanında hiçbir şeyi finanse etmemiştir ve bugün de finanse etmemektedir.
Aslında Rus devleti de Lezgi dilinin devlet faaliyeti alanına girmesine izin vermiyor, kültür alanında Sovyet iktidarı döneminden çok daha az ölçüde finanse ediyor.
Devletin faaliyet alanından çıkarılan bir dilin bozulacağı açıktır.
Tabii ki din bakanlarının da Lezgi diline ihtiyaçları yok, çünkü Kafkasya’nın doğu kesiminde meydana gelen Lezginizm ile hiçbir ilgileri yok, ancak fikirlerine göre her şeyin Arap diline bağlı olduğu anlayışını taşıyorlar. Dedikleri gibi, bu dünyadaki Lezgi Müslümanları tek bir şeyle meşgul olmalı – Lezgi dili de dahil olmak üzere Lezgilerin hiçbir şeyinin olmayacağı öteki dünyaya geçişe hazırlanmak. Eğer Lezgi diline ihtiyaçları varsa, bunun tek bir amacı vardır: Lezgi olmayan görüşlerini, diğer dillerden çok az anlayan Lezgilerin halk kesimi arasında yaymak.
Bu nedenle, bugün Lezgi dili, giderek daha da azalan anadili konuşmacıları dışında, güvenecek hiçbir şeyinin ve kimsenin olmadığı bir durumdadır, çünkü birçoğu anadillerinde ekonomik faydalar arıyor ve bulamıyorlar.
Bu şartlar altında, bugün şunu söyleyebiliriz: Lezgilerin artık zamanı, müttefikleri ve buna bağlı olarak dili “geliştirmek” için araçları yok! Bugün sadece Lezgi dilinin atalarımızdan miras aldığımız devlette mümkün olan en uzun süre korunmasından, gelecek nesiller için kitaplarda, ses ve video kayıtlarında saklı tutulmasından bahsedebiliriz.
Aynı zamanda, biri Lezgi dilini “geliştirme” ihtiyacından bahsediyorsa, o zaman böyle bir kişi, kural olarak, ya Lezgi dilinin temellerini bilmeyen bir cahil ya da bir sabotajcı-ikiyüzlüdür.
Cahiller hakkında fikir beyan etmeyeceğim, sabotajcılar-ikiyüzlüler hakkında, Samur’un her iki kıyısında Lezgi dili çalışmasının mevcut durumu örneği üzerine birkaç söz söyleyeceğim.
Samur’un sağ kıyısında, Lezgi dilinin son ders kitabının yayımlanmasından bu yana 45 yıl geçti. Dağıstan’da yayımlanan bu tür ders kitaplarının “yabancı devlet” sembollerini taşıdıkları için Azerbaycan’a taşınması yasaktır. Azerbaycan’da Lezgi dili öğretmenleri eğitim görmemektedir, okullarda genellikle beden eğitimi ve şan öğretmenleri tarafından öğretilmektedir.
Azerbaycan’da Lezgi dilinin bu kadar içler acısı bir durumu varken, orada Lezgi dilinde kafiyeli dizeler yazan, Lezgi dilinde ders kitaplarının yayımlanması ve Lezgi dilinin öğretmenlerinin yetiştirilmesi konusunu yetkililerin önünde gündeme getirmeye cesaret edemeyen, ancak “cesurca” Samur’un sol yakasından Lezgilerin önünde, Lezgi edebi dilinin Kuba lehçesi temelinde “saflaştırma yoluyla gelişimi” hakkında soruyu gündeme getiren insanlar var. Aynı zamanda 100-150 yıldır var olan Lezgi edebi dilini de yok ettiler. Ayrıca, 20 yıldır “kutugray” kelimesinin icat ettikleri “CIyi yis kutugray!” tebrikinde ne anlama geldiğini dinleyicilerine açıklayamadıklarını biliyorlar, ancak tüm dili “temizlemek” istiyorlar.
Ayrıca, “dar görüşlü” duygular temelinde Lezgilerin eğitimsiz tabakalarını karıştırmanın mümkün olduğunu ve bunun için devletin onlara kötü bir şey söylemeyeceğini ve Lezgi ders kitaplarının yayımlanması ve formülasyonuna, Lezgi dilinin korunmasına gerçekten yardımcı olabilecek Lezgi dili öğretmenlerinin eğitimi hakkında sorular sorduğunu anlıyorlar. O “devlet” bundan hoşlanmayabilir. Okullarda Lezgi dilinin herhangi bir ders kitabının ve öğretmeninin bulunmaması konusunda sessiz kalan, ancak dilin “arındırılması” hakkında konuşan ve aslında yazılı Lezgi dilinin yerleşik normlarının göz ardı edilmesinden bahseden bu tür insanlar, sabotajcı ve ikiyüzlü değilse kim sayılabilir?
Samur’un sol yakasındaki Lezgi dilinin durumu içler acısı hale geliyor. Toplumda emtia-para ilişkilerinin egemen olmasıyla birlikte, Samur’un sol yakasındaki Lezgiler arasında, Lezgi dilinin iyi bir şekilde bilinmesinin ekonomik kâr vaat etmediği ve bu nedenle çocuklara anadillerini öğretmeye gerek olmadığı sonucuna varan daha fazla insan var. Ebeveynlerin çoğunluğunun anadillerine, devletlerine, dinlerine ve internete karşı tutumuyla, yakın gelecekte Lezgi dilini bitirmek zor olmayacaktır.
Lezgi diline yönelik böylesine büyük bir saldırıyla, Samur’un sol kıyısında, emtia-para ilişkileri çağında, bir filoloğun her türlü kıyafetini (bir sponsor sayesinde) satın alan, ancak asla bir filolog olmayan, ancak Lezgi imlası, kelime dağarcığı ve Lezgi dilinin kuralları dizisinde bir “reform” hazırladığı konusunda ısrar eden ve dilin daha da “gelişmesi” için derhal uygulamaya konması gereken bir inşaatçı-sapancı olarak kalan bir birey vardı. Sabotajcı-ikiyüzlü değilse, kim böyle bir kişi olarak kabul edilebilir?
Özetlemek gerekirse: Lezgi dilinin şu anki durumunda, onu atalarımızdan miras aldığımız durumda mümkün olan en uzun süre koruma, gelecek nesiller için kitaplarda, ses ve video kayıtlarında koruma girişimlerinden bahsedebiliriz ve sadece Lezgi dilinden uzak olan insanlar ve münafıklar onun “arınma yoluyla gelişimi” hakkında konuşabilir!
Küre lehçesinin güney diyalektinin en standart Lezgi dili lehçesi olduğu ortaya çıktı, Lezgi dilinin sözlükleri ve sabit kuralları bu normlara uygun olarak derlendi. Lezgi dilinin lehçeleri arasında ara bir pozisyon işgal etti ve bu da diğer lehçelerin konuşmacıları tarafından anlaşılabilir olmasını sağladı. Doğal olarak, edebi dilin fonetiği de Küre lehçesine dayanıyordu ve bu da edebi dilin bütünlüğünün korunmasını mümkün kıldı.
Samur-Samurçay: Dağıstan’da doğup alt kısmı Rusya ile Azerbaycan arasındaki sınırı çizen, Hazar Denizi’ne dökülen nehir.
