Adıge kültürünü zenginleştiren farklı konulardaki woredlerin farklılığı sadece melodi ve sözlerden kaynaklanmaz. Aynı zamanda müzik aletlerinin farklılığı açısından da kısımlara ayrılır: Bjemıy, Kamıl, Sırın, Sıç’epşın, Pşınakheb, Pşınet’arku, Epepşı, Pheç’iç’, Şot’ırıp’, Adıge Pşın, Nakıre.
İsmini saydığımız bu müzik aletleri günümüze kadar gelmiştir. Ancak artık kullanılmayan bir çok müzik aleti de bulunmaktadır. Bütün bu müzik aletlerinin ayrı ayrı hikayeleri vardır. Bunların bir kaçından kısaca bahsetmek gerekirse:
Adıgeler’in çok değer verdiği ve herkesin çok severek dinlediği müzik aletleri Kamılepş, Sıç’epşın ve Pheç’iç’tir. Adıge müzik kültüründe Kamılepş’in her zaman için belirgin bir yerinin olduğu herkesçe bilinir. Bu çalgı eskiden düğünlerin en gözde çalgısı idi. Bunu kanıtlayan birçok örnek bulunur. Tevçoj Tzığo, en ünlü şiirlerinden olan “Mefeko Vurıbiy” adlı şiirinde Kamılepş’den şöyle söz eder:
Kamılepş’ler yarışır
Yırtılırcasına çalınır
Ceguak’olar canlanır
Vokalistler bağırır
Hatıyak’o kızları oyuna çıkar
sanırsın ki düğün yeni başlıyor.
Tevçoj Tzığo bu şiirinde Kamılepş’in önemini ve bu çalgıyı çalan sanatçının değerini vurgulamış olur. Kamıl böylelikle Adıge müzik aletlerinin başını çeker. Bilim adamlarının söylediklerine göre, Kamıl enstrümantal değer olarak Adıgeler’e toplayıcılık döneminden sonra gelen çobanlık döneminin ileri zamanlarında girmiştir. Onlar, Kamıl’ı icat edip Adıgeler’e kazandıranın çobanlar olduğunu iddia ederler. O, adını bir bataklık bitkisi olan Kamıl’den (Saz) alıyor olsa da; sonraki yüzyıllarda bu çalgının daha da mükemmelleştirilmesi ve uzun süreli kullanımının mümkün kılınması için odundan ve metalden yapılması, gümüş gibi değerli madenlerle de süslenmeye başlanması gündeme gelmiştir. Adıgeler’in bunca sevdikleri Kamıl, ne yazık ki, uzun zamandır kullanılmamaktadır. Bunun nedeni Adıgeler’in 19. yy’ın ikinci yarısından itibaren Pşıne’yi kullanmaya başlamalarıdır. Günümüzde düğünlerin yegane çalgısı Adıge Pşınesi ise de, Kamıl, Adıge düğünlerinin yüzyıllar boyunca yükünü taşımış ulusal bir çalgıdır.
Değişik Adıge enstrümanlarından oluşan orkestrayı kurma çalışmalarına başladığımızda Kamıl, Pşınekeb ve Apepşın’ı orkestraya katmayı ve bu enstrümanları müzik kültürümüze yeniden kazandırmayı ilk görevimiz saydık. Bu görevimizi başarıyla gerçekleştireceğimizi kanıtlayacak birçok grup ortaya çıkarmış bulunuyoruz. Sözgelişi, Kozet ve Tehutemıkuaye köylerinin folklar gruplarından bugün Kamıl, dans müziğinin icrasında başarıyla kullanılmaktadır. Başarılı Kamıl ustası Şevopç’eko Adam Tehumıkuaye Kültür Evi’nde bu çalgıdan müziğimizde en iyi şekilde faydalanmanın yollarını aramış ve bulmuştur. Ç’irğ Yuri de Kamıl’ı en iyi kullanan müzisyenlerden biridir.
Kozet köyü ve Kültür Evi folklar grubu başkanı Pçıhalıko Madine, Kamıl’ı çalmanın en kolay yollarını öğrenmiş ve en ünlü Kamıl ustaları arasına girmiştir. Bütün bu olaylar Adıgeler’in Kamıl’ı unutmayacakları konusunda bizi umutlandırmaktadır. Şevepç’eko Adam, Ç’irğ Yuri ve Pçıhalıko Madine ileride yetişecek Kamıl ustalarına örnek olacak en iyi sanatçılardır.
Daha öncede dile getirdiğimiz gibi, Şıç’epşıne de Adıgeler’in çok değer verdiği bir müzik aletidir. Bu enstrümanın da müzik kültürümüzde önemli bir yeri vardır. Halkın bu enstrümana çok büyük değer verdiğini çok kaliteli Şı’çepşınelerin üretilmesinden ve çok değerli Şı’çepşıne ustalarının her zaman yetişmiş olmasından anlıyoruz. Pheç’ıç Adiğe müzik aletlerinin en eskisidir. Adıgeler her zaman için Pheç’ıç’e değer vermişlerdir. O, düğünlerin neşesine neşe katan, müzikten duyulan hazzı doruğa çıkaran bir enstrümandır. Ancak Pheç’ıç’ın önemini yalnız bu sözlerle anlatmak yetersiz kalır. Pşınavo’nun (Pşıne Sanatçısı) çaldığı müziğin inceliklerine vurgu yaparken müziğin derli toplu, net hale gelmesini sağlar. Pşıne ile çalınan müzik, özellikle dans müziği Pheç’ıç olmadığı sürece insana pek haz vermez. Yüzyıllardır halkın bestelediği dans müziklerinde Pheç’ıç’in de sesini duymak mümkündür. Nasıl ki ezginin içinden birkaç notayı aldığımızda bestenin bütünlüğünü bozmuş oluyorsak Pheç’iç’siz, Yislaiy, Zefak’o, Zığelhat ve Vuic’ın bütünlüğünü ve estetiğini bozmuş oluruz.
Kheşo woredi (dans müziği) Pşıne ve Pheç’iç’ ile birlikte dinlerken kulak zevkimizi okşayan ve ruhumuzu dinlendiren müzik, gençlerin kanını kaynatırken, yaşlı birini de gençleştirmektedir. İşte Pheç’iç’in gücü ve yeteneği burada ortaya çıkar. Başka bir deyişle, müzik kültürümüzün özünde şarkı notaları ile birlikte müzik aletlerinin güzel bir uyumu vardır.
Bugün yapılan bütün çalışmalar Adıge müzik kültürünün hayatımızdaki önemini daha da arttırıp geliştirerek, müziğimizin dünya kültüründe yer edinip, bir elmas gibi parlamasını sağlayacak çalışmalardır.
Sayı : 2006 06
