Kafkas Diyasporası Yayınlarından Seçmeler – Nisan 2011

---

Kuzey Kafkasya dillerinin Kiril esaslı alfabeleri artık yerleşmiş ve benimsenmiş durumdadırlar. Bu diller için yeni ve kökten bir alfabe değişikliği bugün için düşünülemez. Zira böyle bir değişiklik tıpkı daha önce­kiler gibi yeni karışıklıklara yol açmaktan ve milli kül­türe zarar vermiş olmaktan başka bir şeye yaramaya­caktır. Fakat Kiril harfleri üzerine kurulmuş olan bu milli alfabelerin ve özellikle Adige Alfabesinin, tekâmü­lünü tamamlamış, pedagoji ve poligrafi yönünden tamamen elverişli ve ideal bir hale gelmiş olduğu da zannedilmemelidir. Nitekim bu konuda temas ettiğimiz bazı Batılı araştırmacıların da aynı fikirde olduklarını gördük. Bu kanaat zaman zaman bazı Sovyet yazar ve pedagog­ları tarafından da ileri sürülmüştür.

1956-57 yıllarında Kuzey Kafkasya okullarında öğ­retim işlerinin durumunu incelemiş bulunan filoloji ilim­leri asistanı A. Kvariçeliya’nın kanaatine göre; Kuzey Kafkasya dillerinin bugünkü alfabelerini tertip edenler Rus dilinin hurufat kasasına uymak gayretiyle birçok sesleri iki, üç, hattâ dört harfin bir araya getirilmesi suretiyle tespite çalışmışlardır. Birleşik harflerden yapı­lan seslerin sayısı bilhassa çok fonemli Kafkas dillerin­de (Adige, Abaza, Çeçen – İnguş, Dargi vs.) çok daha fazladır. Meselâ Adige-Kabardey alfabesinde 19 iki harfli, 6 üç harfli ve bir de dört harfli işaretler bulun­maktadır. Keza Abaza alfabesinde de 28 iki harfli ve 12 üç harfli işaret mevcuttur. Bu birleştirme sistemi yazıyı ve basılı metni o derece yüklü bir hale getirmektedir ki bu durum okumayı ve okunan metnin muhtevasını akıl­da tutmayı son derece zorlaştırmaktadır(12).

Bu alfabelerin ikinci büyük kusuru ise tek bir dil için muhtelif edebî diller ve dolayısıyla da farklı alfabeler ihdas edilmiş olmasından doğmaktadır. Meselâ Adi­ge dili bugün Adige ve Kabardey olmak üzere farklı iki edebî dile sahiptir ve Kafkasya’da her iki edebî dille de tedrisat ve yayın yapılmaktadır. Adige edebî dili, diğer tâbirle “Aşağı Çerkes” veya “Kâh” dili (Kabardeyler bugünkü Adige edebî dilini böyle adlandırıyorlar) Bjeduğ, Kemirgoy, Şapsığ, Abadzeh vs. lehçeleri içine al­maktadır. Kabardey veya “Yukarı Çerkes” diline de yine aralarında mühim bir fark bulunmayan birkaç lehçe girmektedir: Mozdok (Mezdegu) bölgesinde yaşayan Kabardeyler’in Büyük ve Küçük Kabardey lehçeleri guru­bu ve Karaçay-Çerkes Muhtar Eyâleti’nde kullanılmak­ta olan Besleney lehçesi. Bu edebi dile esas olarak Bü­yük Kabardey lehçesi alınmıştır(13).

Her dilin böyle birkaç edebî dile sahip olması ve bu durumun devlet kurumları eliyle devam ettirilmesi biz­ce, Sovyet nazariyecilerinin ileri sürdükleri gibi “millî özelliklere ve millî dillere riayet” olarak değil ancak millî özelliklerin ve lehçe farklarının hâkim millet lehine bir istismarı olarak vasıflandırılabilir ve lüzumsuzdur.

Gerek Kafkasya’daki ve gerekse Anayurt dışındaki Adige aydınları arasında öteden beri Kabardey Adige leh­çesini tek edebî dil olarak kabul etme yolunda kuvvetli bir temayül mevcuttur. Kafkasya’da bugün Kabardeyler’in nüfus ve hukukî statü bakımından daha elverişli durumda bulunmaları da fiilen Kabardey lehçesini daha müsait bir duruma getirmektedir(14). Keza bilhassa Ürdün ve Suriye’deki Adigeler arasında da Kabardey lehçesi bütün Adigeler ve kısmen de Abaza, Osetin vs. dallar arasında müşterek bir dil haline gelmek temayülündedir. Bu gidişi daha da hızlandıracak kuvvetli bir kültürel faaliyet temenniye şayandır.

Netice olarak şunları söyleyebiliriz:

– İster Kiril, isterse Lâtin veya başka bir esasa dayansın, bütün Kuzey Kafkas dillerinin alfabeleri müş­terek bir esas ve sistem ürerine kurulmalıdır. Bugünkü durumda bu hususun kısmen gerçekleşmiş olduğu söy­lenebilir.

– Gerek Kafkasya’da ve gerekse muhacerette Adige aydınları tek ve müşterek bir Adige edebî dilinin kurulması ve geliştirilmesi için gayret sarfetmelidirler. Ancak bu yapılırken de -bugünkü uygulamanın aksine olarak- hiçbir Adige lehçesini diğerlerinden müstakil ve mücerret olarak ele almamak, bunları birbirinin ta­mamlayıcısı olarak düşünmek ve değerlendirmek gere­kir. Bu söylediklerimiz diğer Kuzey Kafkas dilleri için de varittir.

– Yüz yıldan beri yabancı ülkelerde Adige göç­menleri tarafından kullanılmış olan Arap, Lâtin ve muhtelit esaslı alfabelerin hepsi de teknik veya siyasî sebep­lerle uygulanma kabiliyetlerini kaybetmişlerdir. Bunlardan geriye mühim bir külliyat ve kütüphane kaldığı da söylenemez. Esasen böylesine az ve dağınık bir toplu­mun bu kadar çok alfabesi olması da pratikte hiç alfa­besi yokmuşçasına bir karışıklık doğurmaktadır.

– Bugün artık bir tek Adige alfabesi mevcut­tur. O da -yukarıda belirttiğimiz kusurlarına rağmen- halen en ziyade uygulama gören ve görme imkânı mev­cut bulunan Kiril-Adige alfabesidir. Teknik imkânlar elverdiği takdirde anayurt dışındaki Adigece yayınlar­da da bu alfabenin kullanılması gerekir. Bunun mümkün olmadığı hallerde ise Kube Şaban tarafından meydana getirilmiş bulunan Lâtin esaslı Adige alfabesine müra­caat edilmelidir.

Bu meselelerin hal yoluna konmasıyla, Adige kültü­rünün ve netice olarak bir bütün teşkil eden Kuzey Kaf­kasya kültür ve edebiyatının gelişmesini engelleyen bir­çok problemin de kendiliğinden ortadan kalkacağı ka­naatindeyiz.

Not: Söz konusu broşür 1969 yılında yayınlanmıştır.

---

Aliyev U.: Latinizatsiya Pismennosti Gorskikh Narodov, I. Rostov – Don, 1928.

Aşhamaf D.A.; Grammatika Adıgeyskogo Yazıka. Krasnodar 1934.

B. Batoque Harun: Adighe Bzexabz (Adige Dili Grame­ri), Şam 1931.

B. Bateque Harun: Adighe Yegener (Adigece Okuma Kitabı), Şam 1929.

B. Bateque Harun: Adighe Uisener (Adighe Halk Ede­biyatı), Şam 1941.

B. Bateque Harun: Risale Fi Tuellif-el Huruf (Harflerin Teşkili Hakkında Risale), 1940.

B. Bateque Harun: Müzakerat-el Lujna (Komisyon Mü­zakereleri), Şam 1927.

Doguj: Russifikatsiya Alfativa v Dagestane i “attestat-siya” Uçiteley. Ülkemiz (Naş Kray), No. 3, Varşo­va 1937.

Doguj; Dağıstan’da Alfabelerin Ruslaştırılması ve Mu­allimler. (Yukarıdaki makalenin Türkçesi), Ülke­miz (Naş Kray), No: 4-5, Varşova 1938.

Doguj: Lisan ve Harflerin Ruslaştırılmasını Tetkik Ederken. Severnıy Kavkaz (Şimalî Kafkasya), No. 61-62, Varşova 1939.

Doguj: Noviye Rusifitsirovannye Alfavitı. Severnıy Kavkaz, (Şimali Kafkasya), No: 47-48, Varşova 1938.

Gukemukh A.: Kratkoye Posobiye Po Grammatike i Stilistike Kabardino – Çerkesskogo Yazıka, I. Batalpaşinsk, 1932.

Hatvene A.A., Çveracse Z.Y. : Adighabzem Yizexef Guicsivatl (Tolkovıy Slovar Adigeyskogo Yazıka), Miyequape 1960.

Kardanov B.M.: Kabardinsko-Russkiy Slovar (Kabardeyce-Rusça Lügat), Kardanov’un Kabardey gra­meri hakkında geniş bir incelemesini de muhtevidir, Moskova 1957.

Mehmet Şemseddin Paşa: Çerkes Hattı Yahut Hattı Umumi, İstanbul.

Pçihaluk, Dr. Mehmet Ali: Adighe Alfib. Çerkes Teavun Cemiyeti Yayınları No: 1, İstanbul 1912.

Time Seyin: Adighe Cerf (Adige Dili Grameri), Şimali Kafkasya Cemiyeti yayınlarından, İstanbul 1919.

Tsey Ömer Hilmi: Çerkesçenin Zaptı Etrafında Üç Müş­kül, Antakya 1935.

Vachamaf D., Hatvan A., Baxhui Z.: Adighebze Uçebnyk, Krasnodar 1964 Miyequape.