Ailesi, 1864 sürgünüyle Kuzey Kafkasya’dan Anadolu’ya sürgün edilen Yismeyl Özdemir Özbay’ın, Mitoloji ve Nartlar ile Anadolu’da Kaf Dağı Öykülerinin ardından Dünden Bugüne Kuzey Kafkasya adlı çalışması da 1995’te yayımlanmıştı. 1994’de Büyük Çerkes sürgününün 130. yılını anma etkinliği için hazırlanmış olan bu çalışma Kaf-Der tarafından kitaplaştırılmıştı.
Dünden Bugüne Kuzey Kafkasya adlı çalışma tümüyle Kuzey Kafkasya insanının; tarihini, kültürel yapısını, toplumsal ilişkileriyle, uzun yıllar devam eden Kafkas – Rus savaşlarının sonucunda Çerkeslerin topraklarından çıkartılmalarının bir değerlendirilmesidir.
Kitap, Çerkeslerin toplumsal ilişkileriyle, sözlü kültüre yansımış sözlü anlatımların, yazın dünyasında edebiyata, sanata ve anadille yapılan çalışmalara yansımaları ele almaktadır. Ayrıca, sürgünden sonra geride Kuzey Kafkasya’da kalan Çerkeslerin 1917 Ekim devrimiyle oluşturdukları kurumlardaki durumlarını ve tarihi topraklarda oluşmuş Cumhuriyet kazanımlarını anlatmaktadır.
Çerkeslerin toplumsal tarih ve demografyaları, dil ve edebiyatları üzerine Kuzey Kafkasya’daki ayrı cumhuriyetlerde yaşayan Adığe, Abhaz, Asetin, Çeçen, Dağıstan edebiyatlarını, Adığe, Çeçen, Asetin ve Abhaz halklarının tarihlerini, dillerini, nüfuslarını, sürgünlerini tanımlamaktadır.
Tarihi Kafkas – Rus savaşlarıyla Kafkas topraklarının Çar orduları tarafından işgal edilmesi, işgale karşı Çerkeslerin geliştirdikleri direnişleri… Sonunda tarihi Kafkas topraklarının boşaltılması ve boşaltılan topraklara Ruslarla, Kazakların iskân edilmeleri… Azak denizinden Hazar Denizine kadar Karadeniz sahillerindeki Kafkasya topraklarında yaşayan yerleşik halklar olan; Adığeleri, Çeçen-İnguşları, Asetinleri (Osetin), Dağıstanlıları, Abazaları ve bu halkların Kafkasya’daki konumlarıyla, coğrafi sorunlarını, sosyo-ekonomik politikalarını, tarihsel geçmişlerini incelemektedir.
Tarihsel haksızlıklara uğrayan, bundan kaynaklı sorunlar yaşayan Kuzey Kafkasya halklarının, tarihten gelen parçalanmışlıklarıyla, bir büyük sürgün yaşamış, diaspora olmuş Kuzey Kafkasyalıların, gerek Anavatan Kuzey Kafkasya’da kalanları, gerekse sürgünle yabancı topraklara dağıtılanları; ulusal, politik, siyasi, ekonomik, kültürel kimlik değerlerine yönelik sorunlara çözüm arayışları gibi daha pek çok sorun yaşayan Çerkeslerin, Çerkes insanının yarınlarına, asimilasyonlarına yönelik, Anavatan Kafkasya üzerine değerlendirmeleri içeren bir incelemedir Dünden Bugüne Kuzey Kafkasya adlı çalışma.
Çerkeslerin tarihlerinde yaşadıkları diasporadan sonra, mevcut kimlikleriyle anavatana dönmek istemleri ve oradaki kökleri ve kimlikleriyle buluşma arzuları, dün olduğu gibi bugünde bir büyük ortak kaygıdır.
Dünden Bugüne Kuzey Kafkasya adlı kitabın önsözünde bu ortak kaygılarla ilgili; “Sovyet döneminde, birtakım siyasal propaganda kaygılarıyla da olsa, ilk arayış girişimi Anayurtta başladı. Dış Ülkelerdeki Soydaşlarımızla Kültürel İlişkiler Kurma Örgütü ‘RODİNA’ adı verilen merkezi organizasyon eliyle başlatılan bu sosyal ve kültürel ilişkiler, toplumun her iki kesimi için bir umut ışığı yaktı. Anayurdun güzelliklerini dinleyerek büyüyenler, bu cennet yurdu görebilme umudunu yaşadılar. Anayurda gidip görebilenler kendilerinin oraya ait olduklarını anladılar ve orada yaşamak geleceğini somut olarak düşünmeye başladılar.”
Özellikle 1989’dan sonra dağıtılan Sovyetlerden sonra Kuzey Kafkasya’da oluşturulan kurumlarla, Diaspora ve Anayurt arasında ilk defa ciddi ilişkiler başlamıştı. Esasen Çerkeslerin Anayurda dönüş arayışlarıysa 1970’li yıllarda başlayan bir arayıştı. Türkiye diasporasında Çerkes ulusal sorunu, Çerkesler için Anayurda dönmek umuduydu. O süreçte disaporada ‘Dönüş ve Kalış’ bir strateji olarak uzun yıllara yayılan bir tartışma olmuştu. Çerkeslerin 1864 sürgününden sonra aradan geçen onlarca uzun yılların ardından ilk defa anayurtla kucaklaşmaları da başlıyordu.
Dünden Bugüne Kuzey Kafkasya adlı kitap; esas itibarıyla bir derleme niteliğindedir. Belirli bir varsayımı, hipotezi kanıtlama ya da Kafkasya’yı belirli açılardan yorumlama kaygısı taşımamakta, belki bu amaçlar için gerekli ilk somut ve temel bilgileri derli toplu biçimde sunmaya çalışmaktadır.
(*) Dünden Bugüne Kuzey Kafkasya – Yismeyl Özdemir Özbay, Ankara.1995.
