Aslında, toplumların bazı kültürlerine zamanla hurafeler karışmış olsa bile irdelendiğinde yaşamın gerçeklerine dayandığını görebiliyoruz. İşlediğimiz bu konu da buna ilginç bir örnektir. İnsan hapşırdığı zaman neden ona, çok yaşa, diye karşılık veriliyor. Bu ifade yaşa sözcüğüyle mi oluşmuştur yoksa bu anlama gelen ve farklı seslerden oluşmuş farklı kelimeler var mıdır?
Başka toplumlarda da benzeri kültürler vardır. Hapşıranlara, Almanların gesundheit/sağlıkla, İngilizlerin God bless you/Tanrı seni kutsasın, İtalyanların felicita/mutluluklar, Türklerin çok yaşa deme adetlerinin olduğu gibi. Başka toplumların da farklı şekilde dilekleri olabilir, bilemiyorum. Ama Adıge kültüründe insan hapşırdığı zaman, sen yaşa, anlamına gelen we psew/о псэу, kelimesiyle karşılık verilir. We psew/о псэу (yaşa), ifadesiyle yaşamın başlama anın ve ha psuw/хьа псу seslerinin aynı şeye işaret etmesi ve aynı kelime kökenlerinden oluşması ayrıca bu olayın dini güçlü rivayetlere dayanması bir tesadüf olmasa gerek. Dahası neden wepsew/опсэу (yaşa) sözcüğüyle cevap verilen ilk yaşamın başlangıcınaki bu berzerlik ve daha niceleri olmamış olsaydı Adıgecenin orijinal, otokton, hars ve en eski dil olma özelliklerini görmek mümkün olmayacaktı.
Elbette ki seslerin taklitten doğmuş olma kuramını da unutmamak gerekir. Bütün bunlar bir araya geldiği zaman insan düşünmeden edemiyor. O günden bu güne seslerin bize kadar gelişi gibi kültürler de beraberlerinde günümüze kadar gelmiştir. Demek ki kültürel DNA’lar, biyolojik DNA’lar gibidir: Tevarüs eder gider.
Adıgecede can – ruh ayrımı yoktur. Haddizadında birçok Avrupa dillerinde geçen, spirit, esprit, psyche kelimelerin kökenini oluşturan PS sesleri, işte yukarıda bahsettiğimiz seslerle yani kelimelerle aynıdır. Yazımızı, bir önceki yazımızla birlikte okuyanlar, yaradılış dönemine geniş yer ayırdığımızın farkına varmışlardır. Bu dönemin önemi, seslerin ve kelimelerin başlangıç, oluşum ve çoğalım süreci olmasındandır. Onun için oluşumun kafamızda da oluşması gerekmektedir. Burada tabi ki Hava anamızı unutmuş değiliz.
Havva anamızın nasıl doğduğuna dair elimizde kesin veriler yok. Havva’nın Âdem’in kaburga kemiğinden çıkarıldığına dair anlatılanların kesin olduğuna dair bir ittifak ta yok.
Aslında bizim konumuz da değil. Kısaca Hawa kelimesini bir irdeleyelim.
Kelimenin her hecesi aslında bir kelimedir. Temelde dilin doğuş sürecinde hece olmaz, ek olmaz. Temelde tüm sesler birer kelimedir ve aynı zamanda birer isimdir. Başlangıçta fiil diye de bir kavram yoktur. Fiil dediğimiz kelimeler, bu günkü anlamda, fiil dediğimiz o devinimlerin, o şeylerin adıdır. Bundan şunu anlamalıyız: Başlangıçta her bir ses aynı zamanda birer kelimedir. Dolayısıyla sesler birleşir ve iki heceli yani iki sesli kelimeler oluşur. Ve zamanla da bunlar kaynaşır gider.
HA kelimesi neden insan anlamına gelir? Adıgeceyi bilen insanların çoğu buna itiraz edeceklerdir. Çünkü bu kelime artık bir başına kullanılmamaktadır. Ancak diğer kelimelere kaynaşmış şekilde çokça kullanılmaktadır. Bir başına kullanılan He/Хьэ (köpek) kelimesidir. Muhtemeldir ki Ha/Хьa (insan) kelimesinin terk edilme sebebi bu benzerliktir. Bu kısa izahatımızla insanların bu konudaki doğru düşüncelerini oluşturabileceğiz ve şüphelerini de gidermiş olacağız.
HA kelimesinin neden insan anlamına geldiğini şimdilik söylemeyeceğim. Adıgecede Hac’e/Хьак1э misafir anlamına gelmektedir ve birleşik bir sözcüktür. Ha/Хьа: İnsan; c’e/к1э: yeni, taze, çekirdek. Kuyruk anlamlarını içermektedir. Öyleyse Hac’e/Хьак1э yeni insan, yani misafir demektir.
Buna farklı dillerden de örneklemeler yapmak mümkündür. Örneğin Arapçadaki Hacı/Hace kelimesinin etimolojisi de buraya dayanmaktadır. Tanrının misafiri. Bu kelimede, c’/к1 sesinin Türkçedeki gibi C sesine evirildiğini görüyoruz.
Hoca, kelimesi de, okuyan adam, demektir. Adıgecede ce: okumak, çağırmak, ünlemek anlamlarına gelmektedir.
İngilizcede geçen teacher/öğretmen kelimesinde de te: üst; -a: türeme ses (iki bileşik kelime arasına girer; che: okumak; -r: sözcüğü isimleştirir ve belirtili hale getirir. Öyleyse bu kelime de, bir şeyi üstüne okuyan demektir. Telkin/téce, cenaze gömüldükten sonra kabrin üstüne okunan Kur’an gibi.
Avrupa dillerinde geçen Hous, house kelimelerini Adıgece düşündüğüm zaman insan oturuyor şeklinde anlayabilirim.
Sanırım Ha kelimesini doğrulamak adına ona bitişen kelimelerden bir kaçını da doğrulamak zorunda kaldığımızın farkındasınızdır.
Çeşitli dillerde ve özellikle Hatticede yaygın bir şekilde kullanılan ha çoğu kez insan eksenli anlamlar taşıyacaktır. Hattuw/Хьатуу ve Tuw/Туу kelimeleri erkek ismidir. Burada T sesi daha baskılı okunmalıdır. Anlamını sorarsanız bana göre Baba insan tarzlı gibi bir anlam içermektedir. Hattilerin insana verdikleri değeri de göz önüne aldığımızda yorum, ses ve sosyal yaşam bir birlerini tamamlamaktadır.
Hattuşa: Bu kelime hayli yanlış yorumlananlardandır. Hatt + uşo/Хьат 1Ушъо demektir ki Hatt Yurdu anlamını taşımaktadır. Bu önemli bilgiyi vermemin nedeni ise Ha kelimesini açıkladıktan sonra birçok kelimeyi doğru yorumlayanlar çıkacaktır. Bazen bilgimizi de sahiplenmemiz gerekmektedir.
Şimdi dönelim HAWA kelimesine.
Ha/хьа: insan; (he/хьэ) köpek kelimesiyle karıştırılmamalıdır.) Bu ayrım, dilimiz ve Adıge toplumu için çok önemli bir bilgidir. Yukarıda onca değindik. Bu yazıyı okuyanlar artık bu hataya düşmemelidirler.
We/уэ: Adıgecede, atmak, patlamak, vurmak, çökmek… İngilizcede de wor: vurmak, savaşmak. Örneğin; Hawa: Patlayarak meydana çıkmış insan şeklinde bir anlam içermektedir.
Burada gök, anlamına gelen wo/О, Уэ (Kiril yazımı) kelimesiyle karıştırmamak gerekir. Zira bu anlamdaki kelime başka kelimelerle birleşirken başa gelmektedir.
Adıge Bze bizim sadece konuşmamızı değil, aynı zamanda düşünmemizi de sağlayacaktır.
Bize yaşamı ve yaşam felsefesini değerli kılacaktır. Tarih boyu dünya âlem, dünyayı talan etmekle uğraşırken Adıgelerin, neden insan olmakla uğraştıklarını da daha iyi öğretecektir.
Adıge Bze Âdem kadar eski, yeni doğmuş insan kadar yeni, su kadar berrak, kar kadar beyaz ve ana sütü kadar temizdir.
Bir sonraki yazımızda bir başka kelimede buluşmak üzere.
Wi bze fesakh marce xhun, wi bze fesakhıj.
