ЧЫП1ЭЦ1ЭХЭ: КЪОЙ – ХЬАБЛЭ

0
1067

Зы себеб имы|эу дунаем зий тетэп джырий тетыгъэп. Гушы1э пэпч, гущы1эмрэ бзэмрэ, тыш1эмий тымыш1эмий и къэгъук1э, и къэш1ык1э зы сэбэб горэ зафырея1. Макъэхэрий ары, гущы|эхэрий ары. Анахь мак1эм хъышъэ зырыз зимы1э макхъэ бзэм яхэтэп. Бзэ зэхэдзын хэмытэу дунаем тет бзэм яхэт гущы|хэрий ары. А зэк1эм я хъышъэ зэрэмыгъотыжьытэр къины, гугъу, хьылъэ джыри нафэ. Ау ц1ыфым и пшысэ зэпыонэу амал и|эп. Ц|ыфэр чъэщий- мафий гупшысэт. Ар зэпыомэ дунаерий зэпыот. Дунаем пк1э къытезхьэрэ гупшысэр ары. Гупщысэр къытфэзхьырэ, е шхьафэу п1омэ, къытэзгъэ1урэ макъэр афы. Макхъэмий псэ хилъхьэу макъэр базе зыш|ырэрий а гупшысэр ары. Макъэр, бзэр, бзэ хабзэр, гупшысэр, лъэпкъ манталитэр зэхэш1ахьыгъэ 1эпкъ-лъэпкъым фэд. Зэхэптхъымэ ныкъо къэнэт, тыкъо къэнэт.

Адыгабзэм хэт ч1эгърафиа1 псэуп1э ц|э гушы1эм ящыщэу къой-рэ хьаблэ-рэ гущи1и т|ум тъатегущэ|ахьыт.

Мыхэм яфэдэ пшысэхэм тягубшысэ зыхъурэм нэмык1рэ лъэпкъым зэрахьэрэ алфавитхэр зэрэзетек1ырэм тагъэчъэхъун фаеп. Бзэ зэфэшхьафым алфавит зэфэшхьаф зэрэя1эр тыш1эн, ялъапсэ зы бзэ унагъоу щытымий, ятхык1эхэр зэрэ шхьащык1ырэхэм сакъ уафэхъун фай.

Иа / я / й [ ia / ya / y ] Ч1ып1ац1э2 гуша1эм къыч1элъык1орэ ч1эры1о3 макъэхэ:

Мы макъэхэр язэхэфын ипэ гущы1эм и махьанэ нафэ хъун фай. Нэужъым гущы1эм и таурыхъ (гущы1э таурыхъ) хэгъэунэфык1ыгъэн фай. Къэстырэхэм ушъхьагъу яфэзгъотытхэри ти1эт. Ахэри къэстхырэхэм нахь шъыпкъэхэ къатхышъу фэ а ушхьагъоу къа1орэхэм зий пк1э и1этэп.

Псэрэй лъэхъан дэдэхэм ц1ыфэ мак1эу, т1унаер (дунаер) нэк1эу щытыгъ.  Псэрей ц1ыфхэри чыунэ4, ч1ыунэ5, чэрбыщунэ6, къапэдэкъуияунэ7 исып1эунэ8 фэдэ фсэупэхэ я1эу псэутыгъэх. Ц1ыфэр ипэрапш1э унагъо, лъакъо, лъэкъолъэш, лъэпкъ, лъэпкъ зэкъошэу багъом зэтек1ы, зэтек1ым багъозэ къырык1угъ. Зы унагъо, зы чэу, зы 1эгу, зы шъолъыр… щыпсэурэм иц1эк1э ч1ып1эц1эхэ агъэфэдэтыгъэ. Мыр зы хабзэу я1агъ лъэпкъыжъымэ. Ч1ыпэц1э гущы1эм пыхьэрэ Ий гущы1эр зы гущы1э псауэу щыт. Мыр къэбгъэнэфэн пае ипэ ц1эпапк1эхэр зэхэфыгъэн фай. Ц1эпапк1эхэ 1урыпчэ сырэу зэч1этытхэн.

 

Ц1эпапк1э Закъохэр:                                      Зиер зыгъэфэдэрэ Зиунаеу Ц1эпапк1э

  1. сий/ сие Сэ
  2. О уий / уие
  3. А (ар – ащ- ай ий / ие (ч1ыпэц1эхэм к1эры1оу8 къапыхьэрэ ИЙ пущы1эр ары

Ц1эпапк1э Заулэхэр:                                       Зиер зыгъэфэдэрэ Зиунае Ц1эпапк1э заулэхэр

  1. Тъэ Тъий / тъие
  2. Шъо Шъуий / шъуие
  3. Ахэм яй / ай / иай / иае

 

Зэрэзэтек1ыхэрэ зырызэу къэдгъэлъэгъоных.

 

Псалъэм пае: Адыгэ ц1эхэм фэхьыгъэу ч1ып1эц1эхэ. Хабзэм епхыгъэу

 

  1. кылан(тъэтъэжъ) ц1эр. ипсэуп1э иц1эр гущы1эм изэхэтык1э

Адэм                                                            Адэмий                                                      Адэм + ий (ие) (ия)

Анзор                                                          Анзорей                                                    Анзор + ий (ей) (ия)

Джамбэч                                                     Джамбэджий                                            Джамбэдж + ий +(ей)(ия)

Хьапак1э                                                     Хьапак1ей/Хьапэш1эй                               Хьапак1э + ий (й) (ия)

Мудар                                                          Мадарэй                                                    Мударэ + ий (й) (ия)

Пэдыс                                                          Пэдысей / Пдысий                                 Пэдыс + ий (ие) (ия)

Бэслэн                                                         эслэней / Бэслэниа                                Бэслан +ий (ие) (ия)

Чэчэн                                                          Чэчэней / Чэчэниа                                 Чэчэн + ий (ие) (ия)

Хьак1эмыз                                                 Хьак1эмызей / Хьак1эмзий                               Хьак1эмыз + ий (ие) (ия)

 

Адыгэхэр Туркием къызхехьээхэ нэужым псэупэм ц1эу яш1уашъыгъэм изныкъорэхэри е пэщтахьэу Фдыгэ малъхъэу тетыгъо зи1агъэм иц1эк1э е чылэр, къуджэр япэ яыгъэпсыгъэм е игуща1э едэ1ухэу яхэтыгъэ зыгорэм и ц1эк1э еджэжыгъэх. Мыщий зышхьафэу уелэжьын фай.

 

Псалъэм пае: Адыгэ ц1эхэм фэхьыгъэу ч1ып1ац1эхэ. 1эк1ыб Туркиемк1э

 

кыланым иц1эр                                        ипсэуп1э иц1эр                                       гущы1эм изэхэтык1э

Азиз                                                             Азизие                                                       Азиз + ие (Султан Абдул Азиз)

Хьамид                                                        Хьамидие                                                  Хьамид+ие(СултанАбдуХьамид)

Ихьсан                                                        Ихьсание                                                   Ихьсан + ие

Осман                                                         Османие                                                     Осман + ие

Джихьад                                                     Джихьадие                                                 Джихьад + ие

Махьмуд                                                    Махьмудие                                                 Махмуд + ие

Макъсуд                                                     Макъсудие                                                 Макъсуд + ие

 

Шапхъэхэ зэфэшъхьафыхэр бэк1ае хъоу щы1эх. Туркиемк1э мыхэм яфэдэу къуаджэ ц1эхэр хъоых.

Унэгъо пщым ибыныхэр къебэгъок1эу, быныр зыщыпсэурэ ч1ып1эм темыфэжьэу, щагум дэмыфэжьы зыхъук1э къоу и1эхэм 1ушъохэ, шъолъырхэ яратыныешъ, шхьафэу ягъэ1ыстытыгъэх. (1ыстынымрэ тысынынымрэ зэфэшхьафых)9 Ащ щегъэжьагъэуий а ч1ып1эхэ къом иеу хъутыгъэ. Афэнэсэ унагъор ц1эры1о зытехъук1ытыгъэр, лъакъо зытек1ырэ а тъэтъэжъым иц1э арытыгъэ. Унагъор ц1эры1о зэрэхъугъэ тъым иц1эк1э къор зыщыпсэурэри ч1ып1ац1э хъужьытыгъэ. Псалъэм пае, тъэтъэжъым иц1э жьан-мэ икъо зыщыпсэурэ ч1ып1эм иц1ий жьаныкъой ( жьан + ы +къо + й) я1озэ ц1э фэусыныр Адыгэмэ яхабзэу яхэлъыгъ джыри нэмык1 арап лъэпкъий, еуропа лъэпкъыхэмий ягъэфэдагъ. Непэк1э кой / къой зыфэт1орэ гущы1эм илъапсэ къызщежьэрэ мары. Сыда п1омэ, Тыркум кöй е1о ау ахэм зыч1ып1э 1ыстынэр аш1этыгъэп, ахэр щэтырым ч1эсытыгъэх. Е къоджэ е кой хабзэр яш1этыгъэп. Джы Адыгабзэм хэт шапхъэ хъут гущы1э заулэ зэч1этытхэн.3

  1. кыланым иц1э ипсэуп1э иц1эр гущы1эм изэхэтык1э

Баб                                                                  Бабыкъой                                               Баб + ы + къо + ий (й)(ия)(иа)

Жьан                                                               Жьаныкъой                                            Жьан + ыкъо + ий (й) (ия)(иа)

Нат                                                                  Натыкъой                                               Нат + ыкъо + ий (й) (ия) (иа)

Хьат                                                                Хьатыкъой                                              Хат + ыкъо + ий (й) (ия)(иа)

Хьатэужъ                                                       Хьатэужъкъой                                       Хьатэужъ + къо + ий (й) (ия)

 

  1. Лъэкъор багъоу лъэпкъым фак1оу, лъэпкъц1эк1э ц1эры1о рэхъу, нэужъымэ хабзэрий егъэфэдэ. Еуропэ лъэпкъымий хабзэ яфэхъугъэу зэрахьэрэм илъапсэ мары зыщежэрэ. Нэмык1ы бзэк1э а фэдэ лъэпкъыц1эхэм япыхъоу хэгъэгуц1э хъугъэ ц1эхэм а фэдэу зэрэщытэр нэфэдэдэу фызэхэфырэп. Ау Адыгабзэк1э гущы1эр зэпыпхызэ зэхэофышъу.

Иджы лъэпкъ ц1эхэмрэ хэгъэгу ц1эхэмрэ зэрэзэтефэрэ шапхъэхэ тыгъэлъэгъотых.

 

Псалъэм пае: Дунэе лъэпкъ ц1эхэм фэхьыгъэу хэгъэгуц1эхэ. Бзэхабзэм епхыгъэу

 

Лъэпкъым иц1эр                                     ихэку иц1эр                                               гущы1эм изэхэтык1э

Адыгэ                                                         Адыгэй                                                        Адыгэ + ий (й)(ия)(иа)

Къабардэ                                                   Къабардэй                                                 Къабардэ +эй(й)(ия)(иа)

Тырку                                                          Торкий                                                        Торк + ей +(ия)(ей)(иа)

Рус(Раща)                                                  Россий                                                        Росс + ий + (ия)(иа)

Июн                                                             Июний                                                         июн + ий + (ия)(иа)

Георги                                                        Гэоргий                                                       Георг + ий + (ия) (иа)

Химэр                                                         Химерий                                                     Химер + ий + (ия)(иа)

Трак                                                             Тракий                                                         Трак + ий + (ия)(иа)

 

Шъапхъэу утхышъун лъэпкъыц1эр бэк1аеу щы1. Ау къыбгуригъэ1онэным мыр фырикъут иджырэк1э.

Иджрэк1э мыры тытхынэу ти1эр. Мыщ къык1элхык1от мазэм игъо тыфифэу Тхьам насыф къытфиш1ымэ хьаблэ гущы1эм тыпытхахьыт. Уахътэр къелымэ 1ыстан гущы1эри пысгъэхъожынэу гухэлъ си1. Джары, ш1ук1э…

 

1 Гэография/джографиа

2 ч1ып1ац1э: ц1ыфхэ зыщыпсэурэхэм яш1ушъыгъэ къуаджэ, чъылэ, къалэ фэдэ псуп1э ц1эхэр ары.

3 Ч1эры1о: гушы1эм иужък1э къыпыхъорэ макъэхэр.

4 Чым хэш1ык1ыгъэ унэ. / çitten evler

5 Ч1ык1эгъ унэ / mağara, yeraltı evleri.

6 чырбыщым хэш1ык1ыгъэ ет1э унэ / Kerbiş evler

7  невщехьир – кападокия щы1эхэ мыжъо шъэбэ иупсык1ыгъэ унэхэ / Kapadokya evleri

8 испунэ, кафкасым мыжъошхутфык1э ш1ыгъэ мыжъо унэхэ / Adygeydeki ispuna evleri

9 гущы1эм иужъык1э къыпыхьэрэ макхъэр ары.

10 ис / 1ыстын: псэуп1э ч1ыпэ уубытъэу ущыпсэунэр ары. Ч1эим щэмджэнхэр къи1ыстъагъ. Черкезистан, узбекистан. Т1ысын: зыч1ып1э ущытымэ ует1ысэхынэр ары. Нанэр щэнтым тет1ысхьагъ.

 

CEVAP VER

Lütfen yorumunuzu giriniz!
Lütfen isminizi buraya giriniz