Rusya Federasyonu çok sayıda etnik topluluktan oluşan bir devlet. Yapılan nüfus sayımları etnik çeşitliliği yansıtıyor. Rusya Federasyonu’nda yapılan nüfus sayımları Kuzey Kafkasyalılar açısından da çok önemli. Nüfus sayımları, Kuzey Kafkas halklarının nüfusunun nasıl değiştiğini, anadilini kullanma düzeyinin ne olduğunu gösteriyor.
Bu yazıda sayım sonuçlarını değil, 2002 ve 2010 genel nüfus sayımlarında etnik adlandırma verilerinin nasıl düzenlendiğini inceleyeceğiz.1 Fakat öncelikle bazı terminoloji ve tercüme sorunlarına değinmek gerekiyor.
Ulusal bölgesel özerklik
“Halklar hapishanesi” olarak tanımlanan Çarlık Rusyası’nın yıkılmasından sonra yerine Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) kuruldu. Çok sayıda etnik topluluğun yaşadığı SSCB’de ulusal sorunun çözümü olarak “ulusal bölgesel özerklik” benimsendi ve bu kapsamda etnik toplulukların tanımlanmasına ilişkin sınıflanmalar geliştirildi. Etnik topluluklar “ulus”, “milliyet”, “aşiret”, “etnografik grup” ve “ulusal grup/azınlık” gibi sınıflara ayrılırken, bir ölçüde buna paralel olarak “birlik cumhuriyeti”, “özerk cumhuriyet”, “özerk bölge” ve “özerk/ulusal yöre” şeklinde farklı düzeylerde ulusal bölgesel özerklik biçimleri oluşturuldu.2 SSCB’nin dağılmasından sonra Rusya Federasyonu’nda (RF) özerk yapılanmalar ve etnik adlandırmalar kısmen benzer şekilde devam etti.
Rusça etnik adlandırma ve sınıflamalara ilişkin terimlerin bire bir karşılıklarının olmaması, bu terimlerin Türkçeye çevrilmesinde sorunlara yol açıyor. Bu nedenle bu yazıda etnik adlandırmaların Rusçasını da kullandık. Türkçe tercümede, yaygın olarak kullanılan terimleri tercih ettik. Bu nedenle Кабардинцы’yi “Kabardeyli” veya “Kabardalı” olarak değil, “Kabardey” olarak yazdık. Bunun iki istisnası var. Абазины’i “Abaza” olarak değil, Rusça aitlik eki (“-in”) ile, “Abazin” olarak yazdık, çünkü Türkçe “Abaza” kavramı çoğu kez Abhazlar için de kullanılıyor. Адыгейцы için de “Adige” değil, tam karşılığı olan “Adigeyli” terimini seçtik, çünkü Rusça Адыгейцы terimi tüm Adigeleri kapsamıyor.
Etnik adlandırma
RF Anayasası’na göre (Madde 26) “herkes milliyetini belirleme ve açıklama hakkına sahiptir ve kimse milliyetini belirlemeye veya açıklamaya zorlanamaz”. Bu nedenle, Rusya Federal Devlet İstatistik Bürosu’nun (Rosstat) açıklamasına göre, nüfus sayımlarındaki “milliyetiniz” (Ваша национальная принадлежность) sorusunun cevabı değiştirilmeden sayım formuna yazılıyor.3 14 yaşından küçükler ve akli melekeleri yerinde olmayanların milliyeti ebeveynleri veya yasal vekilleri tarafından tanımlanıyor. Sayılan kişi milliyetini açıklamak istemezse, sayım formunda cevapsız olduğu belirtiliyor.
Nüfus sayımına katılan kişiler, istedikleri etnik adlandırmayı yazdırdıktan sonra, verilen cevaplar, kişinin milliyet ve anadili gibi sorulara verdiği cevaplar kullanılarak toplulaştırılıyor. Toplulaştırma işlemi için Rusya Bilimler Akademisi Etnoloji ve Antropoloji Enstitüsü tarafından oluşturulan ve ilgili Nüfus Sayımı Çalışma Grubu tarafından onaylanan “milliyetler” (национальности) ve “etnik gruplar” (этнических групп) listesi kullanılıyor. Örneğin 2002 nüfus sayımına katılanlar en az 776 farklı isim yazdırdı.4 Bu 776 farklı isim Etnoloji ve Antropoloji Enstitüsü tarafından belirlenen 142 milliyet ve 40 etnik gruba indirgendi. 2010 sayımında ise 145 grup ve 48 alt-grup tanımlandı (2010 nüfus sayımı metodoloji açıklamasında “milliyet” ve “etnik grup” yerine “grup” ve “alt-grup” kavramları kullanıldı). Sayıma katılanların kendi adlandırmalarına ilişkin veriler sadece metodoloji açıklamasında yer alıyor; nüfus sayımına ilişkin tablolar toplulaştırılmış tanımlara göre hazırlanıyor.
4 grup
2002 ve 2010 nüfus sayımlarında Adigeler 4 grupta tanımlandı: Адыгейцы [Adigeyli], Черкесы [Çerkes], Кабардинцы [Kabardey] ve Шапсуги [Şapsığ]. (Şapsığlar 1989 sayımında “Adigeyliler” içinde sayılmıştı.)5 Bu sınıflamada “Adigeyli”, “Çerkes”, “Kabardey” ve “Şapsığ” terimleri, sırasıyla, Adigey, Karaçay-Çerkes, Kabardey-Balkar cumhuriyetleri ile Şağsığ bölgesindeki Adigeleri tanımlamak için kullanılıyor. Abazalar da Абазины [Abazin] ve Абхазы [Abhaz] olarak iki gruba ayrılmış durumda.
Anadili sorusuna verilen cevaplar da benzer şekilde değerlendiriliyor. Fakat anadil konusunda yazın dilleri esas alınıyor. Bu nedenle Adigece, Адыгейским (Adigeyce) ve Кабардино-черкесским (Kabardey-Çerkesçe); Abazaca da Абазинским (Abazince) ve Абхазским (Abhazca) olarak ikişer gruba ayrılıyor. Benzer şey Karaçay ve Balkarlar için de geçerli. Karaçay ve Balkarlar iki ayrı grup olarak, dilleri ise ise tek dil olarak Карачаево-балкарским (Karaçay-Balkarca) olarak tanımlanıyor.
2002 nüfus sayımında, sayıma katılanların kendilerini nasıl tanımladığına dair veriler Tablo 1’de görülüyor (bu tabloda sadece bazı Kuzey Kafkasya halklarına ilişkin veriler yer alıyor). Tabloda görüldüğü gibi 2002 sayımında 148 kişi kendisini “Abzeh”, 15 kişi “Bjeduğ”, 128,262 kişi “Adigeyli” olarak tanımlamış. Bu kişilerin tamamı yayımlanan istatistiklerde “Adigeyli” altında toplanıyor.
Tablo 1. 2002 Nüfus Sayımında Kişilerin Kendi Etnik Adlandırmaları
| Rusça (Kiril) | Rusça (Latin)* | Türkçe | Sayı |
| Абадзехи | Abadzehi | Abzeh | 148 |
| Абаза | Abaza | Abaza | 21 |
| Абазины | Abaziny | Abazin | 37908 |
| Абхазы | Abhazy | Abhaz | 11357 |
| Адыгейцы | Adygejcy | Adıgeyli | 128262 |
| Адыгэ | Adygè | Adıge | 152 |
| Апсуа | Apsua | Apsua | 1 |
| Балкарцы | Balkarcy | Balkar | 108412 |
| Бесленеевцы | Besleneevcy | Besleney | 3 |
| Бесленеи | Beslenei | Besleney | 1 |
| Бжедуги | Bžedugi | Bjeduğ | 15 |
| Дигор | Digor | Digor | 1 |
| Дигорон | Digoron | Digoron | 8 |
| Дигорцы | Digorcy | Digor | 562 |
| Ингуши | Inguši | İnguş | 413009 |
| Ирон | Iron | İron | 9 |
| Иронцы | Ironcy | İron | 34 |
| Кабардей | Kabardej | Kabardey | 3 |
| Кабардинцы | Kabardincy | Kabardey | 519932 |
| Карачаевцы | Karačaevcy | Karaçay | 192025 |
| Карачай | Karačaj | Karaçay | 154 |
| Карачайлыл | Karačajlyl | Karaçay | 3 |
| Мамхеги | Mamhegi | Mamheğ | 1 |
| Махмеги | Mahmegi | Mamheğ | 1 |
| Махмеговцы | Mahmegovcy | Mamheğ | 3 |
| Осетины | Osetiny | Oset | 514166 |
| Осетины-дигорцы | Osetiny-digorcy | Oset-Digor | 36 |
| Осетины-иронцы | Osetiny-ironcy | Oset-İron | 18 |
| Османы | Osmany | “Osmanlı” | 4 |
| Турки | Turki | Türk | 92147 |
| Турки-батумцы | Turki-batumcy | Batumlu Türk | 10 |
| Турки-месхетинцы | Turki-meshetincy | Mesket Türkü | 3257 |
| Турки-османы | Turki-osmany | Osmanlı Türkü | 12 |
| Турки-сухумцы | Turki-suhumcy | Sohumlu Türk | 4 |
| Туркмены | Turkmeny | Türkmen | 33014 |
| Тюрк | Tjurk | “Türk” | 382 |
| Черкесы | Čerkesy | Çerkes | 60482 |
| Чеченцы | Čečency | Çeçen | 1360027 |
| Чеченцы-аккинцы | Čečency-akkincy | Çeçen-Akkin | 114 |
| Шапсуги | Šapsugi | Şapsığ | 3231 |
* ISO 9 standardına göre Latin karakterlere çevrilmiştir
Sayımda kendilerini “Batumlu Türk”, “Mesket Türkü”, “Osmanlı Türkü”, “Sohum Türkü”, “Türkmen” ve “Türk” olarak tanımlayan kişiler de, istatistiklerde bu isimler altında değil, Etnoloji ve Antropoloji Enstitüsü tarafından belirlenen gruplar altında yer aldı.
2010 nüfus sayımında uygulama ana hatları ile aynı, fakat nüfus yapısındaki değişimlere paralel olarak grup ve alt-grup tanımlarında bazı değişiklikler yapıldı. Örneğin 2002’de “Orta Asya Arapları” grubu nüfusu olmadığı için 2010’da listeden çıkarıldı. 2002’de “diğer” kategorisinde sayılan Bosnalı, Makedon, Pakistanlı, Pamirli, Sloven, Hırvat ve Karadağlı grupları 2010 sayımında ayrı gruplar olarak tanımlandı.
Tablo 2’de de 2010 sayımında kişilerin kendi milliyetini ve anadilini nasıl tanımladığı ve hangi grupta sınıflandığını (Adigeler örneğinde) gösteriyor. 2010 sayımında kendilerini Адыге, Адыги ve Адыгэ olarak tanımlayan 7,288 kişi, anadiline göre Кабардинцы (Kabardeyli), Черкесы (Çerkes) ve Адыгейцы (Adigeyli) gruplarına yazıldı.
Tablo 2. 2010 Nüfus Sayımında Kişilerin Kendi Etnik Adlandırmaları ve Yazıldıkları Gruplar
| Kendi tanımlaması | Anadili | Nüfus | Yazıldığı grup |
| Адыге | кабардинский (Kabardeyce) | 8 | Кабардинцы (Kabardey) |
| Адыге | черкесский (Çerkesçe) | 4 | Черкесы (Çerkes) |
| Адыге | Kabardeyce ve Çerkesçe dışında bir dil | 34 | Адыгейцы (Adıgeyli) |
| Адыги | Кабардинский (Kabardeyce) | 34 | Кабардинцы (Kabardey) |
| Адыги | Черкесский (Çerkesçe) | 13 | Черкесы (Çerkes) |
| Адыги | Kabardeyce ve Çerkesçe dışında bir dil | 5927 | Адыгейцы (Adıgeyli) |
| Адыгэ | Кабардинский (Kabardeyce) | 31 | Кабардинцы (Kabardey) |
| Адыгэ | Kabardeyce dışında bir dil | 1237 | Адыгейцы (Adıgeyli) |
Özetle, RF nüfus sayımlarında kişiler kendi milliyetlerini söylüyorlar, fakat bu veriler derlenirken etnolog ve antropologlar tarafından tanımlanan etnik topluluk adlandırmaları kullanılıyor. Bu listede yer alamayan etnik topluluk isimleri de “diğer” kategorisini oluşturuyor.
RF nüfus sayımlarında Адыгейцы [Adigeyli] olarak yayımlanan veri, Adigelerin (Адыги/Aдыгэ) toplam nüfusunu değil, sadece Adigeylilerin, yani genelde Adigey Cumhuriyeti kökenli Adigelerin nüfusunu gösteriyor. Adige halkının nüfusu, dört alt-grubun toplamından oluşuyor. Bir başka deyişle, Adige [Адыги/Aдыгэ] ve Adigeyli [Адыгейцы] kavramları aynı anlama gelmiyor.
RF nüfus sayımlarında Adigelerin “Adigeyli”, “Çerkes”, “Kabardeyli” ve “Şapsığ” olarak dört alt-grup ve Abazaların “Abazin” ve “Abhaz” olarak iki alt-grup halinde tanımlanmasının kökenleri, yazının başında belirtildiği gibi, SSCB’de uygulanan ulusal bölgesel özerkliğe ve etnoloji çalışmalarına dayanıyor. Bu uygulamaların değerlendirilmesi başka bir yazının konusu olacak.
1 Görüş ve önerileri için Sayın Murat Papşu’ya teşekkür ederim.
2 Bu konudaki çalışmalara bir örnek olarak, bkz. Bromley, J.V., vd. (1982), Present-Day Ethnic Processes in he USSR, Progress Publishers, Moskova.
3 Bu yazıdaki tüm bilgi ve veriler Rusya Federal Devlet İstatistik Bürosu’nun (Rosstat) web sitesinden alındı, bkz. https://www.gks.ru/vpn_popul
4 Rosstat tarafından yayımlanan tabloda bu 776 gruba ek olarak “diğer” kategorisinde 40551 kişi yer alıyor.
5 1999 yılında kabul edilen “Rusya Federasyonu yerli [indigenous] halkların haklarının korunması hakkında” yasaya göre yerli halklar, “atalarının geleneksel yerleşim bölgelerinde yaşayan, geleneksel yaşam tarzını, ekonomik faaliyetlerini ve zanaatlarını koruyan, kendisini ayrı bir etnik topluluk olarak tanıyan ve Rusya Federasyonu içerisindeki nüfusu 50,000’den az olan” halklar olarak tanımlanıyor. Bu yasa uyarınca hükümet tarafından ilk kez 2000 yılında hazırlanan “Rusya Federasyonu Yerli Azınlıklar Birleşik Listesi”nde Şapsığlar ve Abazinler de “yerli azınlık halk” olarak tanımlandı. Bu listede yer alan halklar Etnoloji ve Antropoloji Enstitüsü tarafından hazırlanan listede de yer aldığı için 2002 sayımında Şapsığların ayrı bir grup olarak değerlendirildiği düşünülebilir.
