Fakat susuzluktan ölen Psebıde ne yapabilirdi ki? İçmeden duramadı.
“Hey Tha’mız, beni bu içtiğim şeyden koru” diyerek bataklık suyundan içti.
Bu sırada, bozkırdaki yaban atları geldi, eskiden pınar, şimdi bataklık olan yere. Yaban atları bataklıktaki suyu koklayıp kokusundan rahatsız oldular ve burunlarını havaya dikerek tiksindiklerini gösterip suyu içmediler. Bunu gören Psebıde şaşırdı.
“Bak sen şunlara! Nart olduğum halde içtiğim suyu bunlar koklamak bile istemiyorlar. Ben sizin hakkınızdan gelirim şimdi” dedi ve onları toparlayıp götürme umuduyla yaban atlarının arasına daldı.
Fakat Psebıde yaban atlarının arasına daldığı anda ortalık aniden karardı, Psebıde yaban atlarını hangi yöne süreceğini bilemeden kalakaldı Çınt bozkırlarında. Gökyüzünün dört bir tarafını araştırdı, ama yuvarlak dünyanın her tarafı karanlık içindeydi. Ne ay ne de yıldız görünüyordu ortalıkta.
Yaban atlarını bir süre kovalayıp durdu, gideceği yönü bilemeden… Sonunda, azar azar dört bir yana dağıldılar, hiçbiri kalmadı elinde. Nart Psebıde yine bozkırda tek başınaydı.
Ortalık rüzgârlıydı. Kum ne yürümesine ne de koşmasına izin veriyordu. Güneş bütün gücüyle ısıtıyor, taşları patlatıyor, toprağı çatlatıyordu. Nart Psebıde, Çınt bozkırlarında uzun süre dolanıp durdu, hiçbir şey bulamamıştı, yorgundu. Sıcak bir yandan, kum bir yandan, bayılacak hale gelmişti, sonunda Adıyuh’un yaptığı yamçıya sarındı.
“Şu benim eski yamçım sıcaktan ve bu kum fırtınasından beni korusa ölmeden bu Çınt bozkırından kurtulurdum” dedi kendi kendine. Herkesin bildiği gibi, yamçıdan güneş ışığının bir huzmesi bile geçemez. Fakat Adıyuh’un yaptığı yamçı için Psebıde “benim eski yamçım” demişti, yamçı bu sefer de güneş ışınlarını engellemedi. Nart Psebıde baktı ki yamçının içinde güneş ve kum yüzünden bayılacak hale geliyor, bunun üzerine Çınt bozkırlarını terk etmeye karar verdi.
Bu şekilde Çınt bozkırlarında aradığı şeyleri bulamayan Psebıde, canını güç bela kurtarıp Yispı topraklarına doğru yöneldi. Yispı toprakları Psebıde’nin yaşadığı yere daha yakındı. Çok yorulmuştu, bu nedenle evine yakın olmak istiyordu. Fakat büyük bir sürü götürmeden geri dönmemeye de yemin etmişti, onun için Yispı topraklarını araştırıp bakmaya karar verdi.
“Hangi Nart yüzüyle elim boş geri dönebilirim? ‘Nart yiğitliğimin neler başarabileceğini gösteririm sana’ diyerek ayrıldığım Adıyuh’un karşısına nasıl çıkarım? Sosrıkua gibi yerlerde sürünerek avluya girmektense ölürüm daha iyi. Uaşhue adına, karıma yiğitliğimi göstereceğime yemin ediyorum.”
Kendi kendine bunları söyleyerek yol aldı Nart Psebıde. Yispı’ların topraklarına ulaşana kadar az bela gelmedi başına. Yaşlı atının adım atacak hali kalmamıştı artık, sonunda tamamen durdu. Psebıde atından inip onu yedeğinde götürmek istedi, fakat yaşlı at yürüyemiyordu.
Bu durumda ne yapabilirdi Nart Psebıde?
“Ya bizim Tha’mız Amış, senin hayvanların ayağıma bağ, başıma bela oldular” dedi Nart Psebıde ve atını sırtına vurup yoluna devam etti. Yaya olarak, sırtında atla hızlı yol alabilmesi mümkün olabilir miydi!
Sonunda sadece nefes alabilecek vaziyette, perişan bir halde Yispı topraklarına ulaştı. Yispı’ların yaşadıkları topraklar çok bereketliydi. Sular gürül gürül akıyordu, her taraf yemyeşildi, hayvan otlatmak için çayırlıkları boldu. Sığırlar ve atlar, güneşli çayırlara sürüler halinde yayılmışlardı. Hava da çok güzeldi; ne fazla sıcak ne de fazla soğuk… Bütün bunları görünce kendine gelen Psebıde şöyle dedi:
“Bütün bu güzelliklerin sahibi olan Yispı’ların boyları kısacık, atın üzerinde zar zor belli oluyorlar. Böyle güzel ve bereketli bir yer, bu kadar hayvan sürüsü, ancak benim gibi bir Nart yiğidine layık. Bu sürüleri hemen şimdi Yispı’lardan alıp götürmezsem Nart değilim.”
Yaşlı atına atlayıp kuvvetlice asılınca dizginleri kopardı bu defa Psebıde.
“Hey Yemınej, yürüsene; bugün, yiğitliğimi kanıtlayacağım gün” dedi kızgınlıkla.
Fakat at yerinden kımıldamadı. Dizginleri bağlamayı bir yana bırakıp atın yelelerine yapıştı ve pirinç kamçısıyla vurmaya başladı Psebıde. Bu defa da pirinç kamçısı parçalandı.
“Hey, Yemınej, yürüsene; bugün, yiğitliğimi kanıtlayacağım gün” dedi ikinci kez Psebıde.
Buna rağmen yaşlı at kımıldamadan olduğu yerde duruyor, güneşli çayırdan başını kaldırmadan otluyordu. Baktı ki olmuyor, kılıcını çekip kabzasıyla vurmaya başladı yaşlı ata. Bu sefer de kılıç ikiye bölündü.
Psebıde etrafına bakındı; dört bir yanında at ve hayvan sürüleri, tepelerde, yamaçlarda otlayıp duruyorlardı. Bunları gördükçe daha da isteklenip ne yapacağını bilemeden öylece dikilip kaldı. Sonunda büyük yakarışlarla şöyle dedi:
“Haydi koşsana, Adıyuh diğer tarafta bizi özlemle bekliyor.”
Bu sözleri duyan at, kulaklarını şiş gibi yukarıya dikip, kafasını yükseğe kaldırıp soluklandı, soluklandı, sonra da kayan bir yıldız gibi fırladı gitti. Nart Psebıde aygır ve sığır sürülerini aceleyle toparlayıp önüne kattığı gibi yola çıktı, Yispı’lar da kısa yoldan yakalamak üzere peşindeydiler.
Vurdu sürdü, vurdu sürdü, akşam oldu. Akşam olunca gökyüzünün yamacı ışığa kesti, ortalık aydınlandı. Bu ışık Psebıde’nin yolunu aydınlatıyordu, böylece Yınjıc Nehri’nin kıyısına ulaştı. Yaşadıkları kulübeye doğru baktığında ne görsün; Adıyuh’un pencereden uzattığı kolunun yaydığı ışık ortalığı öyle bir aydınlatıyordu ki gökyüzünde ne yıldız ne de ay görünüyordu. Nart Psebıde şöyle demekten kendini alamadı:
“Bak sen şu yüzsüze! Yiğitliğimden kuşku duymuştu, ama öyle olmadığını görünce pencereye oturdu.”
Nart Psebıde bunları söylediği anda dünya birden karanlığa gömüldü. Adıyuh kolunu kulübenin penceresinden çekmişti. At ve sığır sürüsünü Yınjıc Nehri’nin kıyısına getirmişti Nart Psebıde, fakat nehirden geçirecek yer bulamadı. Adıyuh’un asma köprüsü yoktu ortada, Adıyuh onu hemen kaldırmıştı. Psebıde’nin peşinden gelen Yispı’lar da neredeyse nehir kıyısına yetişmişler, nal sesleriyle Yınjıc Vadisi’ni sarsıyorlardı. Kısa boylu ve küçük olmalarına rağmen çok güçlüydüler. Nart Psebıde, eğer Yispı’ların eline düşerse kendisini küçük parçalara ayıracaklarını iyi biliyordu.
Vay, şu Yispı’lar çok kızgınlar, Yınjıc Vadisi’nde bağırıp çağırıyorlar. Ortalık kapkaranlık olmasa Nart Psebıde canından vazgeçecekti. İçini korku sarmış, Yınjıc Nehri’nin kıyısında dolanıp duruyor, bir taraftan da kaleye doğru bakıyordu. Fakat Adıyuh’un ışığı ortalığı aydınlatmıyordu, asma köprüsü de Yinjıc’ın üzerinde değildi. Psebıde korkuyordu, üstelik çok korkuyordu. Yispı’lar iyice yaklaşmışlardı. Aman, düşmanım bile ellerine düşmesin o Yispı’ların. Kılıçlarının ucuyla dürterek parçalarlar insanı.
Psebıde getirdiği at ve hayvan sürülerini toparlayıp Yınjıc Nehri’ne sürdü.
“Sosrıkua geçiyor diyorlar, ben mi geçemeyeceğim bu nehirden?” diyerek atıyla birlikte Yınjıc Nehri’nin sularına atladı.
Fakat azgın nehrin sularını aşıp karşıya geçmek imkânsızdı. At ve sığır sürüleri boğuldular. Nart Psebıde suya atladığında, nehrin azgın suları atını da kendisini de başka yönlere fırlattı. Her ikisi de Yınjıc Nehri’nin dalgalarında kaybolup gittiler.
Psebıde’nin cesedi nehrin aşağılarına sürüklenip, Yınjıc Nehri’nin düzlüğe ulaşıp, derinliğinin azaldığı yerde kıyıya vurdu.
Sabahleyin Adıyuh kaleden çıkıp, Yınjıc kıyısında yüksek bir tepeye tırmanarak etrafa bakınmaya başladı. Yınjıc’ın aşağılarına bakınca uzaklarda kıyıya vurmuş bir karaltı fark etti. Gidip baktığında da gördü ki kocası Psebıde’ydi.
Ne yapabilirdi? Nart geleneklerine göre kocasını gömüp mezarının üstüne tepe yapması gerekiyordu, o da bunu yerine getirdi. Bir sürü Yinıj kılıcından kurtulan kocasının nehir sularında yok olmasına ağıtlar yakarak tepede otururken uzaktan bir atlının geldiğini gördü.
(Devam edecek)
Kaynak: Kabardey Halk Destanları, Nalçik 1951. Editörler: Giranduko U., Elberd H., Foçışe A., Şocentsuk A., Şorten A.
Çeviri: Erdoğan Yılmaz
***
Ауэ псы хуэлІа Псэбыдэм сыт ищІэнт? Емыфэу хуэшэчакъым.
-Я дэ ди тхьэ, мы сэ сызэфэм сыкъегъэл, -жиІэщ аби, хэфащ шэдым.
Ар мэуэ псы ефа къудейуэ губгъуэш гуэрэн псынэу щытам къызэрыІухуащ. Губгъуэшхэр псынэу щытам хэпамэхэри шэдыпсыжьыр ирафын ямыдэу я пэщхъынхэр ягъэджащ. Ар Псэбыдэм щилъагъум игъэщІэгъуащ.
-Елъ ар! -Сэ сынарт пэтрэ сызыхэфыкІам абыхэм епэмыни зэрапэсакъым. Сэ фэ къомым сыфхурикъункъэ! -жиІэщ Псэбыди, губгъуэшхэм яхэлъэдащ, къызэщІикъуэу къихун и гугъэу.
АрщхьэкІэ, Псэбыдэр губгъуэшхэм зэрахэлъадэу, дунейр занщІэу къызэщІэуфІыцІэри губгъуэшхэр зыдихуну лъэныкъуэр имыщІэжу Чынт Гуэрэныжьым къинащ. Псэбыдэм уафэ джабэхэр лъэныкъуиплІкІи зэпиплъыхь пэтми дунейр ихъуреягъкІэ кІыфІт. Мази, вагъуи щыІэтэкъым.
Губгъуэшхэр заулрэ къырихуэкІри, зыдихуну лъэныкъуэр щимыщІэм, тІэкІу-тІэкІуурэ зы къэмынэу ІэщІэкІыжащ. И щхьэ закъуэ нарт Псэбыдэр аргуэру губгъуэм къинэжащ.
Дунейр жьапщэт. Пшахъуэм кІуапІи жапІи къритыртэкъым. Дыгъэри къызэрыкІауэ жьэражьэрт, мывэхэр зэгуэуду, щІыр къачэу. Нарт Псэбыдэ Чынт Гуэрэныжьыр зыбжанэрэ къиджэдыхьри зыри къыІэрымыхьэу ешаелІауэ, хуэбаемрэ пшахъуаемрэ щІагъэмэхыкІауэ Адииху ищІа щІакІуэм зыкъуигъэпщкІуащ.
-Мы си щІакІуэжьым мы хуэбаемрэ мы пшэхъуаемрэ сыкъригъэлтэмэ, мы Чынт Гуэрэныжьыр збгынэнт, -жиІащ абы. АтІэ, псоми ящІэр, щІакІуэм дыгъэ бзийр пхыкІыркъым. АрщхьэкІэ, Адииху ищІа щІакІуэм папщІэ Псэбыдэм «Си щІакІуэжьыр» жиІати щІакІуэм дыгъэ бзийр иІыгъыжакъым. Нарт Псэбыдэр щІакІуэм кІуэцІымызагъэжу хуэбаемрэ пшахъуэмрэ щІагъэмэхыкІати, мурад ищІащ чынтхэм я щІыналъэр ибгынэну.
Арти, Чынт Гуэрыныжь щІыпІэм зыри къыщемыхъулІэм, Псэбыдэм ерагъмыгъуейкІэ и лъэр Чынт Гуэрэныжьым кърихыжри испыхэм я дежкІэ игъэзащ. Испыхэм я хэкур езы Псэбыдэ щыпсэу щІыпІэм нэхъ и гъунэгъут. ЕшаелІати и унэм нэхъ гъунэгъу зыхуищІым и жагъуэтэкъым. Ауэ зы къуентхъ ин гуэр имыхьу дэмыхьэжыну тхьэ иІуати, арат испыхэм я дежкІэ зэ плъэжын мурад щІищІар.
—Сытыр си нарт напэу зыри сымыхуу сыдыхьэжын? «Си нарт лІыгъэр здынэсыр уэзгъэлъагъунщ», -жысІэу сыкъыдэкІауэ, дауэ Адииху и пащхьэм сихьэжын? Сосрыкъуэ хуэдэу шым селэлэхыу сыдэпщхьэж нэхърэ сылІэмэ нэхъыфІкъэ. Уащхъуэ, соІуэ, сэ си фызым наІуэ хуэсщІынкІэ си лІыгъэр!
Ар жиІэурэ кІуэрт Псэбыдэ нартыр. Испыхэм я щІыгум нэсыхункІэ, бэлыхь мащІэ телъакъым нарт Псэбыдэм. И шыжьри мыкІуэжыфу увыІэпащ. Псэбыдэр и шыжьым къепсыхри Іэдэжу ирашэжьэну хуежьащ, арщхьэкІэ Іэдэжуи и лъэр хузэблэхыжыртэкъым.
Сыт ищІэжынт абдежым нарт Псэбыдэм?
-Я дэ ди тхьэу Амыщ, уи Іэщым и бэлыхьщ сызылъахъэр, -жиІэщ нарт Псэбыдэми, шыр и плІэм къыдилъхьэри къежьэжащ. Лъэсу, шыр и плІэм дэлъу, абы гъуэгуанэр псынщІэу зэпичыфынт!
Сытми, и псэр хэт къудейуэ Псэбыдэр испыхэм3 я щІыгу ихьащ. Испыхэр зэрыс щІыпІэр икъукІэ щІыпІэ дэгъуэт. Псыхэр уэру ежэхырт, жыгхэр дэнэ дежи щыгъагъэрт, хъупІэхэр щыкуэдт. ДыгъафІэ хъупІэхэм Іэхъушэхэр, хакІуэпщІэхэр темыхуэжу дэнэкІи яуфэбгъуат. Махуэри махуэфІ дыдэт: хуэбащэтэкъым, щІыІащэтэкъым. А псори Псэбыдэм щилъагъум и гур къызэрыгъуэтыжри жиІащ:
-Мы фІыгъуэ къомыр зей испыхэр езыхэр лъэбыцэжьейхэщ, щІым къытещ къудейщ. Мыпхуэдэ щІыпІэри, мыпхуэдиз Іэщхэри зыхуэфащэр сэ схуэдэ нарт лІыхъурщ. Сэ сынарткъым мы фІыгъуэ къомыр иджыпсту испыхэм яфІэзмыхумэ!
Ар жиІэри Псэбыдэр псынщІэу шэсри и шыжьым жьэдэуащ. И шыжьым щыжьэдэуэм шхуэмылакІэр зэпыудащ.
-Уий, емынэжь, унежьэркъэ, нобэ си лІыгъэр щызгъэлъагъуэн махуэщ, -жиІащ Псэбыдэм.
АрщхьэкІэ шым зигъэхъеякъым. ШхуэмылакІэ зэпыщІэжыным хэмыту шым и сокур иубыдри жэз къамышымкІэ еуащ. Жэз къамышыри къутащ.
-Уий, емынэжь, унежьэркъэ, нобэ си лІыгъэр щызгъэлъэгъуэн махуэщ, -жиІащ етІуанэу Псэбыдэм.
АрщхьэкІэ шыжьыр щытщ мыхъейэ, мэкъу дыгъэлым и щхьэр къыхимыхыу хошхыхьри. Щымыхъужым, Псэбыдэм и джатэр кърилъэфри джатэ тІыгумкІэ шым еуащ. Джатэр тІууэ зэпыудащ.
Псэбыдэр маплъэри ихъуреягъкІэ шыбэмрэ Іэщ хъушэмрэ мэхъуакІуэри бгыхэм тетщ, нэкІухэм кІэрытщ. Ахэр щилъагъукІэ, и хъуапсэр нэхъри къыщохьэри ищІэнур имыщІэжу щытщ. Щымыхъужым, Псэбыдэм лъэІушхуэ хэлъу жеІэ:
-Уэ унежьэркъэ, адкІэ Адииху дахэр къытхуозэш!
Шым ар зэрызэхихыу, и тхьэкІумэр дзасэм хуэдэу ирисэщ, и щхьэр лъагэу иІэтри щыщщ, щыщри вагъуэ ижым хуэдэу ежьащ. Нарт Псэбыдэм псынщІэу шы гуартэхэмрэ Іэщ хъушэхэмрэ къызэщІикъуэри къежьэжащ, испыхэр кІэщІу иужьым пхъэру иту.
Еуэм къихум, еуэм къихуурэ жэщ хъуащ. Жэщ зэрыхъуу уафэ джабэри нэхубзэ къэхъуащ. Уафэ джабэм къидзыж нурым Псэбыдэ и гъуэгур игъэнэхуурэ Инжыдж Іуфэ къэблэгъэжащ. Нарт Псэбыдэр плъэмэ -чэщанэжьым къыдигъэжа Адииху и Іэблэм къыхиху нэхум жэщ вагъуэхэри, мазэри уимыгъэлъагъужу дунейр зэщІигъэнат. Ар зэрилъагъуу, нарт Псэбыдэм гукІэ жимыІэу хулъэкІакъым:
-Елъ а напэншэр, си лІыгъэр и фІэщ хъуати щхьэгъубжэм къыІутІысхьэжащ. И гугъат абы сэ сылІыгъэншэу!
Нарт Псэбыдэм ар зэрыжиІэу, дунейр жэщ кІыфІ хъужащ. Адииху и Іэблэр чэщанэжьым дигъэпщкІуэжат. Нарт Псэбыдэм шыбэмрэ Іэщ хъушэмрэ Инжыдж къыІуихуэри икІыпІэр игъуэтыжакъым. Адииху и чэтэн лъэмыжыр телъыжтэкъым: ар Адииху трипхъуэтыжат. Псэбыдэм пхъэру къыкІэлъежьа испыхэри Инжыдж Іуфэ къэсауэ шылъэ макъкІэ псыхъуэр яІэтырт. Испыхэр езыхэр цІыкІу щхьэкІэ икъукІэ бланэт. Ар ищІэрт Псэбыдэм. Испыхэм нарт Псэбыдэр яІэщІэхьамэ, цІыкІуцІыкІуу зэхаупщІэтэнут.
Уий, мо испыхэр зэрыгъэгубжьауэ зэрызохьэхэри псыхъуэм дэтщ. Дунейр зэщІэуфІыцІат, армыхъумэ нарт Псэбыдэр и гъащІэм пыкІыжынут! Нарт Псэбыдэми гузэвэгъуэр къытебэщауэ Инжыдж Іуфэр къеуфэрэзыхь. ЧэщанэжьымкІэ къоплъэ. АрщхьэкІэ Адииху и нурыр къэблэжыркъым, и чэтэн лъэмыжри инжыдж тригъуэтэжыркъым. Псэбыдэр мэгузавэ. Псэбыдэр мэгузасэ. Испыхэри къоблагъэ. Аа, узыжэгъуэныр яІуущІэ а испыхэм. Джатэпэ бжыпэкІэ узэкІуэцІахынщ!
Псэбыдэр йоуэри, къихуа шыбэр, Іэхъушэр Инжыдж къыхехуэ.
-Сосрыкъуэ зэпрыкІыфу жаІэ. Сэра тІэ, мыбы зэпрымыкІыфынур? -жеІэри езыри Инжыдж къыхолъэ.
АрщхьэкІэ Инжыдж узэпрыкІ хъуну псытэкъым. Шыбэри итхьэлащ, Іэщ хъушэри итхьэлащ. Езы нарт Псэбыдэри псым зэрыхэлъэу, и шымрэ езымрэ зэтриудри тІури Инжыдж и толъкъун бзаджэм хэкІуэдэжащ.
Псэбыдэм и хьэдэр ирихьэхыурэ, адэ, Инжыдж ныджэм телъадэу псы тепхъэ щыхъужым деж ныджэм тридзэжащ.
Пщэдджыжьым, Адииху чэщанэм къыщІэкІри Инжыдж Іуфэ лъэгапІэм теувэри псыхъуэм еплъыхащ. Адэ жыжьэу ныджэм зы фІыцІагъэ гуэр телъу къыщилъагъум, кІуэри еплъмэ -илІ Псэбыдэрт.
Сыт ищІэжынт? Нарт хабзэкІэ щІилъхьэжу и лІым и кхъэм Іуащхьэ трищІыхьыжын хуейти, щІилъхьэжри Іуащхьэ трищІыхьыжащ. Иныжь джатэ Іэджэм къела и лІыр псым зэрыхэкІуэдэжам тегуІэу Адииху Іуащхьэм тесу зы шу гуэр къакІуэу илъэгъуащ.
