Тыркуем Щыпсэурэ Адыгэхэм Я Хэку Къэгъэзэжь

0
1429

ЦIыф лъэпкъ пстэури къарыкIощтым, я неущрэ мафэм егупщысэх, ащ ехьылIагъэу унашъохэр аштэх, ахэр шыIакIэм пхырыгъэкIыным фэлажьэх. Урыс-кавказ заом икъынэужъ Османски империем ифагъэ адыгэхэр мы къэралыгъор зызэхэтакъом хэгъэгу зэфэшъхьафмэ ащыпсэу хъугъэ. Тыркуеми нэпэмыкI хэгъэгухэми арысы хъугъэ адыгэхэм къахэкIыгъэ цIыф гъэсагъэхэри лъэпкъым къырыкIощтым бэрэу егупщысэщтыгъэх.

Адыгэхэр я хэку зырафыгъэ апарэ мафэм къышегъэжьагъэу хэкум гъэзэжьын гупшысэр щыIэ хъугъагъэ. Тырку хэгъэгум нэс кIуи къэзгъэзэжъыгъэхэр макIэп. Я хэку къагъэзэжъыным пае Урыс пачыхьэм фэтхагъэхэри щыIэх ау пачыхьэм къафидагъэп. Хэкум гъэзэжьыным пае гъогу техьагъэ купхэри Османски империем ригъэкIыгъэхэп. Араб-Израил зауэу 1967-рэ илъэсым щыIагъэм зичIыгу зышIокIодыгъэ Сирие адыгэхэри Къэбэрдей-Балъкъарым къэкIожъынхэу фэягъэхэми къадэхъугъагъэп. Сирием джырэ уахътэм шекIокIырэ граждан заом ыгъэгумэкIыгъэхэм ащыщыбэхэри къыздэкIожъыгъэхэр адыгэ республикэхэр ары.

Зэрифагъэхэ хымэ чIыгум щыпсэунэу фэмыехэр щыIагъэми тыркум ис адыгэ пстэуми хэку гъэзэжъын еплъыкIэм дырагъаштэщтыгъэу пIон плъэкIыщтэп. Сыда пIомэ къин мыгъуекIэ нэсыгъагъэх тырку хэгъэгум.щыIэкIэ псэукIэкIэм хэзэгъэн фэягъэх. Зэрифагъэхэ хэгъэгум итэкъухьагъэу зэрэрисхэм фэшI я лъэпкъ унашъо ашIын амал яIагъэп. Тырку хэгъэгум гурэ псэрэкIэ фэлэжьагъэх, мы хэгъэгур ежьмэ я хэгъэгу щыпкъэу аштагъ. Лъэпкъым къырикIощтым нахьи ежьмэ яшъхьа Iоф рыгупщысэщтыгъэх.Лъэпкъ Iофыр агурыбгъэIоным пае инэу уадэлэжьэн фаеу щытыгъ.
Адыгэ лъэпкъым къыхэкIыгъэ цIыф гъэсагъэшхохэу Истамбыл дэсыгъэхэм 1908-рэ илъэсым зэхашэгъагъэ «Черкес теавун джемиети» (Черкесхэм я зыкIыныгъэ я зэдеIэжьын хасэ) зыфаIощтыгъэ обшественнэ организацием хэтыгъэхэр тыркум щыпсэурэ адыгэхэм ямызакъоу тыдэкIэ щыпсэурэ адыгэхэми алъыIэсыщтыгъэх. Ахэм адыгэхэр лъэпкъэу къызшынэжьын лъэкIыщт чIыпIэ закъор ахэм я егъашIэрэ чIыгур зэрэарыр къагурыIуагъэу щытыгъ. А лъэхъаным джыри адыгэхэр куп купэу хэкум икIыжьызэ тыркуем кощыжьыщтыгъэх.Ахэм къыдагъэкIыщтгъэ «гъуазэ» гъэзетымкIэ цIыфхэм къяджэщтыгъэх яхэку ямыбгынэнэу. Ахэм анахь гухэлъ шъхьаIэу яIагъэр тыдэ щыIэ адыгэми гъэсэныгъэ ягъэгъотыныр арыгъэ. Аш пае истамбыл еджапIэ къыщызэIуахыгъагъ, Адыгейыми Къэбэртаеми кIэлэегъаджэхэр къагъэкIогъагъэх.
«Черкес теавун джемиетым» изэхэшъакIомэ ащыщэу Тимэ Сэйынэ и усэу «Узщыщым кIуи хэхьажь,уи лъэпкъымэ афэлажь,умылажьэу сыд бгъотын,чылэ пчэIум уIутын» зыфиIорэми къегъэлъагъо мы хасэм хэтхэм анахь гухэлъ шъхьаIэу яIагъэр хэку гъэзэжьынэу зэрэщытыгъэр.

Апэрэ дунае зауэу къежьагъэм мы организацие шIагъом иIофшIэнхэр къызэтирыгъэуцуагъэх. 1923-рэ илъэсым Османски империер Тырку республикэ зэхъужьым хасэри аш къызэIуихыгъагъэ еджапIэри хабзэ унашъокIэ зэфашIыжьыгъэх. Тырку хэгъэгум ис лъэпкъ пстэури зы тырку лъэпкъ ашIыжьыным пае шызэзекIуагъэ политикэ пхъашъэм ыпкъ къикIэу 1946-рэ илъэсым нэс адыгэ лъэпкъ Iофыгъохэр къызэтеуцуагъэх.

Хэгъэгу зэошхом илъэхъан адыгэ хэкум икIыжьын фаеу хъугъэ усакIо, тхакIо, композитор, цIыф интеллигент шIагъоу КIубэ Шэбанэ апэу адыгэхэр анахьыбэу зышыпсэухэрэ ТыркуемкIэ зигъэзагъ. Шэбанэ адыгэхэм ежь ябзэкIэ тхакIэ аригъэшIэн, адыгэ культурэм литературэм ащигъэгъозэн гухэлъхэр иIагъэх ау алъэхъаным тыркум щырекIокIыщтыгъэ лъэпкъ политикэ пхъашъэм ыпкъ къикIэу мы хэгъэгум игухэлъхэр къыдэхъун лъэкIыгъэп.

ЙорданиемкIэ, СириемкIэ зигъэзагъ. Ежь ыцIэкIэ заджэхэрэ латин тхыпхъэм техыгъэ алфавит зэхигъэуцуагъ. Фольклорнэ матэрялхэр зэхиугъоягъ. Пьесэхэр ытхыгъ ыкIи ыгъэуцугъ, тхылъхэр къыдигъэкIыгъ. Мы хэгъэгумэ арыс адыгэхэм я лъэпкъ зэхэшIэ къыгъэущыгъ, адыгэ лъэпкъыр, адыгэ хэкур нахь шIу аригъэлъэгъугъ. Адыгэ лъэпкъ гупщысэр къызэкIигъэнагъ.


КIубэ Шэбанэ къигъэнэфыгъэ адыгэ гъогум тетыгъэ ныбжьыкIэмэ ащыщэу Тхьабысым Семихь 1960-рэ илъэсхэм апшъэрэ гъэсэныгъэ зэригъэгъотынэу тыркуем и къэлашъхьэу Анкара къэкIуагъ. Анкара щыпсэущтыгъэ адыгэ интеллигентэу Цушъхьэ Иззэтрэ нэIуасэ зэфэхъугъэх. Сэмихьрэ Иззэтрэ я акъыл гупшысэхэмкIи,я дунае еплъыкIэкIи дэгъоу зэгурыIощтыгъэх. Цушъхьам а уахътэм къыдигъэкIыщтыгъэ журналэу «кавказ» ым 1967-рэ илъэсым я 14 рэ номерым тыркуемкIэ апэрэу хэку гъэзэжьыным къытегущыIэщтыгъ. Журналым къыкIэлъыкIорэ и номерхэми хэку гъэзэжьыным нахь игъэкIотыгъэу къызэрэтегущыIэщтыгъэр тэлъэгъу. Цушъхьэ Иззэт журнал къыдэгъэкIынкIэ къэмынэу Анкара апшъэрэ гъэсэныгъэ пае къэкIуагъэхэ ныбжьыкIэхэми бэрэу аIукIэщтыгъ. Ахэм я лъэпкъ зэхашIэр къэгъэущыным, адыгэ хэкур шIу ягъэлъэгъуным,хэку гъэзэжьыным кIэгъэгушIыным,хэхэсымрэ хэкурысхэмрэ я зэфэщытыкIэхэм зегъэужьыным гурэ псэрэкIэ дэлажьэщтыгъ. А лъэхъанхэм хэкум къикIхэрэ тхакIо усакIохэр, цIыф гъэсагъэхэр тыркуе адыгэхэм нахь къахэхьа, ныдэлъфыбзэкIэ къыдэкIырэ тхылъхэр хэхэс адыгэхэм аIукIэ хъугъагъэ. Мы хъугъэ шIагъэхэм хэхэс адыгэмэ я хэку гъэзэжьын гупщысэр къыгъэущыгъэ,зы гъогу занкIэм тыришъагъэ хъугъэ.

1970-рэ илъэсхэм Хъуажъ Фахьри зи редактор шъхьаIэу Истамбыл къыщыдэкIыщтыгъэ «камчы» гъэзетым фэтхэщтыгъэхэр Едыдж Хьалукъ, ЛIыщэ Сулейман, Чурей Али, Исмеил Оздемыр, Хьаткъо Гулер, Хьаткъо Гушан. Гъэзетым анахь гухэлъ шъхьаIэу иIэмэ зыкIэ ащыщыгъ хэку къэгъэзэжьыным дэлэжьэныр. Гъэзетыр номер пчагъэ хъугъэу икъыдэкIыныр къызэтирыгъэуцон фае хъугъагъэ.

КъыкIэлъыкIорэ илъэсхэм Хъуажъ Фахьри, МэшфэшIу Нэдждэт, Исмеил Оздемыр, ЛIышъэ Сулейман, Енэмыкъо Мэулыд, Едыдж Батырай, Абазэ Ибрахьим, Биданэкъо Нихьад, Цурей Мухьаррэм, ЯхъулIэ Авни зы куп хъухэу хэку къэгъэзэжьын Iофым дэлэжэнхэу аублэгъагъ ыкIи «Ямчы» журналыр къыдагъэкIыгъ. Мы журналым и редактор шъхьаIэр Хъуажъ Фахьри, къыфэтхэщтыгъэхэр Едыдж Хьалукъ,Чурей Али, ЛIыщэ Сулейман, Исмеил Оздемыр, МэшфэшIу Нэдждэт, Енэмыкъо Мэулыд, Хьапае Эрхьан. Журналэу Ямчы-м хэку къэгъэзэжьын Iофыгъохэм игъэкIотыгъэу щытегущыIэщтыгъэх. Адыгэ хэкум ехьылIагъэ къэбархэр жъугъэу къатыщтыгъ, адыгэ лъэпкъ литературэм щыщ произведениехэр адыгабзэу е тыркубзэкIэ зэдзэкIыгъэу къыхаутыщтыгъэх. Мы купым щыщхэр хасэхэм чъанэу ахэлэжъэщтыгъэх,цIыф жъугъэхэм, анахьэуи ныбжьыкIэхэм бэрэу зыIуагъэкIэщтыгъ. ЦIыфхэм я лъэпкъ зэхашIэ къэIэтыным, хэку гъэзэжьын гупщысэм къешэлIэнхэм дэлэжьэщтыгъэх. Тырку адыгэхэм я политическэ литературэм «Донушджулер» (Хэку гъэзэжьыным кIэдэухэрэр) кIэ зэджагъэхэ купыр мырэущтэу къыхэуцуагъэ хъугъэ.

«Донушджулер» зыфаIорэ купыр лъэпкъ Iофыгъохэми, хасэхэм я зэхэшэнхэми чъанэу хэлажьэхэу тэлъэгъу. Мы купым щыщхэр кIэшъакIо фэхъухэзэ адыгэхэр я чIыгу зэрэрафыгъэхэм и 125-рэ илъэсыр (1989) Анкара щыхагъэунэфыкIыгъагъ. ЗэIукIэшхом апэу хэгъэгу зэфэшъхьафмэ ащыпсэурэ адыгэхэр зэришъалIагъэх. Адыгэ лIыкIохэр апэу зэгъусэхэу лъэпкъ Iофыгъохэм атегущыIэн амал агъотыгъагъ. Дунае адыгэ хасэм и зэхэшэным и апэрэ лъэбэкъухэр мы зэIукIэшхом щыдзыгъэ хъугъагъэ.

Тыркуем ис адыгэхэмкIэ хэку къэгъэзэжьыным дэлажэхэрэр (Донушджулер) дунае адыгэ хасэм и зэхэшъэными, и уставыр штэнми, и политикэ шъхьаIэхэр гъэнэфэнми чъанэу хэлэжьагъэх. Апэрэ зэфэсэу 1991-рэ илъэсым нальшыкъ шекIокIыгъэм тыркуем ыцIэкIэ хэлэжъагъэ лIыкIо купым и тхьэмэтагъэр МэшфэшIу нэдждэт. ЛIыкIо купым хэтыгъэхэр Хъуажъ Фахьри, Исмеил Оздемир, Таймэз Юсыф, Агачэ Мухьуддин, Гусэр Сонмез, Есэн Сабахьаддин , Емызэгъ Шамил. Мы купым щыщхэу МэшфэшIу Нэдждэтрэ Хъуажъ Фахьрирэ илъэсыбэрэ дунае адыгэ хасэм и апшъэрэ органхэм ащылэжьагъэх.
Советски союзыр зызэхэтакъом адыгэ хэкум укъэкIожьын амалхэр нахь щыIэ хъугъэх. ТыркуемкIэ хэку къэгъэзэжьыным дэлажьэщтыгъэ купым (Донушджулер) щыщхэр ары апэу адыгейыми къэбэртаеми Абхъазыми къэзгъэзэжьыгъэхэр. ЗичIыгу къэзгъэзэжьыгъэхэр непэ адыгейыми,къэбэртаеми, Абхъазыми щыIакIэм и лъэныкъо зэфэшъхьафхэм пытэу хэуцуагъэх. Ахэм ащыщыбэхэр бзэм, культурэм, шэн хабзэхэм икъэIатыжьыным, псауныгъэм и къэухъумэным, гъэсэныгъэм дэлажэрэ цIыфых, засслуженнэ е народнэ артистых.

Хэхэс адыгэхэр зыщыпсэурэ хэгъэгухэм адыгэ лъэпкъэу къэнэжьын зэрамылъэкIыщтыр, бэ мышIэу мемлук адыгэмэ афэдэу зыхэс лъэпкъхэм зэрахэкIодэжыщтхэр, аш пае я хэку зэрэрагъэзэжьын фаер 1908-рэ илъэсым зэхашъэгъагъэ «Черкес Теавун Джэмиети» (Черкесхэм я зыкIыныгъэ, я зэдеIажьын хасэ) ми, илъэс шъэныкъокIэ узэкIэIэбэжьмэ «Донушджулер» кIэ зэджагъэхэ купыми ыгъэунэфыгъагъ. Мы еплъыкIэм къыпэуцужэу дезымгъащтэхэрэм джырэ нэс адыгэ лъэпкъым къырыкIощтым пае нэпэмыкI еплъыкIэ екIолIакIэ къафэгъотыгъэу щытэп. Непэрэ мафэхэмкIэ хэку къэгъэзэжьыныр къызэтеуцуагъэ фэдэу къэлъагъоми мы Iофым ипэрыохъухэр дэгъэзыжьыным, цIыфмэ хэкум къэгъэзэжьын амалхэр ягъэгъотыным зи лъэпкъ фэгумэкIырэ цIыф пстэури, хасэхэри ыкIи хабзэ органхэри дэлэжэн фаеу сэлъытэ.

ЩышъхьэIум и 1-р зихэку къэзгъэзэжьыгъэмэ я мафэу зэрагъэунэфыгъэм мыхьанэ ин иIэу сеплъы. А мафэм тыдэкIэ щыIэ адыгэри адыгэ хэкум зы тыщыхъужын зэрэфаер къыдгурегъаIо. Хэтрэ хэхэс адыги мы мафэм и мэхьанэ къыгурыIоу икIыгу зэрэригъотыжьынымкIэ сыщэгугъу.

Чэтэо Ибрахьим

(Жьынэпс)

CEVAP VER

Lütfen yorumunuzu giriniz!
Lütfen isminizi buraya giriniz