Хэкужъым къэзыгъэзэжьыгъэм и Мафэ фэгъэхьыгъ

0
1460

Истамбыл гъогур хьылъагъэми, хэкужъым икъэкIожьын нахь псынкIэ орэхъу

Адыгэмэ ятарихъ инэкIубгъохэм узахаплъэкIэ, Iоф псынкIэу зэрэщымытыр къыбгурэIо. Сыда пIомэ сэри сыадыг ыкIи силъэпкъ зэпичыгъэ гъогухэр сыгукIэ зэхэсэшIэ, къыспэблагъ. Шъыпкъэу пIощтмэ, угукIэ зэхэмышIэу уилъэпкъ къырыкIуагъэр зэхэпфын плъэкIыщтэп.
Дэгъоу сыгу къэкIыжьы, Къэбэртэе-Бэлъкъар университетым итарихъ факультет еджэныр щезыгъэжьэгъэ къодыеу зэкIэми зэлъашIэрэ шIэныгъэлэжьэу, адыгэ IорыIуатэмкIи, бзэмкIи, шэн-хабзэхэмкIи шIэныгъэшхо зиIэу Иуаныкъо Нурбый гущыIэу къысиIогъагъэхэр.
Нурбый игупшысэхэр зэфэхьысыжьыгъэу къэпIон зыхъукIэ мэхьанэу яIэр мыщ фэд:
Адыгэ IорыIуатэм ижанрэ зэфэшъхьафхэм къахэIукIырэ макъэхэр гум нэсэу зэхэпшIэнхэ фае. Таурыхъхэр, гъыбзэ ыкIи нэмыкI орэдхэр, къэбархэр ары адыгэмэ агу ихъыкIыщтыгъэмрэ ягупшысакIэрэ дэгъоу къэзгъэлъагъохэрэр.
Адыгэмэ къиныбэ зэпачыгъ ыкIи лъэпкъ шIэжьым «узырэ чIыпIэхэу» къыхэнагъэри макIэп. Ахэмэ инэу къахэщы я XIX-рэ лIэшIэгъум Кавказ заом яшъхьафитыныгъэ фэбанэхэзэ, амали, кIуачIи ямыIэжьэу, хэкужъыр абгыни, къэралыгъо зэфэшъхьафхэм ащыпсэунхэ фаеу зэрэхъугъэхэр.
Истамбыл гъогур адыгэхэмкIэ бэу кIыхьэ дэдэ хъугъэ. Я XIX-рэ лIэшIэгъум къыщегъэжьагъэу непэрэ мафэхэм къанэсы ащ икъиныгъохэр. Сыда пIомэ, зихэгъэгу зымыгъотыжьыгъэ лъэпкъым рэхьатныгъэ ыгъотыщтэп, гупсэфыщтэп. ЕтIани, лIыхъужъхэу ячIыгу пае фэхыгъэхэм якъэхалъэхэр тыдэ щыIэха? Ахэми гупсэф агъотыгъа? Кавказ заом илъэхъан анахь чIыпIэ къин ифагъэхэми, лIыхъужъэу зыпсэ зыгъэтIылъыгъэхэр адыгэхэм къагъанэщтыгъэхэп. Уахътэ тешIагъэми, лъэпкъ шIэжьым ахэр къыхэнагъэх.
Хабзэри къызэхъокIыгъ, Урысые Федерациер къэралыгъо шъхьаф хъугъэ, демократием ишъхьафитныгъэхэр цIыфхэм нахь зэхашIэ хъугъэ.
Республикэ тиIэ зэхъум, лъэпкъ шIэжьыми, зэхашIэми нахь зыкъаIэтэу аублагъ. Ежь лъэхъаным къыгъэуцугъэ Iофыгъохэр зэшIуахынхэ, лъэпкъым ыпэ иуцонхэ алъэкIынэу цIыф Iушхэри тиIэ хъугъэх. Анахь мэхьанэшхо зэратыщтыгъэ Iофыгъор нэмыкI къэралхэм ащыпсэурэ тилъэпкъэгъухэр ячIыгужъ къэщэжьыгъэнхэ зэрэфаер ары. Ау мыщ дэжьым къыхэзгъэщымэ сшIоигъор, тызэрэгугъэщтыгъэмрэ тиамалхэмрэ зэрэзэтекIыщтыгъэхэр ары. ЕтIани, амалэу а лъэхъаным тиIагъэхэр икъу фэдизэу дгъэфедагъэхэп.
Арэущтэу къиныгъо зэфэшъхьафхэр зэпачыхэзэ, тилъэпкъэгъухэр ячIыгужь къытеуцожьхэу рагъэжьагъ. Ау, Адыгеим къэкIожьырэ гъогури тилъэпкъэгъухэм псынкIэ къафэхъугъэп.
Ащи лъапсэу фэхъугъэм непэрэ мафэм утегущыIэн фае.
АпэрэмкIэ, лъэпкъ политикэу къэралыгъом зэрихьэрэм зэхъокIыныгъэу фэхъугъэхэм адыгэхэм якъэкIожьын къызэтыригъэуцуагъ.
ЯтIонэрэмкIэ, тилъэпкъэгъоу хэкужъым къэзыгъэзэжьыгъэмэ ящыIэкIэ-псэукIи зэфэшъхьафэу гъэпсыгъэу хъугъэ. Сыда пIомэ къэралыгъоу укъыздэкIожьыгъэм хабзэу илъым дебгъэштэн ыкIи уезэгъын фэягъэ.
Репатриацием иIофыгъохэр зэшIопхынхэм хэбзэ екIолIакIэ ищыкIагъ. Программэ гъэнэфагъэ щыIэу, къэзыгъэзэжьыхэрэм ящыкIэгъэ IэпыIэгъур ябгъэгъотын фай.
Къыхэгъэщыгъэн фаер, тилъэпкъэгъоу IэкIыб къэралхэм арысхэми, хэкужъым щыпсэурэ адыгэхэми ассимиляцием къыздихьырэ къиныгъохэр инэу къанэсыгъэх. Апэрэу ар къэзгъэлъагъорэр – ныдэлъфыбзэр зыгъэфедэхэрэр нахь макIэ зэрэхъурэр ары. Бзэр зэкIэми анахь шъхьаI, мыщ пытэу епхыгъэх лъэпкъ шэн-хабзэхэри, зэхэтыкIэр, шIэжьыр. Арышъ, уахътэу тиIэр бэдэдэп, тилъэпкъ къэнэнэу тыфаемэ, хэкужъым къекIужьырэ гъогур нахь псынкIэ тшIын фае.
Хэкужъым къэзыгъэзэжьыгъэмэ я Мафэ илъэс къэс хэтэгъэунэфыкIы, джэгуи тэшIы. Ау, Истамбыл гъогур джыри зэрэкъощэ-нащэм тыгухэр къефырзы. Арэущтэу щытми, тигугъэ лъагэу зеIэты ыкIи хы ШIуцIэр зэпечышъ къегъэзэжьы.
Истамбыл икIыжьым лъэпкъым тхьамыкIагъоу къыфихьыгъэм ехьылIэгъэ тхыгъэу щыIэр макIэп. Ахэр шIэныгъэлэжьхэм икъу фэдизэу зэхафыгъ.
Непэрэ мафэм унаIэ зытетын фаер – зэхъокIыныгъэу лъэпкъым къырыкIуагъэмэ лъапсэу яIэр бгъэунэфыныр цIыф жъугъэмэ алъыбгъэIэсыныр ары. Сыда пIомэ адыгэхэр хэкужъым къэкIожьынхэшъ, тыбэгъожьын зэрэфаер икъу фэдизэу зэхэзышIагъэр, гукъао нахь мышIэми, бэдэдэ хъурэп. Ахэр ежь репатриацие Iофым фэгъэзагъэу дэлажьэхэрэр, шIэныгъэлэжьхэр, культурэм икIи искусствэм иIофышIэхэр арых. Тилъэпкъ зэхашIэ макIэ зэрэхъугъэр ащи дэгъоу къегъэлъагъо. ЗэрэхъурэмкIэ, хэкIыпIэу тиIэр зы: тилъэпкъэгъухэу агукIи, апсэкIи хэкужъым къэкIожьынэу фаехэм ащ фэдэ амал яттыныр, IэпыIэгъу тафэхъуныр ары.

Пэнэшъу Аскэр*

*Гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтым иIофышI.

(Адыгэ Макъ)

CEVAP VER

Lütfen yorumunuzu giriniz!
Lütfen isminizi buraya giriniz