«Гъуазэр» я гъуэгугъэлъагъуэт

0
567

Адыгэ тхыбзэр къежьэным хэлъхьэныгъэшхуэ хуащ1ащ ди япэ лъэпкъ газетхэм. Абыхэм алыфбеищ1эр щызэхалъхьэ, щыпхагъэк1 къудейтэкъым, ат1э традза тхыгъэхэмк1э ц1ыхухэм къеджэк1эрэ тхэк1эрэ щрагъащ1эт. 

Ди лъэпкъ хъыбарегъащ1э 1эмалхэр къызэрежьам кууэ щыгъуазэу щытащ «Къэббалъкътелерадиом» и унафэщ1у, «Адыгэ псалъэм» и редактор нэхъыщхьэм и къуэдзэу, Къэбэрдей-Балъкъэрым и Тхак1уэхэм я зэгухьэныгъэм и тхьэмадэу щыта Кхъуэ1уфэ Хьэчим (и ахърэтыр нэху Алыхьым ищ1!). 1910 гъэм гъатхэпэм (мартым) и 3-м Тыркум адыгэ тхыгъэхэр тету япэ дыдэу къыщыдэк1а «Гъуазэ» газетым и экземпляр псоми, щ1агъуэ къэмынэу, сурэт тригъэхыжри адэжь Хэкум абы къришэжащ ик1и Къэбэрдей-Балъкъэр щ1эныгъэ-къэхутак1уэ институтым иритыжащ. Пасэрей тыркубзэк1э (уэсмэныбзэк1э) а къыдэк1ыгъуэхэм нэхъыбэу къытехуа тхыгъэхэр (адыгэбзэк1э тхар зэрыхъур 15-т) ди тхыбзэм къигъэзэгъэжынымк1э 1эщ1эгъэл1хэр къришал1эри, ахэр хэ1ущ1ы1у ищ1ащ. Илъэсипщ1 ипэк1э ди лъэ1ук1э игъэхьэзырри «Адыгэ псалъэм» и номер зыбжанэм (7-м!) зэк1элъхьэужьу Хьэчим къытригъэдзат «Гъуазэм» и нурыр хэужьыхакъым л1эщ1ыгъуэм и пшагъуэм» тхыгъэ купщ1аф1эхэр зэрыт напэк1уэц1 щхьэхуэхэр. Ахэр гупсэхуу 1ыхьэ-1ыхьэурэ джын хуейщ, лъэпкъ журналистикэмрэ адыгэ тхыбзэмрэ хамэ щ1ып1эхэм къызэрыщежьам зыщыбгъэгъуэзэн папщ1э. Къапщтэмэ, къэпщ1эфынущ хьэрып хьэрфхэмк1э уэсмэныбзэк1э нэхъыбэу къыдэк1 «Гъуазэм» и номер зыбжанэм къытригъэзэжыурэ мыпхуэдэ хъыбарегъащ1э къызэрытехуар: «Зэдэ1эпыкъуныгъэ» шэрджэс щ1эныгъэгъуазэ жылагъуэ зэгухьэныгъэм зэпеуэ къызэ1уех шэрджэс азбукэрэ грамматикэрэ зэхэлъхьэным теухуауэ. Нэхъыф1у къалъыта лэжьыгъэм папщ1э тырку ахъшэ фунт 50 саугъэту ягъэув… Зэпеуэм и п1алъэр мази 6-щ». 

Мазэ дапщэ зэпеуэм ихьами, хэт абы щытек1уами тщ1эркъым, ауэ а 1910 гъэ дыдэм щ1адзащ адыгэбзэк1э зэреджэну тхылъхэр традзэу. Пэжщ, Тыркум адыгэ тхыбзэ къызэрыщежьам и тхыдэр иджыри шэч къытумыхьэжыу зэф1эгъэува хъуакъым. Тэмэму къэлъытэн хуейуэ Кхъуэ1уфэм игъэувыр япэ адыгэ алыфбейр, хьэрып тхэк1эр зи лъабжьэр, Тхьэрхэт Ахьмэд Джавит-пащэм зэрызэхигъэуварщ. Ар 1897 гъэм Истамбыл къыщыдигъэк1ащ. 1902 гъэм дунейм къытехьащ Пщыхьэлыкъуэ Мухьэмэд-Алий и алыфбейр. Ц1агъуэ Нурий зэритхыжамк1э, 1909 гъэм и фок1адэм (сентябрым) Истамбыл щытрадзащ Нэгъудж Суадрэ езымрэ зэхалъхьа алыфбейр. Арат зэратхар школ къызэ1уахым есэпымрэ географиемрэ зэрыщеджэн тхылъхэу 1910 гъэм Нурий къыдигъэк1ахэр. 

Упщ1э къоув: Тхьэрхэтымрэ Пщыхьэлыкъуэмрэ я алфавитхэр хьэзыру щыщы1эк1э, зэпеуэ сыт къыщ1ыхалъхьар? Абыхэм арэзы темыхъуэжу арагъэнт. Зэпеуэм щытек1уари «Гъуазэр» къызэрыдэк1а тхыбзэри (иужьк1э Бахъсэн тхылъ тедзапэр зэрылэжьари) Ц1агъуэмрэ Нэгъуджымрэ я алыфбейр арауэ уогупсыс.  

Мыбдежым къыщыхэгъэщыпхъэщ, нэхъ иужьк1э езы Тыркуми, Сириеми, Египетми щыпсэу адыгэхэм нэгъуэщ1 алыфбей зыбжанэ зэрызэхалъхьар. Абыхэм яхэтащ латин, алыдж тхэк1эм тещ1ыхьахэри. Истамбыл хасэм и пашэхэм тхылъ, газет къыдагъэк1ыну, школхэм абык1э щрагъэджэну хьэрып тхэк1эр нэхъ къыщ1ащтари гуры1уэгъуэщ – ар ящ1э муслъымэну дунейм тетым, Тыркуми Урысейми ис адыгэхэр яхэту. Апхуэдэ щ1ык1эк1э я анэдэлъхубзэк1э тыншу тхэк1э, еджэк1э зрагъэщ1энут. Нэхъ тынш хъурт полиграф техникэм и къэгъэсэбэпынри. Апхуэдэ тхыбзэ зи1э газетым тыншу зэпищ1эфынут дуней псом адыгэу тетыр. 

Абы щыгъуэми зыщыдгъэгъупщэн хуейкъым адыгэ тхыбзэм и лъабжьэр Хэкужьым къызэрыщежьэр. Щэрэл1окъуэ Нэтэукъу, Нэгумэ Шорэ, Бырсей Умар сымэ я деж къыщыщ1эдзауэ, зыкъым, т1укъым хьэрып, урыс хьэрфхэр зи тегъэщ1ап1э тхыбзэ ди лъэпкъым хуагъэпсыну иужь итар. Адыгэ алыфбеи тхылъи япэу къыщыдэк1ар ди хэкурщ. Пэжщ, абыхэм гъащ1э к1ыхь я1акъым: Урысей пащтыхьым и зэрыпхъуак1уэ политикэм къит1асэртэкъым зы1эщ1игъэхьа лъэпкъ мащ1эхэр я бзэк1э егъэджэныр.  

Зэрыщыту адыгэбзэк1э (къэбэрдей диалектк1э) традза адыгэ газет япэу къыщыунэхуари ди хэкурщ. Ар 1917-1918 гъэхэм Бахъсэн къыщыдэк1а «Адыгэ макъырщ». Пэжщ, ар Тыркум къыщыдэк1а «Гъуазэм» къыпызыщэм хуэдэт. Зэрытрадзэри абы и хьэрфхэрт, и редакторри Ц1агъуэ Нурийт. 

Бзэхэм я гъащ1эр илъэс мин бжыгъэк1э къабж. Ди тхыбзэм и къежьап1эу зи гугъу тщ1ы илъэсищэм зы мащ1эк1э щ1игъу лъэхъэнэри тхыдэм и дежк1э нап1эдэхьеигъуэщ. Арщхьэк1э а зэман к1эщ1ым къриубыдэу жьэры1уатабзэу къек1уэк1а ди анэдэлъхубзэр тхыбзэм изэгъащ, сыт илъэныкъуэк1и зызужьа лъэпкъышхуэхэм я литературэбзэхэми я щапхъэ нэхъ пажэхэр къищтащ. Адэк1э егъэф1эк1уэн, зегъэубгъун, гъащ1эм нэсу къыщагъэсэбэпу щ1ын хуейуэ аращ.

 

(Адыгэ Псалъэ)

CEVAP VER

Lütfen yorumunuzu giriniz!
Lütfen isminizi buraya giriniz