Аыгэхэм яlанэ хабзэрэ яунэгъуэ lанэрэ

0
559

Адыгэ lанэ хабзэр къызщытмышlжь лэхьанэм къыщэжьэ. Тхам цlыфхэм къафригъэхыгъэ тхылъ лапlэхэм къызэраlоу апэрэ цlыф Хз. Адэм lанэ хабзэм тэкlэу ыщхыгъэ мыlэрысэмджэ апэрэ псэкlуэдыр къыхьыгъ. Апэрэ ситхыгъэ къыхэзгъэщыгъагъ lанэм тэдрэ зы цlыфэр зыщыщымрэ зыщыщым ихабзэрэ къэгъэлъагъуэ. Мыщ фэшъхьафэуи лъэпкъым игъэпсыкlи, лъэхъанэм елъытагъэу гъащlэм къыхэхъухъагэ зэхъокlыныгъэхэри дэуэлъэгъушъуы. 

Tэдрэ зылэлъэпкъи иlанэ хабзэ а лъэпкъым иошlэ шlыкlэхэр, лъэхъанэм ыкlуэцl щигъотыгъэ зэхъокlыныгъэхэм а лэпкъым и гъащlэ къыхэхьагъэ нэмыкl зэхъокlыныгъэхэри зэфэдэкъабзэх. Арыщы lанэмрэ lанэ хабзэмрэ узкlэрыплъыхьакlэ а лъэпкъым фэгъахьыгъэу къэхъулъагъэ зэхъуэкlыныгъэхэр къэпфытэным рае нафэу lэпыlэгъу къыпфэхъух. 

lанэм щызэрахьэрэ хъакъущыкъхэмрэ хъакъущыкъхэм lанэм ищызэгъэфакlэ, щхын щыкlэм, щхыным изэгъэфакlэ, щхыным ищlыкlэ лъэпкъым игупшъысэрэ иlокlэ-шlыкlэрэ лэпкъым ишlэныгъэ. (и културэ) нафэу епхыгъ. Лlэшlэгъубэхэм къакlуцlырычlыгъэ lанэ хабзэхэр а лъэпкъым ихабзэхэм зырыз зырызэу уаригупщысэшъут. Арышъы lанэ хабзэм лэпкъым ихабзэми, лъэпуъым игъэпсыкlи лъэхъанэм епхыгъэу лъэпкъым зэхъокlыгъэу къыхэфагъэхэри lанэм фыряlэ гупшъысэр къыуэты, а къыуитрэ гушъысэхэри лъэпкъымджэ гъэшlэгъуэны мэхъуы. 

lанэ Хабзэ 

lанэмрэ lанэ хабзэмрэ цlыфхэр зэхэщэ, гъэнэфагъэ хабзэм рэкlуэх, хабзэм тэтэу гупшъысэхэр къарэгъэгъуты. Цlыфым ицlыфыгъэ щыкlагъэхэр щэгъуэты, шъысэ тэхыпlэ фэхъуы. Адыгэ хабзэмджэ хабзэм ыlорэм утэкlынэр хьаииынэпэцlэlуыжьыгъ. lанэ хабзэри мыщ фэдагъ. Адыгэ ашlырэ щыныгъухэмрэ, яlанэ хабзэрэ, яащхакlэхэмрэ цlыфэр дэхъахы. Адыгэхэм lанэм лъытэныгъэшхуэ фашlыгъ. Адыгэхэр lанэм зэрэфыщытхэр мыlэхъуэтэгъэкlэу кlупкlэшхуэ иl. Джырэ благъэ нэс зэlукlэу зэдэщхэнэр пэугъуахь (къуэрмэн) зэlуыыкlэхэм фэгъахьыгъэу щытыгъ. Мыщи гъэнэфагъэу фэшъхьаф кlупкlэ иагъ. Бэ ипэджэ къыщэжьагъэу Адыгэхэм lанэ хабзэм шъхьакlэфагъэ фашlы. Ащ къыхэкlэу lанэм уикlыб фэбгъэзэнэу уфитэп, упэкlэу упэlыстэжьынэуи уфитэп. Урагъэблэгъагъэу умыкlуэнэр емыкlушх. Адыгэхэм lанэ пэсынэр гъашlэм щымыщэу ар гъэшl гъэlылъыгъэу, гъэшl шъхьафэу алъытэ. 

lанэ пэlыстэнэр пэlыстэхэпэм яныжьрэ, цlыфхэм фыряlэ лъытэныгъэм епхыгъэу щыт. Апэ хьакlэхэр, унагъуэм инахьыжъхэр ащ къыкlэлъыкlуэуи ныбжьыкlэхэр агъащхэтыгъ. Feodor Tornau «Aдыгэ хабзэмджэ хьакlэ нахьыжъым ипэ щхыным ныбжьи хаlэхэрэп, зыпэкlыжьджи зэкlэри пэкlыжьы. lнэм тэлъ шхыныгъохэр замыухджэ етуэнэрэ шхэгъум рае къамыгъанэу кlэлэжьыехэмрэ пщылъхэмрэ агъашхэ» еlо. 

Мафэ гъэнэфагъэхэм, хьакlэхэмрэ унагъухэм къыяхъулъэрээ гушъоагъухэм пае къызэрэгъоухэрэр lанэ ин горэм къэlыстlэкlытыгъэх. Мы зэфэсхэм къыкlызэфэсыгъэхэм фэгъахьыгъэу гупшъысэ лъапlэхэр къыщаlотыгъэх. Шхэнэр аухыфэ нэс ныбжьыкlэхэр лъэрщытэу шхэхэрэм ашъхьарытытыгьэх. Унагъуэ кlуэцlым щыщхэхэ зыхъуджэ унагъум ис нахьыжъым иlанэ шъхьафэу агъэуцутыгъ. Мы lофыгъуэр унагъуэм иныбжьыкlэхэм агъэцlакlэтыгъ. Унэгъуэ кlуцlым пчэдыжьыщхэ, щэжьэгъуашхэ, пчыхьашъхьащхэ щащlытыгъ. Ипэджэ цlыфхэр лэпсрэ къалмыкъщаирэ ешъотыгъэх. Тхъуцlынэ (Адыгэтхъу), шъоу, шхыу, мырамыс фэдэхэри пчэдыжьым ащхытыгъ. Гъатхэмрэ, гъэмафэмрэ иикlыгъуэ къызысыджэ къуецlынэ, бжъыхьахэм, кlымафэхэм, гъатхэхэми щатэ, къуегъугъэ, тхъужъужьыгъ фэдэхэр lанэм тэлъытыгъ. Мыхэм фэшъхьафэуи щэламэ, щэламэ хьалышъу, хьаку хьалышъу фэдэхэри lанэм тэлытыгъ. Мы шхыныгъухэр гуцl хьаджыгъэм хащlыкlытыгъ. 

Пчэдыжьышхэм гуэцl хьаджыгъэм хэшlыкlыгъэ шхыныгъухэр lанэм тэлын фае алъытэтыгъ. Къалмыкъ щаим игъусэу lанэм хьатыкърэ щэламэрэ рэнэу тыралъхьатыгъ. Щэджагъуми натрыф хьаджыгъэм хэшlыкlыгъэу пlастэ, лы, лэпс, хыу фэдэхэр lанэхэм тэлъытыгъ. Гъэм илъэхьанэ ехьылlагъэу пхъэшъха-мышъхьахэри lанэм тэлъытыгъ. Пчыхьашъхьами гъэщхэкlхэр тэлъытыгъ. 

lыпэрэ lанэр унагъуэм янахьыжьым зэрэфахьырэр lыпэджэ къисlогъагъ. Етlуанэ lанэр хьакlэщым ахьытыгъ. Хьакlэщым унагъуэр къэзгъэкlукlрэ нахъыжьэр исытыгъ. Шхэгъум зыгурэ къыlукlэмы ар зыдигъащхэтыгъ. Хьакlэщыым ныбжьыкlэхэм ащыщ гурэм пщэрыхьагъэ зэрихьатыгъ. Ещанэ lанэр зидэкlуэгъ хъугъэу унэм ис пшъашъэм, унэгъухэм ащыщ зыгурэ исмэ, е пшъэшъэ хьакlэ яlэмы фагъэуцутыгъ. Мы ешъэнэрэ lанэмти зы пшъэшъэ ныбжьыкlэ пщэрахь фэхъу хабзэтыгъ. lанэ зэхьанэр пшъашъэхм lамыпшъэрылъэу хъулъфыгъэ ныбжьыкlэхэр ары зипшъэрылъытыгъэр. А унагъуэм хъулъфыгъэ ныбжьыкlэ амыlэмы, lанэ зэхьаныр пшъашъэхэм, пшъашъи амыlэмы бысым гуащэм игъэцlакlэтыгъ. Бысым гуащэм lанэр пчэм нэс ары зыдихьытыгъэр. Ащ нэужъым пшьэшъэжъиехэм унэм рахьатыгъ. Къэзмыщагъэ хъулъфвгъэхэр ежьхэр зэрыс унэм щыщыщхэтыгъэх. 

Нысэмрэ пщымрэ зэтэхьатыгъэхэп. Нысэм ипщ ыгъэшхэн зыхъуджэ кlэлэцlыкlухэм ащыщ гурэм лэджэн-къубгъан ыхьыти зыригъэтхьакlытыгъ, шхэн ыухыфэнэси къурылъфхэм ащыщ гурэ ятэжъ шъхъащытытыгъ. Къурылъфхэм ятэжъхэм шъхъакlэфэнышхо фиряlагъ. 

Нысэ унэм ахьырэ lанэхэр нысэ дис пшъашъэхэм ахьытыгъ. Нысэм фахьыгъэ lанэр къабзэу, хьакъу-хьакъущыкъухэри тхьакlыжьыгъэу къыраригъэхыжьытыгъ. Мыщ фэдэу пшlэнэр хабзэм щыщыгъ. Ау мы шlапхъэхэр нысакlэм ыгъэцакlэтыгъэп, мыр нысэ дисхэр ары зыгъэцакlэтыгъэр. Хьакъу-шъыкъуэр къэбзэлъабзэу къырамыхыжьымы емыкlуэр нысакlэм фалъэгъутыгъ. Нысэ унэм ахьыгъэ lанэр е унагъуэм ипшъашъэ е нахьыкlэ пшъашъэхэм къырахыжьытыгъ. Хьакlэщым ахьытыгъэ lанэри кlэлэцlыкlухэр ары пытым къэзыхьыжьырэр. lанэ хьынэр кlалэм аlофэу къэхьыжьынэр кlэлэцlыкlухэм аlофэу ары зэрэщытыгъэр. Мыщ фэдэ фэlоlэ-фашlэхэм ыужъ ары кlэлэцlыкlухэр загъащхэтыгъэр. Ащ нэужъым бысым гуащэмрэ-дэlэпыlэгъу иlэмы- идэlэпыlэгъухэмрэ зэдащхэтыгъ. Адыгэхэм унагъум исхэр зэкlэ зэу lанэм зэдыпэlыстэу зэдащхэу яхэбзагъэп. Адыгэ lанэр lэнэ лъэкъуищэу, нэбгырищ нахь зэрэпэмыlстэрэм фэшъэу зэкlэри зэдэlыстэу зэдэшхэшъунэу щытыгъэп. 

Хьакlэ lанэ 

Адыгэ lанэм ихабзэрэ, ифэlо-фашlэрэ кlэныгъэ гуэрэ къыхамыгъафэу зыщагъэцакlэтыгэр хьакlэщэр арыгъэ. Икъун ар амыlоу унагъуэм илъ шхыныгъухэм щыщ арэгъахьытыгъ. Хьакlэщым къырахьагъэ шхыныгъуэхэм зэкlэми ухэlэн фае алъытэтыгъ. Ащ къикlытыгъэп тпlэхэу зыбгъэщхэкlынэр. lанэм пэlыстэхэрэм ныбжьи загъэщхэкlытыгъэп. Ущ фэдиз шхыным упэсэу зымгъэшхэкъуным рае пlтэныгъэ пхэлъын фэяагъэ. А пlытэныгъэр пхэмылэу къырахьэрэ шхыныгъуэ зэпстэури зэрамыщхытэр lанэ хабзэм къигъэлъагъуэтыгъ. 

Ыпэджэ щlагъэ lанэ хабзэмрэ иджырэ lанэ хабзэр зэфэдэп. Хьакlэм lанэм дыпэlыстэрэхэр мыщ фэдэу щытын фаеу lалъытэтыгъ: Дыпэlыстэтэр зыщыщ лъэпкъым щыриlэ лъытэныгъэм, ныбжьэу иlэм, хьакlэу а чылэм дэсым епхыгъагъ. Къакlуэрэ зэкlэри хьакlэм дагъащхэтыгъэп. Хьакlэр пщэу щытымы, ар зы lанэ пэсэу изакъуэу агъащхэтыгъ. Пщым ипщэрахьхэр е уэркъэу е лlэкъулlэщхэу арыгъэ. Пщым дэщхэтэр пщым хихытыгъ. Хьакlэм lанэм дыпэlыстэрэ гъунэгъуэр е къуджэдэсэр ныбжь иlэу цlыфхэм шъхьакlафэ фашlэу псэурэ зы хэгърыетыгъ. Лъэпlкъджэ зэфэмыдэхэр зэгъусэу зэдэжьэтыгъэхэп. Арыщы хьакlэр ахьакlэ зыхъуджэ хэдз ашlыщтыгъэп. Пщэр ежьэ зыхъуджэ игъусэхэр гъэнэфагъэу зэрэщытым рае пщым дисытхэмджэ бысымэр къин хафэтыгъэп. Щыхыныгъуэхэр хьакlэщым рахьэ зыхъуджи ащи зы хабзэ иlагъ. Чыжьэу къикlыгъэ хьакlэхэм ыпэрапшlэу лэпс афахьытыгъ. Хьакlэхэм шхынхэр зэу къырамыгъэгуэуэным фэшl. Шъукlае зытэшlэджэ чэтылым хэшlыкlыгъэ шхыныгъуэхэр къахьытыгъ. Чэтылымрэ, тхьачэтылымрэ зэlэхыгъэу хьакlэщым къырахьэтыгъэ. Ащ дэжьым хабзэм ехьылlагъэу тамэмрэ, бгъэлыбымрэ пщыхэм, уэркъхэм, лlыжьхэм яlахьытыгъ. Чэпцэри lанэм тыралъхэ хэбзагъ. Нэегъумрэ, шъутыlумрэ фэдэхэр Адыгэхэм lанэм зытралъхьаджэ мыщ гупшъысэ шъхьаф иlагъ. Шъхьа, пшъэ къандис фэдэ чыпlэхэр lанэм тыралъхьатыгъэу. Хьакlэ lанэм lэшъ цlыкlум ышъхьа кlэлъэныкъуэджэ кlэух фашlытыгъ. Шъха кlэлъэныкъуэр къызахьыджэ бысымым ехъуэхъужьыхэти кlалэхэм lанэр рахыжьытыгъ. 

Maхъсымэ 

Адыгэхэм бэ шlагъэу шъоныхэр ашlытыгъ. Макъсымэри мыхэм ащыщ зы шъоны. Адыгэхэр мэфэкl мафэхэм, тхьалъэlухэм, илъэсыкlэм зыхьахьэхэджэ, хакlэ къафакlуэмф, унэ ашlымы, кlалэ къафэхъумы, нысащэхэм, уз бзаджэр апэкlэкымы тхьалъэlурэ хъуэхъурэ (dua) ашlытыгъ. Махъсымэри рэнэу lанэ хабзэм щыщэу lанэм дызэрахьатыгъ. lанэ къэпlэтын шlыкlэм ифэlо-фашlэхэр тхьаматэм ипшlэрылъыгъ. Тхьаматэр хъуахъути бжъэр lыlэтытыгъ. Былымышхум ибжьакъуэ къыхашlыкlыгъэ бжъэмджэ макъсымэ ешъуэтыгъэх. Ащ нэужъым хабзэм тэтэу зэфэсым пае ашъоигъунэр къыраlулъэтыгъ. Зэlукlэныгъэхэр хъуэхъуджэ аублэти хъуэхъуджэ аухытыгъ. 

Мы зигугъ тшlыгъэхэр кlэкlэу къэтlон хъумы Челеби Эвлия м зэриlуагъэм фэд. Челеби Эвлия м ытхыгъэ «Гъогуанэ Тхылъы» м (Seyahatname) Адыгэ шхынхэр мыщ фэлэу къыщэlуатэ: Рэни натрыф хьалыгъу ашхы. Натрыф хьалыгъуэр сызбалэм (sızbal) хагъауэзэ ашхы. Сызбалэр дэшхо убыгъэр , батыргъэн щыпсэр (hardal), щыгъуэр зэхагъэкlуахъызэ ашlы. Дэшхом идагъэ фрэнк щыбжьи зэхэгъэкlуахьыгъэр сызбалым халъхьашъ хъалыгъуэр хагапlкlэзэ ашхы. Мэл, шъынэ аукlымы тэдырэ ыпкъырыпlи гъэкъэбэзэкlаеу агъэкъабзэ итамы хьакум щагажъэ. 

Мы агъажъжрэ лэр лъыптфым фэдэу мэхъуы. Къашlэкlурэхэм алыи мыщ фэдэу ашlы. Махьсымэ, шхыупс, шъоупс, фэдэ шъонхэр яшъоных. Адыгэхэм нахьыбэрэр шlагъуэ псы ешъухэрэп. 

  

Зэзыдзэкlар: Былалкъуэ lалпаслан lары. 

CEVAP VER

Lütfen yorumunuzu giriniz!
Lütfen isminizi buraya giriniz