Geçen yazımızda Biramışxo (Бирамышхо) ve vatan savunmasındaki diğer silah arkadaşlarından bahsetmiştim. Bu ağıt (ğıbze), atayurdumuz Adıgey’den değerli akademisyen tarafından, Kayseri-Pedsiye’den (Akpınar köyü) Pşıkanıkho İsmail’den (Пшыкъаныкъо Исма|ил), ХЬАДЖЭ БИРАМЫШХОМ ИГЪЫБЗ (Büyük Hacı Biram’ın Ağıdı) adıyla derlenmişti. Hatıkhoy şivesinde Biram-şxo / Бирамшхо (Büyük Biram) şeklinde ifade edilen kelimenin, Şapsığ şivesinde ise Bram-fo / Бирамфо şeklinde ifade edildiğini önceki yazımda belirtmiştim. Bu yazımda da bu kadarını hatırlatmakta yarar görüyorum.
Pedsiye’de derlenen ağıt ХЬАДЖЭ БИРАМЫШХОМ ИГЪЫБЗ (Büyük Hacı Biram’ın Ağıdı) şeklinde başlık bulurken, aşağıda çevirisiyle verdiğim ve Düzce’de Xıdzel’ Mehmet Refik’ten (Хыдзэл| Мэхьмэт Рэфикъ) derlenen ağıt ise ХЬАДЖРЭТХЭР (Muhacirler) başlığını taşımaktadır. Muhtemeldir ki bu başlığın verilmesinin nedeni ilk mısradan dolayı olsa gerektir. Mısra, О хьаджырэтит|умэ ягьыбзэ зыш|эрэм къерэпчъ, (Ay iki muhacirin ağıdını bilen varsa söylesin) şeklindedir. Burada muhacir kelimesi tekil olarak kullanılsa da çoğulluk içerdiği ve muhacirler şeklinde anlaşılması gerektiği kanısındayım. Muhtemeldir ki vatanın bu yiğit savaşçılarının sürekli muhacir durumunda olmaları bu adlandırmaya yol açmış olabilir.
Osmanlı resmi kayıtlarına göre, Melakhıy (Malak) Köyü, Hicri Rebiülevvel 1278 (Eylül 1861) tarihinde haneler yazılarak kayıtlar tamamlanmış. Biramışxo’nın on bir (11) yaşındaki oğlu Hatram 1849 Kafkasya doğumlu. Ortalama evlilik yaşı olarak 25-30’u baz alırsak Hatram’ın babası Biram’ın (Biramışxo), Kafkasya’da (Xeku’da), 19 yy’ın ilk çeyreğinde hatta ilk yıllarında doğmuş olması kuvvetle muhtemeldir.
Ruslar, ilk kalelerini Azak-Mozdok hattı üzerinde bugünkü Stavropol Kray’ına bağlı olarak, Eylül 1777’de St. George Kalesi olarak kurmuştur. Burası 1783’te Georgievsk adıyla kasaba olmuştu ve 1802 tarihinden beri de Rus Çarlığı’nın Kafkasta Valiliği merkezi durumundaydı.
1803’te yoğunlaşmaya başlayan Rus saldırıları, 19. yy ilk çeyreğinde doruk noktasına varmıştı. Doğrudan askeri birliklerce yapılan saldırı, yağma, yakma, soygun ve her türlü zulüm sonucunda yüzleri geçen Çerkes köyleri yakılarak yok ediliyor ve yapılan saldırılar sonunda çok geçmeden 25 binlerle ifade edilen Stanitselerle Rus kolonisi buralara yerleştiriliyordu. Muhtemeldir ki aşağıda verilen ğıbzenin yanı sıra 24 Aralık 1804 ve 1 Ocak 1805 günlerinde yapılan savaşlardan bahseden eldeki başkaca ağıtlardan bu sonuca varıyoruz.
Bolаtıkho Canbolat (Болэтыкъо Джанболат) 1823-1829 yıllarında Adige (Çerkes) Direnişi›nin askeri lideridir. Canbolat, büyük prens Boletıkho Mışowıst’ın vefatından sonra (1827-1836) yılları arasında Pşım yapş (prensler prensi) olarak başa geçti. Bu yıllar, Rus askeri birliklerinin Adige yerleşim birimlerine acımasızca saldırmaya başladığı, adeta savaşın savaş olmaktan çıktığı acılı yıllardır. Boletıkho Canbolat, General Zass’ın adamları olduğu tahmin edilen hainler tarafından, 1836 yılında, günümüz Armavir şehri yakınlarındaki, Prochny Okop Kalesi yolunda pusuya düşürülerek başından vurulur ve şehit edilir.
Aşağıdaki ğıbzede adları geçen bu vatan, millet ve din müdafileri olan kahramanlar ve daha niceleri nice kahramanlıklar, nice acılar ve nice kayıplar yaşamışlardır. Bunun yanında hayatı boyu sahte kahramanlık peşinde koşmuş olanlar da yok değil. Цуекъо Нэфсэт’in (Çuyêkho Nefset) 2.11.2016 tarihinde Adige Makh gazetesinde yayımlanan Адыгэмэ къахэкIыгъэ бзылъфыгъэ цIэрыIохэр (Adigelerden çıkan ünlü kadınlar) başlıklı makalesinde bahsettiği isimlerden birisi de Xhani’dir (Хъани). Xhani savaşa gitmeyen, sahte kahramanlık peşinde koşanlara yeri geldikçe lafını esirgemez, gerekli cevapları verir ve onlara hak ettikleri şekilde muamele gösterirdi. Bir gün üç delikanlı Xhani’nin avlusuna at sırtında gelirler ve atlardan inmeden çeşitli gösterilerde bulunurlar. Avluda atlarla köşe bucak koşturmaca vs. oyunlar oynarlar ve sonra Xhani’ye dönerek “Hangimizi beğendin, birimizi seç” şeklinde bir talepte bulunurlar. Oysa Xhain bunlara yüz vermez ve “Bu kadarcık şeyden ben bir şey anlamadım. Millet önce sizi bir görsün, işin aslını onlar bilir, kararını da onlar verirler. Onun için siz Pts’şe Dole ile Atsekho Hacı Biramşxo’nın olduğu yere gidin, sizi orada görsünler” der. O sıralar aşağıda okuyacağınız gibi bu vatan müdafii kahramanlarımız cepheden cepheye konuşmaktadırlar. Ancak Ç. Nefset’in anlatısında Hacı Biramışxo için Atsekho (Ацэкъо) unvanını kullanmaktadır. Oysa bizim elimizdeki ğıbzede (ağıtta) Atsekho olan Hakhar’dır. Bu isimler benzeri, ağıtlarda kısmi isim çaprazlamalarına rastlanmaktadır. Bu da uzun zaman geçmesinden kaynaklı hafıza yanılmaları olsa gerek. Eğer Biramışxo Atsekho ise Atsekho’nın Biram’ın baba adı olma ihtimali yüksektir. Çünkü kho-oğul kelimesini içeren isimler baba adıdır. Ancak zamanla sülale adına dönüşür. Bizlerin Koblı olarak bilinmemizden çok Biramkho olarak bilinmemiz gibi… Biram, başından beri bahsettiğimiz büyük büyük dedemizin adıdır. Namı değer Biramışxo…
Bu kadar genel ön bilgiden sonra ğıbzeyi Türkçe çevirisiyle birlikte okuyabilirsiniz. Beserek Köyü’ndeki aynı içerikli diğer ğıbzeyi bulabilirsem onu da bir fırsatla yayımlarım inşallah.
Burada isimleri geçen geçmeyen tüm vatan evlatlarını Çerkes Sürgünü’nün 158. senei devriyesinde rahmet, minnet ve dualarımla anıyorum. Ruhları şad, yurtları cennet olsun.
ХЬАДЖРЭТХЭР
1.О хьаджырэтит|умэ ягьыбзэ зыш|эрэм къерэпчъ,
Гъыбзэр къызапчъырэм шъуисэмэркъэухэр жъугъэт|ылъ.
Тфышэлъэшъумэ “къазауат тш|ын” а|уи мэшэс,
Шыухэр зышэсыдгъэ Хьаджэ Бирамыфор якъал.
2.Илые хэлъэу Пцашэмэ я Долэр л|ыхъужъ,
|ахь дыуазжьыем … зы хъунк|э дахэр щыраш|,
Хъунк|эр зэдэзыш|эр шыу минищым телъыт,
Залъытэжьмэ шыу пш|ык|утф нахь имыкъу.
3.Борэкъо гупчэм яшхонч пак|эхэр ращай,
Къызэхыращи яшамболэхэр ат|упш,
Къэзэкъ хьадэр мэщыш|у бганэу зэбгъулъ,
Быслымэнэу хэлъэр тыгъэ нэбзыим пэш|эт.
4.Непэрэ заом Шыблаокъуит|ур иблыпкъ.
Нартыпкъыр хэлъ Хытыку Болэт мэзао,
Мык|ожьын заохэр Хьаджэ Бирамыфом щыреш|,
Дзак|эк|о Салымхэр идышъэ жак|эм хабгъагъ.
5. Ацэкъо Хьакъарэр шысэку хабгъоу сэк|ожь,
Къэк|ожьын а|уи сабый ц|ык|ухэр мэгугъ,
Тыщымыгугъоу Отахь Хьапак|эр |уахыжь,
Къафы|умыхыжьыгъэр Пщышъхьэ мы къэзэкъым ихьад.
6.Пцашэмэ ямэзышъхьэм хыгу фыртынэр къыч|эк|,
Къэлэфом къыдэк|ырэр пщэгъо корэнэу мэуцу,
Апэ|ууцуагъэр шыу пш|ык|утфы нахь имыкъу,
Коблэкъо Титыур хъугъэ-ш|агъэм к|эмыупч|эу къынэс.
7.Къызэрэнэсэу Долэр ук|ыгъэу, Хьагъук|эр у|агъэу зэхех,
“Л|эужъ хабз” е|уи, зыш|уимыгъэш|эу егъаз:
Долэм ишыпхъуит|умэ |эжэгъу афэшъуш|,
|эш|эгъэ уагъэхэр нэрэлъэгъум иуас,
И|эпэщысэхэр ищэнты пашъхьэм ишъулъхьажь.
Хыдзэл| Мэхьмэт Рэфикъ
MUHACİRLER
1.Hey, iki muhacirin ağıdını bilen varsa söylesin,
Ağıt söylendiği zaman şakalarınızı terk edin.
Gücümüz yeterse ‘’gaza yaparız’’ diye at biniyorlar,
Atlıların at bindikleri Büyük Hacı Biramfo kaleleri.
2.Kahramanlığıyla birlikte Pts’aşelerin Dole’si bir yiğit,
Güzel ganimet paylaşımları küçük Duvazjıyede yapılıyor,
Birlikte ganimet toplayanları üç bin kişi olarak varsay,
Kendilerini (dönüp) saysalar on beş (kişi) bile olmuyorlar.
3.Borekho merkezde tüfeklerinin ucunu (hedefe) doğrultuyorlar.
Namluya mermi sürüp tüfek saçmalarını (düşmana) salıyorlar,
Kazak ceset/leri iyi ekin yığını gibi yan yana yatıyor/lar,
İçlerindeki Müslüman (cesetleri) güneş ışınlarına denk.
4.Bugünkü savaşın iki kanadı Şıblawe’nın iki oğlu,
Nart yapılı vücuda sahip Xıtıku Bolet savaşıyor,
Bitmeyen savaş Büyük Hacı Biram’da yapılıyor,
Dzaćeqo Salımler O’nun altın sakalına çatılı.
5.Atsekho Hakhar atın yelesine örülmüş (bağlanmış) gidiyor,
Küçük çocuklar, döner, diye umut ediyorlar.
Umudumuz kalmayan Wetah Hapaće’yi (cesedini) kaldırıyorlar.
Meydandan alamadıkları bu Kazak prensin cesedi.
6.Pts’ašelerin ormanlarının tepesinde deniz fırtınası çıkıyor,
Büyük kaleden çıkanlar sisli bir kasırga gibi dikiliyor.
Önlerine dikilenler (karşı koyanlar) on beş atlı bile olmuyor,
Koble’nin oğlu Titıw olup biteni sormadan hemen yetişiyor.
7.Yetiştiği gibi Dole vurulmuş, Hağuć yaralanmış olarak duyuyor,
‘Nasıl bir xabze’ deyip önemsemeden geri dönüyor:
Dole’nin iki kız kardeşine teskincilik yapın,
El ürünü kalan hatıralar onu görmeye bedel,
Onun kullandığı günlük aletleri sandalyesinin önüne bırakın.
Xıdzelh’ Mehmet Refik
