1. Гущыlап
Мызгъэгурэ газэте къуапэм къэсытхынэу зичэзыор туркием щыпсэурэ Мэлакъи зицlэ Хьатыкъуае чылэр ишапхъэу, lэчlыб адыгэхэм ягъашlэ хэтэу къагъэфедэзэ къыздахьыгъэ хьакlэщ културэр; хьакlэщыхэм чlымэфэ чъэщ чlахьыхэм къыщаlощтыгъэ пщысэхэм ящыщэу Ащэмэзэр, ащ хэтэу пэсэрэй лъэхъаным Адыгэхэм ахэлъыгъэ шъэнхабзэу къыдихьырэхэр ары. Хьакlэщыр – Хьакlэщ Культурэр зицlэ шъхьаlэр симагестрэ тезым изыкъутам. Шъхьаlэу Ащэмэз ипщысэ хэт адыгэ пэсэрэй хабзэхэр зицlэ шъхьаlэр кlэу къэсытхыгъ.
2. Хьакlэщыр – Хьакlэщ Культурэр
Чэум дэт унэм фэшъхьафэу хьакlэщхэри зиlэ унагъохэр адэсыгъ. Хьакlэщыр унэ шъхьафэу, унагъо зыщыпсэурэ унэм пэудзыгъэу щытыщтыгъэ. Мэлаки пштэмэ, алфавитым тетэу, сятэжъэу Бирам Хьамди (Коблы), Бирам Чъанмырзэ (Коблы), Беслъанкъор, Дэбракъ ябын, Дэгумкъо Шlугъэиб, Татыукъо Умар, Шаужкъохэр, … нэмыкlхэри хьакlэщ зиlэ унагъом ащыщыгъэх.
Хьакlэщ Іодэхэр нахь бэрэмкlэ зы lушlахьрэ зы lодэрэ хъущтыгъэ. Ау Мэлакъи пштэмэ, Кобл Бирамкъо Хьамди, азфагу чlэхьагъу дэтэу, Іодэ тlурытlу хьакlэщ иlэщтыгъэ. Зы нахь инэу хьакlэщышхо цlэкlэ, зы нахь цlыкlоу хьакlэщыжъи цlэкlэ еджэщтыгъэх. Сятэжъ Кобл Хьатрамкъо Хьамди, Чэрчэнэй Бытэмыр Асхьад, Къэбэртаеу Тохъ Хьадж lумар… фэдэу пыты унэ имысырэ хьакlэщылlы шlукlаехэр Адыгэ къуаджэхэм адэсыщтыгъэх.
Хьакlэщхэр хэсэшхомэ афэдэу хъулъфыгъэхэр хъаир lоф зыгорэ щыlэмэ, е пчыхьэрэ щызэхэсыщтыгъэх. Унашъохэр щашlэу, проблемхэр щызэlахэу щытыщтыгъэ. Куаджэхэмэ кlэлэ еджапlэхэр адэмытэу зыщэты лъэхъанхэм, тихьакlэщышхо апэ зэритэу, къуаджэ пэпчъ адэт хьакlэщхэм кlалэхэр ащырагъэджэщтыгъэ. Егъэджакlом, хэт сыд фызэшlокlыщт ахъщэ, былым, щыгъын, лэжьыгъэ… фаугъоиныешъ ратыщтыгъэ. Хьакlэщхэм ащеджэщтыгъэхэр апэрэ еджапlэр ыухыгъэу, чылэм дэмыкlыгъэ кlалэхэр арыщтыгъэ. Заджэрэхэри, Ислъам динымрэ Къурlанымрэ арыгъэ. Кlымафэр ащтэу рагъэкlыщтыгъэ.
Хьакlэщхэм политикэм щытегущэlэщтыгъэх. Пшысэжъхэр, орэдхэр къыщаlощтыгэ, сэмэркъэухэр зэдашlыщтыгъэ. Пшысэхэр къэзыlоу тикъуаджэ дэсыгъэхэр Пщыпи Аслъанбэч, Кацыукъо Бахьри, сятэшэу Коблы (Бирам) Лалыхъу нэмыкlхэри. Мыхэм, Къамбэртай, Шахь Исмаил, Тlы Шlуцlэмрэ Тlы Фыжьымрэ анахь гум къинэжьэу къаlощтыгъэ пшысэхэм ащыщэу щытыгъ. Тэдрэ зыкъуаджэ удэхьагъэми фэдэхэр дэбгъотэшъущтыгъ.
Сятэшыпхъу Щазие, сянэ Фэмихьан мэкъамэкlэ Ашмэзэр, Борэжъэр, Нысэ Тепчъэр къаlощтыгъэ. Щазием, фэшъхьафэу Къайдынымрэ Къайсынымрэ, Гошэ Гъэгъыжьэ мэкъамэкlэ хэкум къызэрикlыгъэм фэдэкъабзэу къыlощтыгъэ. КІымэфэ чэщ кlахьыхэм унаеу арагъэшlыгъэ псыхьалыжъо зашхы нэужым Бахьри къыlотэнэу ригъажьэрэ пшысэхэр сыхьатиплl фэдизэ ыкъудыеу хъущтыгъэ. Орэдэу хэтыхэм зылъынэсыкlэ мэкъамэм техьащтыгъэ.
Сятэшыпхъу Щазием къыlощтыгъэ пшысэхэр, орэдхэр, гъыбзэхэр тэдэ, тэщ фэдэу зыщызэригъэшlагъэр сызеупчlым къысфиlотагъ: “Сянэжъ, сэ сыцlыкlоу сызщэты лъэхъаным ынэхэм ямылъэгъоу зэрэщытыгъэм пае, ащ сеплъынэу сыкъыпанэщтыгъэ. Сэри сызэщы къэс пшысэхэр къезгъэlощтыгъэ. Адыгабзэм нэмыкl бзэ зэримышlэтыгъэм пае пшысэу ышlэрэ зэкlэри, хэкум къызэрэрихыгъэм фэдэкъабзэу сэ зэзгъэшlэжьыгъэу хъугъэ” -еlошъ, къытфеlотэжьы.
Бызлъфыгъэхэр пыт унэхэм, хъулъфыгъэхэр хьакlэщыхэм адыгэ макъэ къарыlукlэу щызэхэсыщтыгъэх. Адыгэ пшысэжъхэм кlэлэ быныри, чылэри, лъэпкъыри зэфыщэсыщтыгъэ, уедэlу къэсы езэщыныр зыщыщыр умышlэу, узlэпищэщтыгъэ. Ащэмэз Эпосым ахъщэкlэ пкlэ фэпшlышъунэу зыгорэп. Нахь кlэлэ такъырыlохэр кlымэфэрэ чэщ кlахьышхохэм емызэщэу зышlэрэхэм къарагъаlозэ, едэlущтыгъэх. Непэ мэкъамэкlэ къаlорэ эпос дунаем тетыжь lоу тшlэрэп. Зэкlэри lурыlупчъэ къызэраlорэр. Ыджырэкlэ Ащэмэзр мэкъамэкlэ къаlоу видеор тlэкlэлъ. Борэжъыри нэмыкlхэри дыкlыгъоу къеlо Коблы Бирам Щазием апэ къыlорэр Борэжъыр, ятlонырэу къыlорэр Ащэмэзыр, ящэнырэу къыlорэр Гощэ Гъэгъыжьыр, аужырэр, Нысэ Тепчъэмр ары. Интэрнэт адрэсыр мыры:
https://www.youtube.com/watch?v=xBlFJ6Qk0Fc
Мары Ащэмэз зыфаlощтыгъэ Нарт эпосым ащыщ пшысэжъ. Видеом я 2.рэу къыlорэхэр тхыгъэу. Щазием къызэриlорэм фэдэкъабзэу:
АЩЭМЭЗ1
А сиящы ящэу, а си Ащымэзэу!
А сикlэлэ закъоу,
Зыкъомэ Тхьар еуагъ.
«Моджэ ущысэо, шъузым уахэсына?
Икlый пкlэнашlэмэ ахахьэба»
Ыlощи Ащмэзэр ригъэкlый.
Ащмэзэр икlый,
Пкlэнашlэмэ захахьэмэ;
Зы Къуйжъый горэ ахэтытый,
Пкlэныхэр къытырихыщый,
Ащмэзэр къежьэжи.
А сияшы ящэу, а си Ащымэзэу!
А сикlэлэ закъоу,
Зыкъомэ Тхьар еуагъ.
lЛlыгъэджэ охьа, хабзэджэ охьа?”
Ыlощый Къуйжъыэр Ащмэзэм къеджый.
“Лlыгъэджэ сэхьы нахь
Хабзэджэ сымхьырэ.” зеlомы,
“А фэдэу уи лlыгъэхэр шlумэ,
Уиятэхэр зыукlыгъэхэр кlэмыукlыжгъэ да?” къыриlощый,
Ащмэзэм Къуйжъыер къылъычъый.
Кlэныхэрэ къыритэкъуй,
Ащмэзэ гъызэ къежьэжьый.
Къэкlожы гущэзэ,
Зы шыу горэ къакlоу къыфэзый.
А сиящы ящэу, а си Ащымэзэу!
А сикlэлэ закъоу,
Зыкъомэ Тхьар еуагъ.
Хэт мыгъор къыуауй,
Хэт мыгъом укъигъэгъый?››
‘Зы гущый къысэмуагъый,
Синыбэр мэузы нахь.›› ыlуй.
Ащмэзэр гъызэ къэкlожыый.
‘’Тхьа гушэмэ сигъэунэхъуй,
Узэрисэгъэкl гущэу,
Хэт мыгъо къыуауй
Хэт мыгъом укъигъэгъый.››
‘’Зы гущый къысэмуагъый,
Синыбэр мэузы нахъ.›› ыlомэ.
Янэ шъузышlу гущэмэ къичъахьэу ежьый.
‘Ащи иlэзэгъор зы шыу горэм сэ къысиlуагъ:
Уянэ шъузышlумэ, тхъупсыджэ утагъэу,
Мамрысэр егъэшlый ар пшхым ухъужын.›› къысиlуй
‘’Ар гущэ lофа’’ иlуй,
Сыхьатрэ пимгъэтэу,
Янэ шъузышlомэ
Тхъупсыджэ утагъэуэ,
Мамрысэр ригъэшlый
Ащмэзымэ къыфихьый,
Къигъэуцуй.
‘’Укъыздэмышхэо сымышхэнджэ
Мыуашхъор тикъан иlуй.››
Ащмэзымэ янэ ригъэзый.
‘’Тхьа гущэмэ сигъэунэхъуй,
Шъуи цухэмэ чэм дашхэ яlэеп,
Шъуи лlыхэмэ шъуз дашхэ яlэеп.
Шъыд мыгъо гущэджэ сыбдэшхэна?››
Иlощый; пчъэ лъэныкъо ригъасый,
Пчъэ лъэныкъорэ къыlуихый,
Ащмэзымэ дэшхэнэо,
Янэ гущэ къэlыстый.
Зэ гущэ хэlэгъэо,
И тlэнырэ хэlэгъоми,
Еlэ гущый, иlапшъэрэ
Тхъу плъырэмэ хиlуй.
‘’Тхьа гущэмэ сигъэунэхъуй,
Шъыд мыгъо гущэмэ сытебгъэстахьыра,
Шъыд мыгъо гущэрэ къызэхэпхыя?›› иlуй.
‘’Ащ нахьэуи узгъэстыпэныба,
Тиятэхэрзыучыгъэрэ къысэмыlомэ.›› иlошъы
Ащмэзыми янэ ригъэзый.
‘’Тхьа гущэмэ сигъэунэхъуй,
Зэщыблы хъутый,
lэтиблы гущэо
Иныжымэ зэтрилъхьагъый,
О закъо гущэрэ
Шыд мыгъоджэ укъелына.›› иlуй.
Ащмэзэ къэтэджый,
Ятэм ищэмрэ ищабзэмрэ зэlуилъхьый
Еогущый кlощый,
Иныжъым ихашъомэ лlыгъэ ридзый.
‘’Ащмэзэр къакlуй.
Лlыгъэр къыуидзыгъый.›› яlошъый,
Иныжъым мэкъэгъlухэр факlохый.
‘Кушъэм укъхэкlый,
Цlынкlым укъелый
Лыехэрэ къысэпхынэо
Тэ укъикlыгъа Ащмэз?›› иlощы,
Мыгъэгу напцэрэ иlыгъэо,
Иныжъэрэ къакlощый
Ащмэзэм къыпэгъокlый.
Ащмэзэр еощый
Иныжъым ышъхьэ къышlуиупкlый,
Шыкlэмэ къыпилъхьыщый,
Ащмэзэ къэкlожьый.
“lАщмэзэ къэкlожьыгъ” яlуй,
Янэ гущэмэ зыфlохьэхэмэ,
‘’Тхьа гущэмэ сигъэунэхъуй,
Зэщиблы гущэрэ зэтезылъхьагъэмэ,
Ащмэзэр къигъэкlожына.›› иlощый
Янэ гущэ гъогэу къихъушъутый.
Ащмэзымэ Иныжым ышъхьэр иlыгъэо
Къыlохьажыщый янэм къыфихьый.
иlуй ыухыгъ.
Адыгэ Хьакlэщхэм, унэ пыщ фэдэ къодые тэплъэ фэпшlымэ джэгъошхо хъун. Ар култырэ зыщатхырэ факултет, зыщаlожырэ хьамэщышъу, зыщэхьаджырэ шъхьал, зыщагъэлъагъорэ театр, зыщаджырэ цыяпхъ, зыщыусэрэхэ пшыналъ, зыщызаорэхэ зэуапl. Ар цlыфэр Адыгэ зыщыхъурэ чlып. Арышъы, лъэпкъ пэпчъ хьакlэщ зиlэ лъэпкъэр бэ мэхъу, ау Адыгэм иер хьакlэщ къодыеп, ар Адыгэ Хьакlэщ, ежь иунаеу.
Мы фэдэ пшысэхэм ядэlухэ зыхъурэм зэщыныр ашlэщтыгъэп. Кlалэхэр пшысэ къэlотэным зэрэхэныщтыхэм пае, зыгорэм пlофтэными буукlымэ нахьышlу, зыфаlорэм фэдэщтыгъэ. Ащэмэз илlыгъэ ухэныныр лlыгъэ зэхэзымыхыгъэ фэдэу къащыхъущтыгъэ.
Борэжъым уедэlункlэ Ащэмэзым ыкlэ къинэнэу щытыгъэп. Щазием, зы пчъыхьэм Ащэмэзыр ыпэ къыlомэ ятlонырэ пчъыхьэм Борэжъыр ыпэ къедгъаlощтыгъэ.
Тикъоджэгъоу Аслъанбэдж Кацыукъо Бахьри къыlощтыгъэ Къамбэртай пшысэм нахьыбэрэ lорыlуатэу щытыщтыгъэ. Ау пшъашъэмрэ кlалэмрэ язэдэгущэlэн усэхэр пчыхьэрэ зэфадзэу хъущтыгъэ. Кlалэр усэкlэ пшъашъэм дэгущаlэмэ, пшъашъэри кlалэм усэкlэ джэуап къыритыжьыщтыгъэ. Ау ыджы мы пшысэхэр къэзlорэ Бахьри щыlэжьэп. Сятэш Лалыхъу щыгъупшэжьыгъэу еlошъ, къытфиlожырэп. (Ари илъэс 2018-м, гъэмафэм дунаем ехыжьыгъ.)
3. Ащэмэз ипщысэ хэт адыгэ пэсэрэй хабзэхэр
Ащэмэз пщысэр Нарт пщысэжъым анахь лlыхъужъ цlэрыlом ящыщ. Гущыlацlэр Нарт къэlуакlэр зы шъапхъэ (жабзэ), Нат къэlуакlэри зышъапхъэ (жабзэ). Нат фэдэ къэlуакlэр Хьатыкъуаехэм, Натыхъуаехэм, Къубан Щапсыгъэхэм нахь агъэфедэщтыгъэ. Ишъыпкъэм уфаемэ Адыгэ лъэпкъыр зытекlыгъэ тэтжъым икlэлитум зым ицlэ Хьат, морэ зыми ицlэри Нат мыхъунэу хэт зышlэрэр. Ар къэсэзгъаlорэр Адыгабзэм хэт лlыхъужъ лъэкъуцlэхэмрэ тхыдэм хэт лъэпкъыцlэхэмрэ зэрэзэтефэхэрэр ары. Ар цlэхэр зэтефэ къодыекlэ къанэрэп а лъэпкъыхэм ятхыдэхэри зэтефэх.
Шlэныгъэм къызэригъэлъагъорэмкlэ цlыф фыжьыр илъэс 6.000 – 12.000 азыфагухэм (илъэсыр зэтекlэу къатхы) кафкасымым щыбэгъуагъ. Нэмыцэ лъэпкъым ащыщыщэу физийоложьист (fizyolojist) Блуменбач ж.Ф. (Blumenbach J.F.) апэрэу «Кафкас лъэпкъ / Кафкас гонка» гущыlэр ыгъэфедагъ. («Caucasian.» Oxford Dictionary of English 2e, O 2003.)
Ащ цlыф фыжь зэкlэрэри кафкас лъэпкъым хечlыгъэу елъытэ. Непэрэ америка паспортхэм уяплъымэ зинапэ фыжьыхэм апае сиркассиян (Cicassian) къыратхэ. Адыгэм ыпкъ, ыlэпкъ-лъэпкъ зэхэтыкlэ (антреположи) Кафкас (Сиркассиян) кутамэу къагъэлъагъо. Цlыфыр гочызэ псэуныр игъэlылъый хапlэ иубытыныр зыригъэжьагъэм къыщчlэдзагъэу хэку менталитэри ышъхьэ илъэу къыдэтэжы. Чlыгур елэжьы, езырый, ибылымхэри мэкъу-мэщ лэжьыгъэмкlэ рыпсэоу регъажьэ. Мамырыныгъэ сифылызацэр цlыфым рыпсэоу регъажьэ. А хапlэ псэупlэ гъэфедэным, къуаджэ, хьаблэ, чылэ, къалэ псэупlэмрэ псэукlэмрэ къыхэкlы. Ари зылъэхъан нэужъэ хабзэу (цифилизацэ) нэрлъэгъу мэхъу. Мощтэу цlыф купым зыкъаlэты лъэпкъы, хапlэр-хэгъэгур хэку, псэукlэр хабзэ, яlэмэпысымэу къаузэфыгъэм къыщежьэу, адзырэ лъэубэкъум нэсэ зэкlэрэми зы цlэ шlуашъы, рызэгурыlоэу, унаеу зы бзе зэдагъэпэдэ. Бзэр, хабзэр, хэкур зы лъэпкъым зэдыраеу зэlэпахэу, рызэдэпсэухэ зыхъукlэ мамырыныгъэр нахь зиубгъоу, псэуныгъэр нахь гохьэу, гушlогъор нахь чэфэу мэхъу. Дахэ зыгорэм чlэнэцlырэхэр бэ, ышъхьэ фигъэшъожьызэрэ пыи фэхъужьырэхэри нахьыбэжьы мэхъу. Лэжьыгъэ имыlэу, цlыфыгъэ имышlэу хъукlэзэрэ псэурэ псэурэ хъукlакlо купхэр зы лъэхъанэ къэсышъ ихапlэ хэку зышЫгъэ мамыр лъэпкъым чъэщ тэо къырешlылъэ. Лъые къырехы, ичэу къызэхекъутэ, ибылым шlуетыгъу, ицlыф шlуеукlы. мыщфэдэ мыхъо-мышlэхэр пчагъэрэ зишъхьэ къырыкlорэ лъэпкъым зы лъэхъан къехьэ икlучlэ еохэу фежьэ. Лъэпкъым изныкъорэхэм якlэлэбынхэр хэгъгу чыжьхэм агъакlо, ялlыхъужъхэр хэкlу ухъкмэным фэбанэх ау лъэпкъ зэхэтэкъугъэр шlурышlукlэ зэрэгъотыжьын амалъэр къыяхъулlэрэп.
Кафкас лъэпкъым игочын гъэгущы мэхъу,
- Къыблэ гъэгор. Мэзэпотомия, Сирия, Мысыр, Филистин лъэныкър.
- Юропа гъэгор. (Украина гъгур.) Тракхэр, Нэтырладхэр, Этрускхэр, Цыпэин (Спания) нэсэу Баскхэр, нэмычхэри. Нат цlэр хэкум къинагъэм фэшъхьафэу Юуропа гъэгумкlэ икlыгъэх.
- Анатолия гъэгор. Хьатхэр, Лухэр, Палахэр, Тройхэр, Хьуррихэр нэмычхэри. Кафкасыркlэ къикlыхый апэ дэдэ щыпсэугъэхэр Хьаттихэр ары. Хьат цlэр Анатолия гъэгумкlэ ичlыгъэхэм дахьыгъ. Шъхьафэу Анатолиям икlыжьыхый Юропам къожьыгъэхэри ахэтых: Троуа зызэхафэ нэужъы изныкъорэ цlыфыхэр Италия лъэныкъом къожьыгъэх.
Лъэпкъыр щызэхэкlыгъэ чlыпэр а зы къафкасэр ары. Зыкупэр зэрэщтэу икlый зы купэр зэрэщытэу къинагъэу фэлытэщтэп. Лъэпкъыбзэм имэкъэужъхэр, цlыфыцlэхэр, чlыпацlэхэр… уахаплъэмы ар умылъэгъун амал иlэп. Афэдизэр зэсыпхыжьынэу сызфаер зы лъэпкъым пщысэжъхэр (эпос) иlэным пае гъэгу чlахь къикlугъэн фай, лlыхъужьыгъэшхохэр зэрихагъэн фай, мэшlо бэлахьышхохэм къыялыгъэн фай. Натыжъ (Нартыжъ) мыщысэхэм узаплъырэм ахэр хэолъэгъошъу. Мары ыджы Ащэмэз пшщысэм хэтыхэм тызэдыяплъын:
Ащэмэз пщысэу итэплъашъо
- Пщысэм апэрэ пычыгъом сиящы гущаlэр Ащэмэз ицlэ хэт апэрэ мэкъитlор кlиlотыкlызэ фырегъажьэ.
Ащэмэз янэ къиlорэ, Зыкъомэ Тхьар еуагъ, гущыlэпсым ежьыри, икlали итхьамычlагъо къыуегъашlэ.
- Ятlорэ пычыгъом, адыгэ хамзэмкlэ, хъулъфыгъэхэр кlалэ ары нэмыlэми шъузым азэрэхэмысын фаер къыуегъашlэ. Пкlэныр, пчlэн ешlэныр Адыгэ хабзэм зэрэхэтыр, ар пщысэм итемам ащыщэу зэрэщытым лъэпкъым игъэгу чlахэу зэрэщытыр къыуегъашlэ.
- Ящэнэрэ пычыгъом Ащэмэз кlэлэ пхъашъэу зэрэщытэр, къуйжъыер кlэлэlу щыт. Адыгэхэр lофэр хабзэкlэ ошlэмэ амал къыуатыщт ау лlыгъэкlэ ошlэмэ азэрэфэлъэкlэу лlыгъэкlэ къыбдезэкlожьыщтых.
- Ащэмэзым ятый, ятэшыхэмый ышъхьэ къырыкlугъэр зэрэ шlуаушъэфыгъэп пак ишlэрэп. Мыхъо-мышlэнэр кlэлэ цlыкlум афэпlотэныр хабзэм дищтэрэп. Мыщ Дунаем Адыгэм къытекlон зыгорэ зэрэщыlэр кlалэм зэрэрамкъашlэрэри дыхэт, кlалэр къэрабгъэ мыхъуныри дыхэт.
- lофым ишъыпкъэныгъэ зыгурыlорэ кlалэр ар дэдэм зыкъзеблэхъу, анахь лlыхъужъым фэдэу ятэхэр зыукlыгъэхэм гужъ афишlэу фежьэ.
- Хантхъупсын адыгэхэм хьамэ хашlэ, унэтхъур зэрахэмэ былым зэрафэ, мамрысэ ашlэмэ натыфэр (натгыфэр) ашlэ. ари хапшlэу къэбгъэчlыным пае хапlэ уиlэу мэкъу мэщ блэжьышъуп фай.
- Ащэмэз гъызэ янэ дэжь къэкlожьызэ шыу къызэрэфэзырэм, Адыгэхэм шым тесэу къызэкlуахьыщтыгъэр къегъэунэфы.
- Ащэмэз янэ къыдэщхэнэу зыреlом шъузыхэмрэ лlыхэмрэ зэрзэдэмыщхэрэ закъор арэп къиlорэ, чэмыхэмрэ цухэмри зэдащхэрэп, еlо. Ар Туркием ис адыгэхэм хабзэу къахэнагъэу щытыгъ. Тиунагъо 1968 илэсым трактор къащэфы фэнэсы цумрэ чэмымымрэ шъхьафэу рапхыщтыгъэ. Чэмхэр бжъэм кlашlэу сегъашlэм слъэгъугъэп. Бзылъфыгъэхэри губгъэ lоф щагъэлэжьагъэу сшlэрэп. Адыгэлl ухъун пае хьакlэщылl ухъунфай.
- Ащэмэз, щынагъо зыlисэр ыгу къэмыкlэу ятэхэр зыучlыгъэ иныжъым ихапlэ макlо. lашэу иlыгъэр ятэ къыкlэныгъэ щэмрэ щабзэмрэ ары. Афэнэсы ежь иунаеу lашэ зэрэзэримыхьагъэмкlэ нафэ. Иныжъым имэхьанэ, пыер ары. Адыгэм ипый сыдфэдиз ины орэхъу еблэми аж зы хьесап филъэгъужьынэу щытымэ а хесапыр фимылъэгъоу къигъэнэщтэп. Пщысэм хэт иныжъыр пыим исэмбол. Ащ пае хэхыгъэу зы цlэ иlэм. Ар егъашlэми ины ыкlи янахь ины. Ау Адыгэм янахь кlалэр макlощ иныжъым ишlагъэ бзэджагъэм иуасэ ипсэкlэ регъэпщыны къэкlожьы. Адыгэм ипыйхэр, адыгэ лъэпкъым лые ешъумых зымафэ горэм янахь кlалэ горэ къкlон уихапlэ къион, мыхъо мышlэу пшlагъэр уигъэпщыныжьын.
- Адыгэ пщысэхэр хъугъэ-шlагъэ шъыпкъэм къахэшlыкlыгъ, къахэхыгъ. Ау Иныжъ закър лъэпкъыцlэу щытэп ау ар ныим исембол. Ащтэу пый лъэпкъ иlэ ары нэмыlэми ащ ицlэ къыкlимlорэр егъэшlэ реным лъэпкъыхэр пыеу къызэфэмынэныхэм пае ары. Ары, лые къыуэзхырэ сыдфэдиз кlуакlэ иlэр арыми фэмгъэгъу ау уегъашlэми пый умыубыт.
- Пщысэу тхьа цlэу Тхьа закъом ицlэ ары хэтэр. Адыгэхэм тха бэ яlагъэу щытэгъем ахэм яцlэ пщысэм хэтын фэягъ. Псалъэм пае «зэо тхэ» адыгэм яlэу щытыгъаем зыгорэкlэ ащый ицlэ къыхэфэн фэягъ.
- Адыгэ хъулфыгъэм гущэ гущаlэр игъэфедэрэп. А гущаlэр бзылъфыгъэхэр ары зыгъэфедэхэрэр. Псалъэм пае бзылфыгъэм, скlэлэ гущэ изакъоу мэлажьэ, иlощт. Адыгэ хъулъфыгъэм, сикlалэ изакъоу мэлажь иlощт. Ащтэу зыфщытэр гущэ гущаlэм тхьамыкlагъо е гукlэгъуныгъэ дыхэт. хъулъфыгъэм гукlэгъу ешlы ау ар гущыlэзэ арэп къыбдеlэзэ къыуегъашlэ. Бзылъфыгъэм игущаlи и lофи нахь гумакlэ щэты.
Кlух
За лъэпкъым ибзэ, ихабзэ, итхыдэ, илъытэрытlор (литератур), ипщысэ, ихэку, иаркелогия зэчlэмэ узэдаплъымэ а лъэпкъым игъашlэ ипчlэ, икъэлъытэ зытетыр умлъэгъун амал иlэп. Анахь макlэу адыгэ пысэжъыхэм уяплъыми ирикъущт. Дкнаем тэт лъэпкъ 12 ныlэп оргинал пщысэ зиlэ лъэпкъыр. Ахэм апшъэрэм зэр Адыгэ лъэпкъыр ары. Тэдыкlэ щыlпсэурэми зэфэныгъэ, къэбзэныгъэ, шъэн дэхагъэ, хабзэ гущыlэ къабзэ, шlэныгъэ, лэжьэныгъэ, пэрытыныгъэ, зэшlуныгъэ иужъ итыгъ. Тхьам нэмыкl зыми елъэlугъэп. Зэдэпсэуныр иукъугъэп. Тхьам ищыкуркlэ иджырэ нэужъый Дунаем тет лъэпкъым звхамыгъэзэу адэпсэущтых. Мыфэдиз гъэгу къэзыкlугъэ зы лъэпкъым сыд фэдизэ къин хэфагъэ арыми зы хэкlыжьыпlэ имыгъотын амал иlэп.
1 Ащэмэз: Епосэр Адыгэ хэкум къызэрикIыгъэм фэдэ къабзэу непэ тэ къытлъызгъэсыгъэр Кобл Бирам Щазиер ары. СинэкIубгъо Адрэс.МэкъамэкIэ уедэIущт:
