Bu ayki söyleşimizi Melekhan Atalay ile ve çok güzel bir nedenle yaptık. Kültürümüz adına bir ilk gerçekleşti ve Melekhan Hoca’nın “Çerkes Dışe Yıdağe” sanatçısı kimliği Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından belgelendi. Savaşların, iklim krizlerinin, ekonomik krizlerin ve bizler için kültürel asimilasyonun kol gezdiği hayatlarımızda özverili emeklerin sonuç alabildiğini görmek umutlandırıyor.
-Geçtiğimiz günlerde çok güzel bir haber aldık. TC Kültür ve Turizm Bakanlığı’na yapılan başvuru sonucunda “Çerkes Dışe Yıdağe” sanatçısı olarak Geleneksel El Sanatları kimliğinizin onaylandığını öğrendik. Öncelikle; Jineps ailesi olarak kutluyor, size ve camiamıza güzel yollar açmasını diliyoruz. Bize biraz bu başvuru hazırlık sürecinden ve hedeflerinizden bahsedebilir misiniz?
-TC Kültür ve Turizm Bakanlığı Araştırma ve Eğitim Genel Müdürlüğü’ne Somut Olmayan Kültürel Miras Türkiye Ulusal Envanteri için 15 adet dosya sundum.
“Adıge-Çerkes El Sanatları ve Nakışları:
Dışe Yıdağe, Bazar Yıdağe, Denleç-Denlek, Adıge Wağe, Şağe, Avuj, Dışe Pao, Şarf, Bğırıph-Kadın Kemeri, Jıf-Jıhu, Suretıle, Şharıhon, Dışe Yıdağe Kamış, P’uable, Wup’şe-Keçe.”
Bu dosyaların işlem sırasını anlatan videolar çekildi, fotoğraflandırıldı, hepsi için ayrı ayrı form doldurularak kültürel değerleri anlatıldı. Her ünite için en az 5 ürün hazırlandı. Sanatçı kartı alabilmek için 20 ürün gerekmekte. Bu dosyaların bir kuruma bağlı olarak sunulması gerekiyor. Biz dosyaları Kafkas Dernekleri Federasyonu (KAFFED) adına sunduk.
Bu çalışma, KAFFED El Sanatları Komisyonu üyeleri ile kararlaştırıldı. KAFFED, Dünya Çerkes Birliği, Adigey Kültür Bakanlığı ve Adigey Cumhuriyeti Doğu Halkları Müzesi yetkilileri ile görüş alışverişleri yapıldı.
Dünya Çerkes Birliği’nin açıklamalarında; sadece Adige-Çerkes Geleneksel Giysisi UNESCO listesine girmiştir. Bu bölümde “Kostüm” ile ilgili evraklar yer almaktadır.
Benim dosyalarım arasından Dışe Yıdağe ile “Sanatçı Kartı” aldım. Değerlendirme Listesi’nde Sim Sırma-Çerkes Dışe Yıdağe olarak belirtildi. Diğer Adige ‘Aş’ağelerin de Somut Olmayan Kültürel Miras Türkiye Ulusal Envanteri’ne girmesini umut ediyorum.
-Bundan sonrasında planladığınız yeni adımlar, projeler var mı?
-Benim “Adıge-Çerkes El Sanatları ve Nakışları” adı ile dört dilde hazırladığım bir kitabım var. Bir kuruma teslim ettim, basılmasını bekliyorum.
Dışeç Elmas, Ayşe Eşsiz hanımefendilerle ilgili bir çalışma yapıyorum.
Bu hafta içinde Adigey Cumhuriyeti’nin 100’üncü kuruluş yılı nedeniyle Türkiye’de yaşayan “Adıge-Çerkes El Sanatları Ustaları ve Sanatçıları” adı ile bu işe gönül vermiş Adige-Çerkes-Abaza kadınlarımızın ürün fotoğraflarını; Adigey Kültür Bakanlığı Halk Sanatları Merkezi, Adigey Ulusal Müzesi siteleri için göndereceğiz.
Yaşadığımız sürece projeler bitmez. Bu kadim halkın, bu eşsiz kültürün mirasçıları olarak hepimiz şartlarımızı zorlayarak çalışmalıyız. Bu konuda gençlere güvenimiz sonsuz. Gençlerimiz kendi bölgelerinde Adige-Çerkes el sanatları ile ilgili, koruyan kişilere, koleksiyonerlere ulaşarak, hikâyelerini ve fotoğraflarını çekerek dilimizdeki adlarını yazmalıdırlar. El sanatlarımızın her biri üniversitelerde tez olacak estetik ve derinliğe sahiptir.
Ellerinde Adige-Çerkes el sanatlarına ait materyalleri olanlar hikâyeleri ile resimlerini tarafıma ulaştırırlarsa dijital ortamda düzenleyerek geniş kitlelere ulaştırma fırsatı buluruz.
Tüm halkıma saygılar…
Dışe Yıdağe Yıdıç’e Şabe Dışe Yıde
Çerkeslerde altın işlemeciliği Dışe Yıdağe (Yıdıç’e Şabe – Dışe Yıde – Adige Hedıç) ve Yıdağe P’haşe (Yıdıç’e P’haşe – Bazar Yıde – Şahar Yıdağe) olarak iki şekilde yapılmaktadır. Adıge Dışe Yıdağe veya adige hedıç işlemesi başlı başına bir kitap konusudur.
Adigelerin kültürü, geleneği ve seremonileri insanlık anlayışlarının göstergesi olup Dışe Yıdağe işlemeler bunun bir parçasıdır. Buna göre, Dışe Yıdağe işlemeler kadın ve erkek giysilerinde kullanılırdı.
Dışe Yıdağe ile işlenmiş guharé desenleri kadın elbise (saye) süslemelerinde ve aksesuarlarında görmekteyiz. Kadının sosyal statüsüne göre Dışe Yıdağe işlenmiş büyük motifler elbiselerin ağırlıklı olarak ön etek ucuna ve koldan sarkan parçaların (aşha belağ veya atelha) üstüne yerleştirilir. Büyük motifleri tamamlayan köşe motifleri giysileri dikkat çekici kılar. Bu motiflerin elbiseye yerleştirilme biçimi Adige kadınının tasarım algısının ne kadar üst boyutta olduğunun göstergesidir.
Dışe Yıdağe, tek yüzlü bir nakış tekniğidir. Altın iplik, kumaşın alt tarafına geçirilmez. Desen şekiller (thıpheler) sık dokunmuş pamuklu kumaş gergefe gerildikten sonra üzerine çizilir. Eski dönemlerde desen çizimi kömür inceltilerek yapılırdı (Dr. Vınerıko Mir). Müzelerde gördüğüm thıphelerin Anadolu’ya sürgün edilen ailelerdeki txıpheler ile aynı olduğunu, bizim kuşaklara gelinceye kadar formlarını kaybetmediklerini görüyoruz.
Dışe Yıdağe de thıpheler genellikle bitki, hayvan stilizeleridir. Özellikle; thapiş (üç yaprak), geometrik şekiller (daire, kare, üçgen), kalp formu, kuş motifleri, boynuz, makas ve tabanca formlarına da rastlanmaktadır. Gergefe gerilen kumaşa çizilen thıphenin (şekil deseni) üzerine pamuk iplikle dokumadaki çözgü iplikleri gibi, iplikler üstten atılır. Bu pamuk iplikler de kumaşın altına geçirilmez. Altın, gümüş iplikle bu üstten atılan iplikler sayılarak tutturulur, gümüş-altın iplikle guhareler (süs deseni) oluşturulup ipek iplikle üstten tutturulur. Altın, gümüş ipleri üstten rahat işleyebilmek için dıd (biz) kullanılır.
Dışe Yıdağe işlemesinde işleme sanatı şekilleri çem tsağe, haluv’upç, ferzec; desen formları tıbje, psıçetıç diye adlandırılır. Bir başka kaynağa göre Dışe Yıdağedeki guhareler guhar ç’ah, guhar ts’ıku, guhar plime diye adlandırılır. Haluje formuna (üçgenimsi) da benzetildiği görülmüştür. Halav Meryem’e ait olan tahmini 100 yaşındaki para kesesinin üzerinde 11 çeşit altın-gümüş iplik işleme şekli tespit edilmiştir. Dışe Yıdağe işlerken deseni karton üzerine çizerek, seyrek dokunuşlu kumaşı sayarak yapılan uygulamalara rastlanmaktadır.
Dışe Yıdağe guharelerin formları, desenleri işlendikten sonra erik ağacının reçinesi gibi doğal malzemelerden yapılan tutkal, ters tarafından sürülerek uzun süre nakış formunun bozulmaması, kolalı gibi durması sağlanır. İşlenen nakışların düzeltilmesi ve parlatılmasında kemik, boynuz, domuz, fildişi gibi doğal malzeme kullanılır.
Dışe Yıdağe işleme tamamlanınca, işlenen motif etkilenmeyecek şekilde gergef ya da kasnaktan kesilerek çıkarılır. Aplike yapılması düşünülen zemin üzerinde vağe p’ua’çe (Çerkes düğümü) ile kenarları belirginleştirilir. Vağeler de altın ve gümüş renginde olur.
Nakışın aplike edildiği kumaşlar; kadifeler, atlaslar, ipek satenler, deri, bazen de kaşe kumaşlardır. Üzerine aplike yapılacak kumaşların rengine uygun ipek ya da pamuklu kumaşla desteklenmesi gerekmektedir. Zemin olarak seçilen kumaşlar yıpranınca Dışe Yıdağe işlemeler sökülür, yeni elbise-kumaş üzerine aplike edilirdi. Elbiselerin üzerine dikilemeyecek kadar eskimiş olan Dışe Yıdağe işlemeler sökülerek yastık gibi ev aksesuarlarına aplike ediliyordu. Elimize ulaşan parçalardaki gümüş ve altın işçiliğinin bozulmadığını görmekteyiz. Dışe Yıdağe parçaları elbisenin üzerine aplike edilirken daha kabarık görüntü sağlaması için önce desen boyutundan daha küçük kumaş parçaları yerleştirilerek tutturulurdu.
Dışe Yıdağeler – Yıdıç’e şabe; Kadın elbise süslemelerinde: Saye – Şöşelerde (Kadın elbiselerinde), Çeç – Kaptal (Saye içine giyilen kısa ceket), Bğe télha (Göğüslük Jabo), A télha (Belağ), Aşha thape, Aşha (Kola takılan giysi parçası), Tame télha (Apolet, omuz süsü) süslemelerinde, Kadın Aksesuarlarında; Dışe pao (Altın işlemeli başlık) süslemelerinde, Jıf-Jıhu (Yelpaze), çanta-cüzdan, aksesuar ve dikiş kutuları, para keseleri, makas kılıfları, çeşitli seremonilerde kullanılan kutular, phe çoake (Takunya formunda ayakkabı), terlik; Erkek Giysilerinde: Tabanca kılıfı-koşum takımları-süs kamçısı; Ev Süslemelerinde; Yastık-kuşe (beşik) örtüleri, duvarlara astıkları formlarda, aile armalarının işlenmesinde görmekteyiz. Pşeşe vunede (genç kız odasında) kullanılan örtülerde, bunun dışında çeşitli seremonilerde verilecek hediyelerde de kullanılmaktadır.
Bu anlamlı formların, desenlerin, yapılan tasarımların bozulmadan korunması gerekmektedir. Bu motifler klasikleşmiş tasarımlardır.
Melekhan Atalay
melekhanatalay@gmail.com
