Гэрыгэ (Джэрыджэ) Айдан Чэлик «Назым Хикмет и Лъакъуэрыгъажэ» зи цlэ и тхылъыр 2024 гъэм «Нота Бене Яйыневи»-кlэ зэджэ тхылъ тедзапlэм къыщыдэкlащ. Тхылъыр къыдэкlа нэужь «Жьынэпс» газетым и тхакlуэ – сурэтыщlхэм ящыщ Гэрыгэ (Джэрыджэ) Айдан Чэлик дыдэуэршэрыфын папщlэ дещэу щlэдджащ (Абы и lэдакъэщlэкl тхылъым и еджакlуэр фlыуэ кlуэд хъуауэ аращи, махуэ куэд уэршэррэ, lэщlэдзэрэ ирагъэкlуэкlыр). Уэршэрым ипэ дыдэ димыщlами, зы бжьыхьэ махуэ дахэм, Топханэ районым «Мимар Синан» и цlэр зезыхьэ университетым и еджапlэ хадэм дыщызэрыгъуэтащ. И тхылъхэм, лъакъуэрыгъажэм, лъакъуэрыгъажэкlэ къэкlухьыным, Черкес lухум, хэкум… Гущэкъуу дигу къэкlы псэуми дытепсэлъыхьащ. Дэ дыхухэпха далэм, мы уэршэр дэгъуэм папщlэ фlыщlэшхуэ пхудощ.
-«Жьынэпс» газетым и еджакlуэхэм, Гэрыгэ (Джэрыджэ) Айдан Чэлик и цlэр я цlыху, шэч хэмылъу хамэу уэбжыркъым: уи lэдакъэщlэкl тхылъхэмрэ, сурэтхэмрэ нэмыш, далэ къэсыху «Жьынэпс» газетым уи гум къыдэжу зыкъыщезгъэкъуа лэжьакlуэхэм уащыщщ. Иджыри узымыцlыхухэм папщlэ тlэкlу зыкъыдэбгъэцlыхун?
-1966 гъэм Мараш къалэм и Гюрюн районым сыкъыщыхуэщ. Си унагъуэр, Гюрюн районым и адыгэ къуажэ закъуэ Маращлы 1963 гъэм къыдэкlэхэри Гюрюн районым lэпхъуэхэщ. Маращлыкlэ (Эрдоган) зэджэ къуажэр Узуняйлэ къуэкlыпlэмкlэ щыс зы адыгэ къуажэщ. Си адэр Маращлы къуажэм Гэрыгэхэ (Джэрыджэхэ) я щыщщ, си анэр Кlурашынхьэблэ къуажэм щыщщ Кlурашынхэ япхъущ. Гюрюн районым дэт сыкъыщалъхуа унэр, си адэкъуэшхэр, адэшыпхъухэр зэгъусэу дыщыпсэу хуэбжэу унэшхуэт. Мы унэгъуэшхуэм и тхьэмадэр (нэхъыжьыр) шэч хэмылъу си адэшхуэрат. Унэ кlуэцlым Къэбэрдеибзэкlэ щыпсалъэхэти сэри адыгэбзэр къызгурыlуэт, ауэ Гюрюн районым абы щыгъуэ дэс адыгэ унэгъуэ закъуэ дызэрыхум папщlэ, унэм щызэрыщlэкъыу си анэдэлъхубзэ си адыгэбзэр зесхьэфтэкъым.
Си адэр Гюрюн районым сатууэ лэжьэн щхьэкlэ lэпхъуэт. Си сабиигъуэр Гюрюн районым щыблэкlащ. Гъэмахуэм и нэхъ мащlэм и лъэситlым зэ къуажэм, и нэхъыбэм си анэм и къуажэм дыкlуэрт. Къуажэм, си ныбжьым итхэмрэ е сэр нэхърэ нэхъыщlэу дэсхэм; зэшхэм, зэшыпхъухэм я бынхэм тыркубзэр еджапlэм щызэзгъащlэ гупым ящыщт. Абы ипкъ иткlэ ахэр еуэ насыпыфlэт, псэури дэгъуэ дыдэу Къэбэрдеибзэкlэ псалъэфlхэт.
-Атlэ, зэшхэм, зэшыпхъухэм я бынхэм уагурыlуэнкlэ гугъу уехьырэт?
-А лъэхъэнэм адыгэбзэкlэ сымыпсэлъэфми къызгурыlуэрт, къанэ шэгъуа щымыlэу жаlэ псэури занщlэу зэзыдзэкlыфын хуэдиз… Адыгэбзэкlэ щыпсалъэр куэду зы щыпlэ куэдрэ укъанэмэ, гурыlуэныр аргуэру фlыуэ хохъуэжыр. Ауэ сэ адыгэбзэкlэ псэлъэныр зэи схузэфlэкlакъым, си гъащlэ псом мыр сэ си ныкъусаныгъэу слъэгъуащ.
Си анэ Гуащэгъагъ 1954 гъэм Марашлы къуажэм нысэу къэщащ. Гюрюн районым ипэ Бюньян районыр гъэунэхуныгъэ ящащ, ахэр алэрыбгъу яшыну макlуэр, си къуэш нэхъыжьыр абы къыщохур, итlанэ къэщу Пынарбашы районыр гъэунэхуныгъэ яща нэужь, икlэм икlэжым Гюрюн районым къытрагъэувыlэ. Си анэм Гюрюн районым щыдэтlысхьэхэм зыцlыкlуу тыркубзэ ищэтэкъым. Кинотеатрым къуэхэрт, филъым еплъхэт, ауи зыри къагурыlуэртэкъым, псори гъымэ ахэри гъыт, е псори дыхьэшхымэ езыри дыхьэшхырт. Ди анэм Тыркубзэр илъэс тlощlрэ тхум иту зэригъэщlащ, абы щыхьэкlэ акценткlэ мэпсалъэ.
Иужьрей илъэсхэм унагъуэкlэ Анкара къэлъэм ды lэпхъуэщ, еджэн, лэжьэн с.д. сытым яуж дитурэ, си гущlэгъуэ зэпыщlэныгъэр сыт щыгъуи екlуэкl пэтми, Гюрюнырэ сэрэ ди зэхуаку жыжагъэр къыдэхьэщ. Си сабиигъуэм нэхъыбэрэ сыздэкlуа Узуняйлэ, къыкlэлъыкlуэ илъэсхэм апхуэдизрэ сымыкъуэжьыфl сыхуащ.
-Назым Хикмет и цlэм епха тхылъхэм еджэ цlыху куэдым ещхьу, сэри сызэджа тхылъхэм сегупсысыжа иужь, Назым и цlэмрэ лъакъуэрыгъажэмрэ я зэхуаку дэлъ зэпхыныгъэр зэрызмыгъуэтыфlу гущlэкъущхуэкlэ уи тхылъыр къэсщэхури седжащ: «Назымырэ лъакъуэрыгъажэмрэ дауэ зэрипхэу пэрэ» жысlэурэ. «Назым Хикмет и Лъакъуэрыгъажэ» зи цlэ тхылъыр икlи икъукlэ гурыхь иlэщ, икlи гуфlэгъуэкlэ гъэнщlащ. Тхыдэм хэт цlэрыlуэ цlыху куэдым теухуэ щэныгъэхэр къекlуэкlэ некlуэкlурэ зы гуэрурэ Назымырэ абыхэмрэ зэрызрыгъуэтыр, зэхъуэкъэу еджэнымрэ гущlэкъуныгъэм узахуищэ икъукlэ гъэнщlауэ зы тхылъщ. Тlэкlу тхылъым узэрелэжьам щыгъуазэ дыпlщlыфlын, дауэ къызэрыщlидзар, дауэ зиужьа? Назым и цlэмрэ лъакъуэрыгъажэмрэ зэрыгъэгъуэтын папщlэ, пэж дыдэу къэхутэныгъэ бгъэдыхьэкlэ хуэныкъуэщ.
-Назым Хикмет и цlэр зезыхьэ си тхылъыр лъакъуэрыгъажэ зытепсэлъыхь еплlанэрей тхылъщ, шэч хэмылъу нэмыш тхылъхэри сиlэщ, ауэ си гугъэмкlэ, лъакъуэрыгъажэм тепсэлъыхь си тхылъхэр нэхъыбэщ. Цlэрыlуэ клишеу зы псалъэ щыlэщ, «Футболыр (Лъэрыхур) зэи Футбол къудейкъым» жейри, «Лъакъуэрыгъажэри зэи лъакъуэрыгъажэ къудейкъым» жытlэу дегупсысыфынщ. Си япэрей тхылъым къыщыщlэдзауэ, лъакъуэрыгъажэр – зы таурыхъ къыщысlуэтэнум деж – зы гу къеуэ сиlауэ ар щыжьысэнум деж, зэзэмызэ сы гуфэн щыхьэкlэ зэзэмызэ мурадкlэ щlэныгъэ къэсlуэтэн щхьэкlэ, щхьэусыгъуэ сыщlы зы хьэпшыпщ. Тыркум, упщlэ гуэрхэр зыпымыуэу утыку умыгъэлмэ, зыри хъуркъым, псалъэм папщlэ, «Ачык Радио»-м и атlэщхэ Омер Мадра, дунейпсо гъэрыкlуэ зэхэзэрыхьам мыпхуэдизу фlимыдзэтэмэ зыри апхуэдизу тепсэлъыхьынутэкъым. Блэкlа махуэхэм зым Нилай Орнек, «Назым Хикмет и Лъакъуэрыгъажэ» зи цlэ си тхылъым теухуауэ и гупсысэхэр щигуэшым, лъакъуэрыгъажэм мыпхуэдизу сызэрепхам къыхэкlыу «къэзыхутэ фlэнэныгъэ» фlищащ (мэдыхьэшхыр). Фlэнэныгъэм нэсауэ зы lуху фелъэжмэ, абы зыпымыуэу цlыхубэр тепсэлъыхь фыщlыфынщ.
-Адил Бактыая, «Топлумсал Тарих» зи цlэ журналым 2024 гъэм Фокlадэ мазэм и къыдэкlыгъуэм, «Назым Хикмет и Лъакъуэрыгъажэ» зи цlэ си тхылъым теухуауэ зы статья итхащ, абдежми «къэзыхутэ фlэнэныгъэ»-м щытопсэлъыхь. Фи «фlэнэныгъэ»-уэ тlум теухуауэ; Назым Хикметрэ лъакъуэрыгъажэмрэ топсэлъыхь… Статья хъарзынэщ.
-Нтlэ пэжщ, зыгуэрурэ лъакъуэрыгъажэри сэ фlэгъэнапэ сыщlа зы хьэпшыпщ. Тхылъым и щыдзапlэм, Назым Хикмет теухуауэ мыпхуэдиз тхылъ щыlэу, сыт щхьэкlэ мыпхуэдэ зы тхылъ щестхэр къыщызоуlэтэ.
-Сыщыуэ ирыреимыхъу ауэ – Назым Хикмет, Тыркум щыщ етlуанэрей цlыхущ, и цlэм теухуауэ нэхъ тхылъ куэд зэтратхыхьа.
-Тхылъыр зэрытхыным хуэзэ, къыlущlэ, къыпэщlэхуэ икlи зэтехуагъэ куэд къохъу; Назым Хикмет дунеийм щехыжа мэкъуауэгъуэ мазэм ещанэреи махуэр 2018 гъэм «Дунейпсо Лъакъуэрыгъажэ Махуэ»-у зэрагъауэр… Абы ипэ «Ачык Радио»-м, «Шейтlан Машинэ» и цlэу зы лъакъуэрыгъажэ программэ сыгъэхьэзыру щlэздзэн, а программэр лъакъуэрыгъажэм теухуауэ еджэныгъэ кlуэд зыкlуэцlылъ зы программэт. Чарльз Диккенс дунейм зэрехыжыр илъэс щитl хъуауэ сызрихьэлlа абы щыгъуэ щlэж махуэм – мыбы ещхь lухухэр дунейм и щlыпlэ зэмылlэужьыгъуэхэм щыщlащ, псалъэм папщlэ Кlафкэ и экскурсие щыlэщ Прагым. Дублин «Улисс» и зекlуэр н.- дэ абы лъэхъэнэм мыхэм ещхь куэд диlатэкъым. Иджыри апхуэдэ куэдкъым… Ахьмэд Хамди Танпынар папщlэ ирагъэкlуэкl къудейуэ зы щыlэщ, зий Фатих районым и Мерым зы тхылъ тридзащ. Мыпхуэдэу щхьэусыгъуэ зыбжанэ зэрыгъуэта хъуэщ. Япэрауэ, мы зи гугъу сыщlа щхьэусыгъуэхэр.
Мы щхьэусыгъуэхэм нэмыш, дауэрэми зы «Назым Хикмет Къалэ Гъуазэ» сытхыну сигу илт. Итlанэ lуэхур тlэкlу зэхъуэкъэу екlуэкlащ. Япэрей планыр мыпхуэдэт: мы тхылъым ит статьяхэр зэрыт зы lыхьэ, етlуанэрей lыхьэуи къалэ гъуазэ тхыгъэхэр къыкlэлъыкlуэнут. Лэжьыгъэр кlуэтэху тхылъым и инагъыр хэхъуэу щидзащ, мы лэжьыгъэр тхылъитlу зы гуэтхэмэ нэхъыфl хуну сегупсысащ – ауи «Назым Хикмет и Лъакъуэрыгъажэ» зи цlэ тхылъыр напэкlуэцl щитlым щlигъу мэхъу. Напэкlуэцl щитхум и гъунэгъу хъу зы гъуазэ тхылъыр зехьэныр икъукlэ гугъу хъунщ жысlэри тхылъыр тlууа зыгуэсхыну унафэ къэщтэщ, иджы етlуанэ тхылъыр сы ухыну иуж ситщ.
-Нытlэ, «Назым Хикмет и Истамбыл Гъуазэ» зи цlэ тхылъыр сыт щыгъуэ къыдэкlуэну, нахуэ?
-Зы мыхуэмыщэ къамыхумэ гъатхэм къыдэдгъэкlыну иуж дитщ.
-«Истамбыл Лъакъуэрыгъажэ Гъуазэ» зи цlэ тхылъри икъукlэ фlыуэ гъэхьэзыра фи зы тхылъхэм ящыщщ…
-Куэд ипэкlэ сытхат «Истамбыл Лъакъуэрыгъажэ Гъуазэ» зи цlэ тхылъыр. «Хил Яйнлары» зи цlэ тхылъ тедзапlэм тридза «щlэнхабзэ гъуэгу хэха» зи цlэ тхылъхэр щыlэщ, хуэбжэу тхылъ гъэпцlэнхэщ… Абыхэм зы лъэlу яат «Дэ зы лъакъуэрыгъажэ гъуазэ догупсыс, фы тхыфын» жаlэри. Япэ щlыкlэ мо сегупсысащ: «мы лъэхъэнэм лъакъуэрыгъажэ гъуазэр хэт сыт зэрищынур, интернет щыlэщ, гъуэгу хэхахэр щыlэщ» жысlэри, ауэ дауи сытхыу щlэздзащ. Икlи икъукlэ тхыкlэ lуэху гугъу къыспэплъэу къыщlэкlэщ.
-Ар лъакъуэрыгъажэ гъуазэ къудейуэ гъэлъагъуэн хуейкъым, икъукlэ тхылъ абрагъуэщ…
-Пэж дыдэу гъуэгу хэхэ узэдыныр апхуэдизу гугъукъым, lуэхугъуэ гуэлъхьэ куэд щыlэщ. Ауэ сэ уздэкlуэ щlыпlэхэм сыт щыlэр, пылъэгъуа умылъэгъуа сыт щыlэхэр, фылъэгъуа зы псэупlэм и тхыдэр сыт хуэдэ, упщlэхэ сы телэжьыхьащ, щlэнхабзэ гъуэгу хэхахэм и зы lыхьэ зэрыхуным папщlэ абы сегугъуащ. Мы тхылъым хэт нэхъыщхьэхэм щыщ темахэм зыри Истамбыл къалэм мэщlэ дыдэу дыцlыху и къуажэхэрщ. Псалъэм папщlэ Псылъагъуэ Истамбыл и гъуэгу хэхар фылъэгъуа? Псылъагъуэ Истамбылыр зыдэхэми зымыдэхэми мы гъуэгу хэхар яцlыхуркъым. Пэж дыдэу дгъэкlуэдыныр зищlысыр тщlэркъым. Сэ мыр телъыджэ къэзгъуэтыну жысlэу аракъым, сыт щхьэкlэ жыпlэмэ, сэ си lуэхугъуэм мыбы хуитыныгъэ иретри аращ, сэ а гъуэгу хэхар щlэсцlыхур. Сэ ар тхылъыр сымытх ипэкlи сщlэрт.
Истамбыл зэрыщыгугъам нэхърэ куэдкlэ нэхъ къуажэ гъунапкъэ зиlэ къалэщ. Истамбыл минитху километр зэбгъузэнатlэ хуэдиз хъуауэ аращ, абы къыхэкlыу мынрэ щитху километр зэбгъузэнатlэр Чаталджа районырщ, абыи lыхьэ мащlэрщ псэупlэр, lыхьэ нэхъыбэри мэкъумэш къуажэхэщ. Апхуэдэ темэхэр «Истамбыл Лъакъуэрыгъажэ Гъуазэ» зи цlэ тхылъым итщ. Тхылъым; гъуэгу хэхам тет щыпlэ куэдымрэ, къуажэмрэ къыхэзгъэщыну яуж ситащ. Зы лъэныкъуэмкlи щlэин лъапlэу зэрыщытым и лъабжьэр щlэстхъащ. «Назым Хикмет и Истамбыл Гъуазэ» зи цlэ тхылъыр мы гъуазэм къыхэсха тегушхуэмкlэ согъэхьэзыр. «Назым Хикмет и Лъакъуэрыгъажэ» зи цlэ тхылъым къыщызгъэсэбэпа QR код-ур япэу «Истамбыл Лъакъуэрыгъажэ Гъуазэ» зи цlэ тхылъым щызесхьэт. «Назым Хикмет и Истамбыл Гъуазэ» зи цlэ тхылъыр зы усакlуэм; и усэхэр, и псэуныгъэр, и ныбжьэгъу жэрэгъухэр къызыхэзыубыдэ зы Истамбылщ. Аргуэру, картий, QR код-и итынущ. Егъэлеяуэ, «езы дыдэ Истамбыл» жыхуэтlэ, тхыдэм хыхьэ хытlыгу ныкъуэм къыщыщlэдзэу итlанэ быдапlэ блынхэм и щlыбым дыдэкlынущ. Силиври районым нэс дыкlуэнщ.
-«Лъакъуэрыгъажэ Манифест» зи цlэ нэхъ пасэрей фи тхылъым сыщlеджэм; «дунейр нэхъ зехьэкlэу, нэхъ бэшэчу хъуну дыхуеуэ щытмэ, мы тхылъыр сабий зиlэ зимыlэ унэгъуэ къэс щlэлъын хуейщ» жысlэри сегупсысащ, уэ сыт жыпlэн? Жыгым и щlалэгъуэм зэрызэгъэщым хуэдэу, сабийхэри лъакъуэрыгъажэм есауэ мы тхылъым еджэурэ гъэсэн хуещ. Балигъхэм куэду ягу ирихьыну согупсыс щхьэхуэу. Мы фи тхылъыр дауэ гъуэгу теувыlэ хуlа?
-Си гугъэмкlэ мыр тхылъым хэзгъэгъуазэ статьям къыщысlутат… Каракой районым «Биргюн» газетыр къыщыуlэхэт, сэри абы сыщылэжьэн щlыщыздзэт. Айдын Энгин ди редактор нэхъыщхьэт. Зэрысщlэжымкlэ, ар 2005 гъэт, адрей газетхэм автомобилхэм теухуауэ журнал гъусэ иратт, дэри лъакъуэрыгъажэ журнал гъусэ еттыну унафэ дыщlащ, сэри сытlысри еттыну журнал гъусэм и япэрей напэм тедзэну 16-17 пыбзыгъэ ху манифест стхащ. Си гугъэмкlэ «Зэхуэдэныгъэ, Хуитыныгъэ, Зэшыгъуэ»-м къыщыщидзэти итlанэ кlэлъыкlуэт. Иужькlэ а манифестыр къэкlухьыным хэхьэри езым зы гъуэгу къигъэщlащ. И тхакlуэм къыlэщlэкlэри хут хуащ манифестыр -мыр дэгъуэу зыгуэрщ- икlи си ныбжьэгъухэм и зы ныкъуам «уэ мыр икъукlэ уигу ирихынщ» жаlэри сэ къысхуэгъэхьэу щытащ (мэдыхьэшх). Си Толстой сурэтри мыбы ещхьт ари еуэ къэкlухьыным хэхьэхэм ящыщт. Сэ лъакъуэрыгъажэ гуп зэмылlэужьыгъуэхэм сыдэлэжьат, лъакъуэрыгъажэхэм и пкъым сурэт тесщlыхьт. Итlанэ манифестми лъакъуэрыгъажэ иlэ хуэщ. Куэд дэмыкlыу а пыбзыгъэм зыкъомыр сыгъэщlэрэщlэжащ. Тхылъ тезыдзэ си зы ныбжьэгъу, «Мы манифестыр бзэ зыбжанэкlэ тхылъ хъунщ» жиlащ, ауэ сэ сигу зикl къакъэтэкъым. Иужькlэ сэ манифестыр нэхъыбэ сыщlэщ, сурэтыщlэхэр сытхъащ, «ИББ Култур Яйнлары» зи цlэ тхылъ тедзапlэм тридзащ. «Лъакъуэрыгъажэ Манифест»-ыр нэгъуэщlыбзэхэмкlэ зэдзэкlыну гурыlуэгъуэр иджыри къэс акъылэгъу къыспэщылъщ, lуэху зыхуей гупсысэ дахэуэ шылщ.
-Гугъуэж Сами Коркут «Адыгэ Гушыlэ» зи цlэ и тхылъми фэ фи сурэтхэр итщ. Икъукlэ тхылъ гуакlуэщ. Дауэ фыхэхуа хуа мы къэхутэныгъэм?
-Ипэ щыкlэ «Анкара Кавказ Хасэ»-р къыслъыхуэщ. «Адыгэ Гушыlэ» зи цlэ и тхылъ щыlэщ, Гугъуэж Сами Коркут итхау, щlэрыщlэу тедзэну иуж дитщи, укъыддэlэпыкъуфын – жаlэри. Ар ди гум къыдэжу зы лэжьыгъэт. Абы иужькlэ Гугъуэж Сами Коркутрэ сэрэ дызэхуэзащ. Тхылъым и кlуэцl гъэлъэгъуэныгъэри дэ тщlащ. И кlуэцl гъэлъэгъуэныгъэр «Мйра Ажанс»-ым зэфlигъэкlащ. И кlуэцlым ит сурэтхэр сэ сытхъащ икlи «Адыгэ Анекдотхэр» зи цlэ тхылъым и цlэр «Адыгэ Гушыlэ»-кlэ зетхуэкlыжащ. Анекдот щыжыпlэм дэж ар зытlэкlукlэ банал мэхъу, ауэ гушыlэр щэнхабзэм нэхъ пыщlауэ щытщ. Тхылъ гуакlуэщ. Ауэ зэрысщlамкlэ тхылъыр тедзэу бгъуэтыжкъым, ар щlэрыщlэу традзэжмэ дэгъуэ хунтэкъэ?
-Лъакъуэрыгъажэ тхылъхэм япэ дыдэ утыку къихьэр «Зы Къежьэкlыгъуэ Къызэт» зи цlэ тхылъри бгъуэтыжкъым, ауэ «Надир Китап» хуэдэ щыпlэхэм щыбгъуэт къудэщ. Мы фи тхылъри щэрыщэу къыдэкlыжамэ сыту фlы хъунт.
-Иужьрейуэ Гюрюн илъэси хы ипэкlэ сыкъуэт, ауэ Узуняялэ куэдкlэ нэхъыбэ хуэщ сызэрымыкъуэрэ. Гюрюн мы си кlуэгъуэм, абыхэм, сыт щхьэкlэ мыбы lэпэ тедзэ махуэ щывмыщыр жаlащ. Мыпхуэдэ мыст сэ зыкlи сигу къэкъынкъым, зы гурым утыку къырыдзэмэ, гупсысэ гъэщlэгъуэнщ жьыщlэнщи, lуэхум щlэздзэнщ. Иджыпсту дэвгъэш жаlати хунщ зэрыжысlэу занщlэу Истамбыл тхылъхэр кърырагъэшащ. Итlанэ «Хасан Хусейн Коркмазгил» и цlэр зезыхьэ музей-унэм уэршэр щlедгъэкlуэкlащ, Истамбыл къраха тхылъхэр ирикъуэкъым, икlи си гугъэу хуамкlэ сыщыуэщ.
Гюрюн сэ щыщlэныгъэ хузиlэщ, сыт щхьэкlэ жыпlэмэ абы си сабиигъуэр щыкъуащ. «Йлетишим Яйынлары»-м къыдигъэкl «Щlыналъэ Тхылъхэр» зи цlэ екlуэкl тхылъхэр щыlэщ, мы екlуэкl тхылъ япэрейм Таныл Бора, «щlыналъэр» гурыlуэгъуэу гъуэзэджэу щетхыр пэублэ псалъэм «лъагъуныгъэм и национализм, национализмым фlэкlыу зыгуэрщ» жеlэри. Щlыналъэм е щэнхабзэм щыщlэныгъэ хуиlэныр къызэрыгурыlуэнкlэ хунущ. Псалъэм папщlэ, мы си кlуэгъуэм Гюрюн ТОКИ-м ищlэ псэуупэхэр кЗы лъэхъэнэм Ермэлы архитектурэм и щапхъэ дахэхэр зыщыт щlыпlэр, нобэ егъэлеяуэ емыгугъауэ икIи Lуплъэгъуей псэуалъэкlэ дэз зэращlэр, мы псэуалъэхэр щэуэ яща пэтрэ щысысым щыгъуэ къызэрыуэжари еуэ гуауэшхуэ хуэду щыболъагъур. Зы лъэхъэнэм Ермэлы архитектурэм и щапхъэ дахэхэр зыщыт щlыпlэр, нобэ егъэлеяуэ емыгугъауэ икIи Lуплъэгъуей псэуалъэкlэ дэз зэращlэр, мы псэуалъэхэр щэуэ яща пэтрэ щысысым щыгъуэ къызэрыуэжари еуэ гуауэщ. Мы щыщыныгъэм зыгуэрхэм укъыщхьэщыжын хуеуэ къыщlэгъэщ.
«Йлетишим Яйынлары»-м къыдигъэкl «Щlыналъэ Тхылъхэр» зи цlэ екlуэкl тхылъхэм мыхъупlэ имыlэу зы Узуняйлэ тхылъи хэтын хуещ жызоlэри согупсыс. Япэрей тхылъыр «Сивас», къыкlэлъыкlуэр «Малатья», ещанэрейр «Кайсери». Сивас, Кайсери, Малатья – къалэхэр, сыкъыщалъхуа, сыкъыщыхъуэ щlыпlэхэр зэпызупщlщ къалэхэщ. Сэ а щlыпlэхэми зи щыщыныгъэ сиlауэ къысщохъу. Ауэ, псалъэм папщlэ, сэ фlыуэ сахущытщ «Антакья» тхылъымрэ «ЧэнаккLалэ» тхылъми гухэж яхузиlэщ.
Илъэситху-хы ипэкlэ Кападокя зы И литературэм мащэми кlуэдми сыщыгъуазэщ. фестиваль дыхэтт, сэ сегупсысащ сыт щхьэкlэ «Узуняйлэ Лъакъуэрыгъажэ фестиваль» щlэдмыщыр жысlэри. Сэ си lэщlагъэмкlэ, лъакъуэрыгъажэр сэ си лэжьыгъэщ, абы lуэхугъуэшхуэ щиlэщ си гъащlэм. И литературэм мащэми кlуэдми сыщыгъуазэщ. Адыгэхэм шыхэр фlыуэ зэралъагъуу зэрыщытыр псэуми дощэр, лъакъуэрыгъажэм зэреджэр «шы гъущ» кlэщ. Шымрэ лъакъуэрыгъажэмрэ зэрагъэщхъыу къызэрагъэлъагъуэу псалъэ куэд щыlэщ. Узуняйлэр зы лlэужьыгъуэ зыщымыгъупщэж щlыпlэщ. Лъакъуэрыгъажэр сыт хуэдэ щlыпlэхэм я гум къигъэщlыжын папщlэ икъукlэ игъуэу зы хьэпшыпщ. Сэркlэ япэрейр зекlуэныр, етlуанэрейр лъакъуэрыгъажэкlэ къэжыхьыныр. Ар икlи щэхущ, икlи хуэмщ, 360 плlанэпэкlэ зыбоплъыхьыфыр… А лъэхъэным сэ а гупсысэр, абы щыгъуэ Истамбыл Багъларбащы хасэм и lэтащхьэ Проф. Др. Щоджэн lумит Динчэр и гъусэу зы гуп яхуэсlуэтауэ щытащ. Акъылым къыхэкlыу Динчэрыр икъукlэ пlейтеят, абы иужькlи а lуэхум теухуауэ зэlущэ едгъэкlуэкlауэ щытащ. Мыгувэу а зэхуэзэныгъэм иужькlэ КОВИД мыхуэмыщэр къахуащ. Ди жагъуэ зэрыхущи, пандемие лъэхъэнэм lуху псори дыгъэувыlэщ. Абы и ужькlэ КОВИД-ыр блэдгъэкlащ, ауэ мы гупсысэр щэрыщэу нобэ къэсыху утыку къихьэжакъым. Си иужьрей Узуняйлэ къэкlухьыгъуэм щыгъуэ, си гупсысэм зыкъиlэтыжащ; е зы Узуняйлэ лъакъуэрыгъажэ фестиваль, е нэгъуэщl фестиваль ящын хумэ абы и зы lыхьэу лъакъуэрыгъажэ хэха едгъэкlуэкlыну.
-Дэри нэгъабэ Узуняйлэ дыщыкlуам къуажэ нэщlхэр щытлъагъум, зыгуэр дэщауэ, къэщlми цlыхухэр мыбы къезышэлlэн зыгуэрхэр дыщэфыну пэрэ жытlэу дыщытепсэлъыхьым и гугъу дыщауэ щытат, Айдан Чэлик и гъуазэкlэ зы лъакъуэрыгъажэ къежьэкlыгъуэ дыщамэ дауэ хунт жытlэри…
-Ахьей, мыхъун щыхьэкlэ зы щхьэусыгъуэ щыlэкъым. Зэхущытыкlэ зэхуэдэ диlэщ, зэхуэдэ куэд щыlэщ, щlыпlэм и топографиери езэгъыу щытщ. Псалъэм папщlэ, сэ иджы гъунэгъу Датча, Бартын, Амасра къалъэхэм сыкъуэнущ; уэршэр, фестиваль, си тхылъхэм lэпэ тездзэну, а щыпlэхэр Узуняйлэм елъытауэ еуэ дэкlын ехын зиlэ шыналъэ габэщ. Ар щхьэкlэ Узуняйлэ щыпэр куэдкlэ нэхъ щы захуэщ, икlи лъакъуэрыгъажэ къежэкlыным хуэфащэщ. Сэ зы щlыгу картэ сыгъэхьэзыращ; псалъэм папщlэ, къуажэ псоми удэхьэу, языныкъуэхэм укъыщыувыlэ къудэу, языныкъуэхэми жэщ дыщыlэну, абы къыхэкlыуи километр 300 гъуэгу хэха мэхъур си картэр. Гъуэгу хэхар тхьэмахуэ е махуитхукlэ къыпэщlэбгъэкlмэ, зы махуэм километр щэщl хъунущ. Ар тафэщ, уэтэрщ; къехыпlэр, дэкlыпlэр икъукlэ лъахъшэщ.
Дэ махуэм ику иткlэ цlыхум километр 50 лъакъуэрыгъажэ зэризрихуэфыр дощэ. Хабзэм къыхэкlыу мыпхуэдэ махуэшхуэхэм машинэ зы тlу къыкlэлъокlуэ, зи lуэху фlыуэ щымытхэр машинэм йотlысхьэри апхуэдэу гупым кlэлъокlуэхэ. Абы къыхэкlыу, хэтхэм я бжыгъэр нэхъыбэ хъунущ.
-Уэ иджыри лъакъуэрыгъажэ къежэкlыгъуэхэм укlэлъыплъырэ?
-Тыркуем 1963 гъэм «Мармаре Лъакъуэрыгъажэ Къэкlухьыныгъэ» и цlэкlэ къыщидзэу итlанэ «Президент Лъакъуэрыгъажэ Къэкlухьыныгъэ» кlэ зихуэжу нобэи зыпымыуэу ирекъуэкl лъакъуэрыгъажэ къежьэкlыгъуэм сыкlэлъоплъ. 2013 гъэм етхущlанэрей илъэсым и фэеплъу «Анэдолэ Хьэпlащэ» зи цlэ зы маскот сыгъэхьэзырат, зыкъомрэ зрахьэ нэужь ягъэтlылъыжащ. Лъакъуэрыгъажэм теухуауэ зытх-зытхъ зы цlыху сызэрыхум щыхьэкlэ гъэ къас сокlуэри сыкlэлъоплъ. Сэ иджыри къэс Евроспортым и Лъакъуэрыгъажэ Къэкlухьыныгъэм сыкlэлъоплъ, си теуэршэрыхьыныр тlэкlу сыгъэмlэщlащ, япэм хуэдэу щlэх-щlэхыу мыхуми абы теуэршэрыхьыным иджыри яуж ситщ.
-Иужьрейуэ фызытепсэлъыхьын зы гуэр фиlэу пlэрэ?
-Сэ си гугъэщи адыгэбзэр нэхъ мащlэу къапсэлъу щэхъуам и щхьэусыгъуэ нэхъыщхьэр, къуажэдэсхэр къалэхэм зэрыlэпхъуэжэрауэ согупсыс. Лъакъуэрыгъажэми урбанизацlэ прэктикам зы увыпlэ щиlэщ. Дэ псэури мы къалэм (Истамбыл) дыщопсэу икlи зыщlыпlэ укlуэныр сыт хуэдизу гугъу ехыу зэрыщытыр долъагъу. Мы псэукlэр сыт хуэдизкlэ екlуэкlыну сэ сщlэркъым.
Адыгэбзэм теухуауэ ди гукъеуэ lуэхугъуэмрэ лъакъуэрыгъажэм теухуауэ ди гукъеуэ lуэхугъуэм я зэхуаку зы благъагъэ дэлъу согупсыс. Зэгуэрым абыи къалэ гъащlэм щыпэ щиlэу щыщытащ Европэмрэ Тыркумрэ. Абы иужькlэ моторизэ щlэнхабзэр къакlуэщ, лъакъуэрыгъажэр гъуэгуубэм ещхьу хиубэщ, ауэ мыр къагурыlуащ; икlи дунейпсо климаткlэ кризисыр, икlи карбон емисйоныр, икlи гъащlэри гъэкlыгъуей зэрыхум щыхьэкlэ Европэм лъакъуэрыгъажэр щэрыщэу къигъуэтыжу щыдзэщ. Зы ренессанс лlэужьыгъуэ къохъу. Даурэ мы хэкlуэда бзэхэмрэ, щlэнхабзэхэмрэ псэугъуэм щэрыщэу къытрехьэж жэlауэ икlи академикымрэ икlи цlыхубэм и щlэныгъэр здынэс рефлекс щыlэми… Лъакъуэрыгъажэри цlыху lэпкълъэпкъым къыпыт lэмэпсымэщ. Цlыху къарукlэ лажьэ, lэгъуэблагъуэм и фlыгъэ зыхэлъ, мамырыгъэ хьэпшып, икlи чэф, икlи спорт хьэпшыпу зыкъом инагъкlэ цlыху псэуныгъэм щэрыщэу халъхьэжыну иужь итхэщ. Псалъэм папщlэ, мазэ зыбжанэ ипэкlэ Парижым и мэрым мыпхуэдэу: «Ейуэ догуфlэ, япэ дыдэ Париж къалэм дэт лъакъуэрыгъажэ бжыгъэр машинэ бжыгъэм нэхърэ нэхъыбэ хуащ» жиlауэ щытащ. Абы ещхьыуи Европэм нэмыщl и къалэхэми къалэкухэм моторкlэ лажьэ lэмэпсымэхэр я гъэкъэбзэну иуж итхьэщ. Щэрыщэу нэхъ органих транспортхэр къызэрагъэпэщыж. Абы къыхэкlыу тури, бзэри лъакъуэрыгъажэри, хъумэн зэрыхуэр икlи псэуныгъэм хэпщэжын хуеуэ согупсысыр. Адыгэ lуэхугъуэр дауи демократием и lуэху щытми, тыншу икlи езэгъыу лъэщlыхьэгъуэр цlыхухэм я демократие хьэкъу иlэн хуейщ.
Гэрыгэ (Джэрыджэ) Айдан Чэлик теухуэу
«И сабиигъуэм фlы дыдэу илъэгъуа lухуищым: Тхыным, сурэт щlыным, лъакъуэрыгъажэкlэ къежьэным зи пыкlэкъым.»
1966 гъэм къалъхуащ. Истамбыл Университетым Бизнесрэ Экономикэм и тхыдэ, Мимар Синан Университетым lэрыкlгъэжа (сын) щеджащ. Мультфильм студиехэм, рекламэ агентствэхэм, газетхэм, журналхэм, тхылъ тедзапlэхэм щылъэхъащ. 2010 гъэм «Европэ Щэнхабзэ Къалащхьэ»-м папщlэ «Седона Истамбыл» зи цlэ зы лъакъуэрыгъажэ иузэдащ. Иужьрей илъэсхэм абы «Седона Карнавал», «Сарраро Троя» икIи «Манифесто» зи цlэ нэгъуэщl лъакъуэрыгъажищ иузэдащ. 2013 гъэм итха лъакъуэрыгъажэм теухуа и япэрей гъэнэхун тхыгъэ «Зы Къежьэкlыгъуэ Къызэптын» пlалъэ кlыхькlэ куэд ящэ тхылъу листым хэтащ. 2013 гъэм «Президент Лъакъуэрыгъажэ Къэкlухьыныгъэ»-м етхущlанэрей илъэсым и фэеплъу «Анэдолэ Хьэпlащэ» зи цlэ зы маскот игъэхьэзыращ. Тыркум лъакъуэрыгъажэ спортым зиукъуэдииным мыхьэнэшхуэ хэзылъхьа, «Евроспорт Турция»-м лъакъуэрыгъажэ теуэршэрыхьыу щылэжащ. Есра Ертан и гъусэу «Ачык Радио»-м «Шейтан Арабасы» зи цlэ программэ ягъэхьэзыращ. 2022 гъэм Адалар музейм щагъэлъэгъуа «Адаларым Лъакъуэрыгъажэм и е 137-нэ Илъэс» lэщlагъэ гъэлъэгъуапlэм и кураторащ. Тхыным, сурэт щыным зэпымыууэ яуж ит Челик «Зы Къежьэкlыгъуэ Къызэптын», «Истамбыл Лъакъуэрыгъажэ Гъуазэ», «Лъакъуэрыгъажэ Манифест» икlи «Назым Хикмет и Истамбыл Гъуазэ» зи цlэ лъакъуэрыгъажэм тепсэлъыхь тхылъиплl иlэщ. «Ти! Блэкlа Лъэхъэнэ», и сурэтхэр ищlа «Адыгэ Гушыlэ» зи цlэ тхылъхэри лъакъуэрыгъажэм темыпсэлъыхь и тхылъхэм ящыщщ.
Сочи олимпиадэ джэгукlэхэм хуэгъэзауэ «Кавказя Форуму»-мрэ «Истамбыл Кавказ Щэнхабзэ Хасэ»-мрэ зэгъусэу ирагъэкlуэкlа «Анти Маскот» зэпеуэм иригъэхьа и lэдакъэщlэкlхэмкlэ икlи япэрей икlи етlуанэрей саугъэтыр хуагъэфlэщащ. 2012 гъэм продюсер Дидем Шахин и гъусэу «Но Сочи» зи цlэ документальнэ фильмыр я гъэхьэзыращ.
«Джйджлист Турция», «Сократес» икlи «Жылагъуэ Тхыдэ» зи цlэ журналхэр къыдэзгъэкl гупхэм яхэтщ. Щхьэхуит интернет газет «Т24»-м и тхакlуэщ. И тхыгъэхэмкlэ, и сурэтхэмкlэ «Жьынэпс» газетми къыдоlэпыкъу.
ЗэзыдзэкIар Хьэжбэвыкъуэ Эрдогъан Йылмазщ.
