Урысейм и Лӏыхъужь Къардэн Уэхьид Мусэ и къуэр 1924 гъэм Псэукӏэ-Дахэ къуажэм къыщыхъуащ. Щӏэныгъэм хуэнэгуей, нэхъуеиншэу зыхуэзыший щӏалэ цӏыкӏум и пабгъэныгъэр пщӏэншэ хъуакъым. Ехъулӏэныгъэкӏэ къуажэ еджапӏэр къиухри, Черкесск къалэм дэт педагогическэ училищэм щӏыхьащ. Ари къиухыу къыщалъхуа и жылэжь къэзыгъэзэжа Уэхьид хуэдэ щауэ къуданрэ зэкӏужрэ къуажэм щыгъуэтыгъуейт. Къыхуеплъэкӏ пщащэхэри мащӏэтэкъым. Дэтхэнэрауэ пӏэрэ езым и гур зытхьэкъуар, хэт и псэм и щӏасэр? А упщӏэхэм псэхупӏэ къраттэкъым и шыпхъу Дахэ. Езы щӏалэм и жэуапыр сыт щыгъуи гушыӏэм хуигъакӏуэт: «Умыгузавэ, Дахэ. Уэ ар боцӏыху икӏи уи гур кӏэрыпщӏэнущ…»
Ауэ хущӏыхьакъым Уэхьид и мурадхэм. Хэку зауэшхуэр къыщежьам и ныбжьыр илъэс 18-м зэрынэхьэса къудейт, зауэм дашын ядэтэкъыми, езыр щӏэлъэӏури кӏуащ. Къигъэзэжакъым щӏалэм. Иджыри зауэр имыухауэ ди лъэпкъэгъу щӏалэм къыхуагъэфэщауэ щытат Совет Союзым и Лӏыхъужьыцӏэр. Ауэ 1987 гъэм нэгъунэ Лӏыхъужьым и щӏыхьыр щӏэзыгъэбыдэ дэфтэр гуэри, нагъыщи дунейм къытехьауэ щыӏэтэкъым. Апхуэдэ ныкъусаныгъэр гъэзэкӏуэжын зэрыхуейр хьэкът. Икӏи абы и гупсысэм имыгъэжей цӏыхухэм, зауэмрэ гуащӏэдэкӏымрэ и ветеранхэм я къыхэлъхьэныгъэкӏэ, КъЧР-м и Правительствэм и тхьэмадэу лэжьа Уэз Анатолий, республикэм лъэпкъ ӏуэхухэмкӏэ, цӏыхубэ коммуникацэхэмрэ печатымрэкӏэ и министру тета Жэгуэтэн Эдуард, хыхьэхэкӏым пылъ Дер Станислав сымэ я дэӏэпыкъуныгъэкӏэ, я унафэкӏэ Подольск къалэм дэт зауэ архивышхуэм яунэтӏ усакӏуэ, тхакӏуэ Шорэ Ахьмэд.
Мэкъу гулъэм мастэпэ ущылъыхъуэным хуэдэт ар. Арами, и гугъэр химыхыу лэжьащ. Лъыхъуащ мазэм щӏигъукӏэ икӏи и гугъуехьыр псыхэкӏуадэ хъуакъым. Сыт хуэдэ гуфӏэгъуэшхуэт а махуэр: и лъэпкъэгъуитӏым я цӏэр, я щӏыхьыр, илъэс жыжьэхэм къыхуагъэфэщауэ щыта, ауэ иджыр къыздэсым къалъымыса Лӏыхъужьыцӏэр сэтей къэзыщӏ дэфтэрхэр къыщигъуэтыжам!
Зауэ лъэхъэнэ дэфтэрхэм къызэрыхэщыжымкӏэ, ди лъэпкъэгъум и щӏалагъым емылъытауэ, хуабжьу лӏыгъэшхуэ зауэм къыщигъэлъагъуэу хэтащ, мызэ-мытӏэу къыхуагъэфэщащ и лӏыгъэм и нагъыщэ зэхуэмыдэхэр.
Псалъэм и жыӏэгъуэкӏэ, 1944 гъэм, Беларусь къалэ Молодечно деж Уэхьид къигъэуауэ щытащ фашист танк 18, гъэру нэмыци 2 къищтащ. Апхуэдэ лӏыхъужыгъэм къыпэкӏуащ “Вагъуэ Плъыжь” орденыр. Архив дэфтэрхэм щыщщ майор Павлов и тхыгъэри. Абы зэритхымкӏэ, Польшэм и щӏым, Августов къалэм хуэкӏуэ гъуэгум деж, зэхэуэ гуащӏэхэр щекӏуэкӏащ. Бийм и ебгъэрыкӏуэныгъэхэр зэрызэпагъэуам, ди зауэлӏхэм хэщӏыныгъэ мащӏэ мыхъумэ зэрамыгъуэтам, апщыгъуэми техникэкӏи цӏыхукӏи нэмыцэдзэм хэщӏыныгъэшхуэ зэригъуэтам пулеметчик Къардэн Уэхьид и фӏыщӏэшхуэ хэлът.
1944 гъэм, шыщхьэӏум (августым) и 10-м, подполковник Костенич итхащ: «… Станковэ пулемётым и тегъэпсыхьакӏуэ Къардэн Уэхьид махуэ 27-кӏэ ебгъэрыкӏуэныгъэхэм хэтащ, зэпичащ километр 1000 гъуэгуанэ. Махуэ 27-м къриубыдэу и пулеметымкӏэ щӏиукӏыкӏащ нэмыцэ сэлэт, офицери 150-рэ, бийм и ебгъэрыкӏуэныгъэ 30 къызэтригъэувыӏащ. Ныбжьэгъу Къардэныр сыт щыгъуи ипэ итахэм ящыщщ.
Ди хэкуэгъум зэрихьауэ щыта лӏыхъужьыгъэр мыпхуэдэу къратхэкӏыжащ и командирхэм:
«Мэкъуауэгъуэм и 23-м япэ, етӏуанэ, ещанэ Белорус фронтхэм пхыратхъащ бийм зыхъумэжыныгъэмкӏэ и линиер икӏи дзэ пакӏэхэм ебгъэрыкӏуэн щӏадзащ Белоруссиер хуит къащӏыжыну.
65-нэ кавалерийскэ полкыр, япэ эскадроным и станковэ пулеметым и тегъэпсыхьакӏуэу щыт Къардэн Уэхьид яхыхьэт 32-нэ Смоленскэ кавалерийскэ дивизием. Икӏи ещанэ гвардейскэ кавалерийскэ корпусым яхэту, дивизием пхырытхъыныгъэ ещӏри, махуэ 37-кӏэ гъуэгу километр мин екӏу.
Мэкъуауэгъуэм и 23-рэ – бадзэуэгъуэм и 27-м къриубыдэу, полкым и зауэ ӏуэхугъуэхэм къриубыдэу ныбжьэгъу Къардэн Уэхьид и станковэ пулеметымкӏэ нэмыцэ офицерми сэлэтми 150-рэ иукӏащ, бийм и ебгъэрыкӏуэныгъэ 30 къызэпиудащ. Ныбжьэгъу Къардэным зэхикъутащ бийм и станковэ пулемет рсчётитху, миномет расчётитӏ. Къигъэуащ автомашинипщӏ, нэмыцэ лъэсырысекӏуэхэм ябгъэдэлъу.
1944 гъэм бадзэуэгъуэм и 16-м Пышки жылагъуэм пэмыжыжьэу зэхэуэ хьэлъэ дыдэхэм здыхэтым къызэтригъэувыӏащ нэмыцэ ебгъэрыкӏуэныгъыплӏ, абы и фӏыщӏэкӏи, эскадроным лъэкӏыныгъэ иритащ ерыщу къыпэщӏэт бийр зэхикъутэу, ипэкӏэ кӏуэтэну.
Августов щӏыналъэм екӏуалӏэу, эскадроныр щӏыпӏэщӏэхэм ӏэпхъуэу, 1944 гъэм бадзэуэгъуэм и 23-м Къардэным къызэпиудащ фашистхэм я ебгъэрыкӏуэныгъих, а зэхэуэхэм дежи абы бийм хэщӏыныгъэу ирихащ сэлэт, офицер 70. Ныбжьэгъу Къардэным бийр метри 100 зригъэкӏуалӏэти, итӏанэ шэ фӏыцӏэр ятригъэлъалъэт.
Хэнейрэ нэмыцэхэр пылъащ Къардэным и пулеметым зрагъэущэхуну, ауэ пулеметчик хъыжьэм къатригъэлъалъэ шэгыным пэмылъэщу икӏуэтыжын къахудэхуэт.
Шэхэр щиухым, Къардэным пулеметым и ӏункӏыбзэр къыфӏихащ, ар нэмыцэхэм яӏэримыгъэхьэн папщӏэ. Апщыгъуэми, мащӏэу зыкъыщиӏэтым, ажалышэ-биишэр зауэлӏым къылъэщӏыхьащ.
Эскадроным хэт и ныбжьэгъу зауэлӏхэр къызэтемыувыӏэу, фашистхэм я ижьырабгъумкӏэ гъунэгъу зыхуащӏащ, хэщӏыныгъэ хьэлъэхэр ирагъэгъуэтурэ, ирагъэкӏуэтащ… Къардэн Уэхьид хуэфащэщ Совет Союзым и Лӏыхъужьыцӏэр».
Ауэ, зэрыжытӏащи, апщыгъуэм а щӏыхьыцӏэр адыгэ щӏалэм къылъысауэ щытакъым. Подольск архивым илъэс куэдкӏэ щахъума дэфтэрхэр Къэрэшей Черкес Республикэм къашэжа нэужь, республикэм и ӏэтащхьэу тета Хубиев Владимир, Уэз Анатолий, Жэгуэтэн Эдуард сымэ лъэӏукӏэ зыхуагъэзащ УФ-м и Президенту щыта Ельцин Борис икӏи куэд мыщӏэу пэжыгъэр зэфӏагъэувэжащ.
1998 гъэм, мэкъуауэгъуэм (июным) и 30-м Ельцин Борис и ӏэпэ зыщӏэлъ, зи №749-нэ Унафэм ипкъ иткӏэрэ, Къардэн Уэхьид хуагъэфэщащ (дунейм ехыжа нэужь) Урысей Федерацэм и Лӏыхъужь цӏэ лъапӏэр.
Къардэн Уэхьид зэхэуэ гуащӏэм хэкӏуэдэным мази 2 фӏэкӏ имыӏэжу унэм къитхауэ щытащ: «Хуабжьу сыфхуозэш си ныбжьэгъухэм, си ӏыхьлыхэм. Ди Инжыджыпсым и даущ макъыр сигу къыщыкӏкӏэ, си псэр егъэпӏейтей. Ди деж иджыпсту хуэрэджэр мэгъагъэ. Мыбдеж тлъагъур зыщ: мэз кӏыфӏхэмрэ шэдхэмрэ. Ауэ сэ шэч къытесхьэкъым: а псоми зэ кӏэ игъуэтынущи лъэкӏыныгъэ диӏэнущ дыгъэ бзий хуабэхэм зыщыдгъэфӏэну…»
Илъэс 20-т зэрыхъуар апхуэдизу хэкупсагърэ лъэпкъыпсагърэкӏэ гъэнщӏа сатырхэр Къардэн Уэхьид и гущӏэм къыщӏихыу щитхам.
Ноби къытхэтым хуэдэщ адыгэ щӏалэ хахуэр, пулеметчик хъыжьэу зауэм хэта Уэхьид. Абы и цӏэри, и лӏыхъужьыгъэри щӏэблэм ирагъэцӏыху, и щапхъэм щӏапӏыкӏ. Езыр здыщеджа Псэукӏэ-Дахэ курыт еджапӏэми, республикэм и къалэ, къуажэ зэхуэмыдэхэм я уэрамхэми гушхуэу зэрахьэ адыгэ лъэпкъым и Лӏыхъужьым и цӏэр.
