Öteden beri Kuzey Kafkasya kültürünün en güç ve karışık problemlerinden birisi de yazı ve alfabe meselesidir. Bilindiği üzere Kuzey Kafkasyalılar ve bu meyanda Adigeler son yüzyıl içerisinde Arap, Lâtin ve Rus (Kiril) esaslı olmak üzere muhtelif alfabeler kul­landılar. Abhazlar ise bundan fazla olarak bir de Gürcü alfabesini kullanma tecrübesinden geçirildiler. Bütün bu değişikliklerin Kuzey Kafkasya kültür ve edebiyatı üze­rindeki tesirlerinin hiç de müspet olmadığını hemen be­lirtmemiz gerekir.

Yazılı Adigece, Arap yazısı halinde VII. yüzyıl­dan beri mevcuttu. Önceleri dinî okullarda ve Çarlık devrinde bazı liselerde okutulmuştu. XIX. yy. son­lan ile XX. yy. başlarında Adige edebiyatı, millî dil­de yazan bir hayli yazar ve şaire sahipti. Araştırmalar Adigelerin daha eski devirlerde Grek yazısını da bir müddet kullandıklarını göstermektedir (1). Ayrıca Lo­patinski, Marr, Uslar vd. bilginler de bazı Kuzey Kaf­kas dilleri için çoğu Kiril esaslı olmak üzere alfabeler meydana getirmişlerdir. Bununla beraber bütün bu alfa­belerin geniş bir uygulama alanı bulamadığı ve halka inemediği de bir gerçektir.

Sovyet hâkimiyetinin ilk yıllarında, Kuzey Kafkas­ya aydınları o zamanki geniş serbestiden faydalanarak geçmiş yılların açığını kapatmaya çalıştılar. 1922 yılın­da Kuzey Kafkasya Dağlılarının kültür meseleleriyle il­gili bir konferans toplandı ve bunu takiben de Kuzey Kafkasya’da ana dillerde tedrisat yapan okullar açılma­sına başlandı. 1925 yılında bu dillerin Lâtin esaslı yeni alfabeleri meydana getirildi. Fakat Kuzey Kafkasya dil­lerinin her biri için birkaç edebî dil ve alfabe kabul edil­mişti. Hâlbuki alfabenin Lâtinleştirilmesi sırasında Kuzey Kafkasyalı aydınlar arasında, bütün alfabeleri birleştir­mek ve her dilin çeşitli lehçe ve şivelerini tek bir edebî dille ifade etmek fikri hâkim bulunuyordu. Bununla il­gili olarak ülkenin çeşitli muhtar cumhuriyet eyaletle­rinde birçok kongreler toplanmıştı. Fakat bunlardan pratikte bir netice elde edilemedi. Zira bu faaliyetlerde rol oynayan aydınların birçoğu sonradan “burjuva nas­yonalist” olarak tavsif ve tasfiye edildiler.

1930 yılında Moskova’da Dağıstanlı Celâl Korkmaz’ ın başkanlığında, Sovyet halklarının alfabelerini birleş­tirmek gayesiyle yeni bir konferans daha toplandı. Fa­kat bundan da bir netice çıkmadı. Sebep ise bahsettiği­miz alfabe reformunun Kiril (Rus) harfleri esası üzeri­ne yapılmak istenmesiydi.

Lâtin esaslı alfabeler yerine Kiril harflerinin kabu­lü meselesi 1936 – 37 yıllarında yalnız Kuzey Kafkasya’da değil bütün milli cumhuriyetlerde had şeklini almış bulunuyordu. Bu değişiklik için ortaya konan gerekçe özet olarak şuydu:

Lâtin esaslı alfabeler millî matbaalarda birta­kım teknik zorluklar doğuruyordu.

Kiril harfleri sayesinde gençler Rus dilini de daha kolaylıkla öğrenebilecek ve millî okullardan Rusça tedrisat yapan yüksek okullara daha kolaylıkla geçebi­leceklerdi.

Bu konuda “Büyük Sovyet Ansiklopedisi” şunları yazmaktadır:

“Evvelce müspet bir rol oynamış olan Lâtin esaslı alfabeler, zamanın geçmesiyle dillerin gelişme ihtiyacını sağlayamaz hale gelmişlerdi. Durum böyle olunca da iki ayrı alfabe kullanmaktansa ana diller ve Rusça olmak üzere her iki dil için tek bir alfabe -yani Kiril

Alfabe­si- esasını benimsemek daha makul bir hareket ola­caktı.”

Bu gerekçeden hareketle 1938-40 yıllarında Sovyet Hükümeti tarafından yapılan alfabe değişikliği yalnız Kuzey Kafkasya’yı değil, Gürcü ve Ermeniler hariç, bü­tün Rus olmayan milletleri ve özellikle Türk halklarını da içine alıyordu (2).

Kuzey Kafkasya’da bugün bütün Adigeler tarafın­dan -birkaç harf ve ses farkıyla- kullanılmakta olan Kiril esaslı alfabe, işte bu suretle meydana gelmiş ve kabul edilmiştir.

Bilindiği gibi Kuzey Kafkasya’nın Çarlık Rusyası tarafından istilâsı sonunda, 1859 – 64 yıllarından başlayarak yüz binlerce Kuzey Kafkasyalı ana yurtların­dan sürüldüler ve yabancı ülkelere göç etmek zorunda bırakıldılar. Bu yüzdendir ki bugün özellikle Adigelerin ve Abhazların asıl büyük kitlesi Kafkasya dışında muhtelif Ortadoğu ülkelerinde yaşamaktadırlar.

Bu göçmenler de gittikleri ülkelerde ana dillerini korumak ve millî edebiyatlarını kurmak yolunda imkân­lar nispetinde gayret sarf etmekten geri kalmadılar. Daha büyük göçün acılarının dinmemiş olduğu 1897 yılında Ahmet Cavit Paşa Arap harfleriyle hazırladığı bir Adige alfabesini İstanbul’da litografla bastırarak Adige halk edebiyatından derlemeler yapmaya girişti. Bu bakımdan muhacerette ilk Adige alfabesini Arap harfleriyle tanzim şerefi ona aittir (3). Daha sonraları Ahmet Cavit Paşa­nın başkanı bulunduğu “Çerkeş Teavun Cemiyeti” tarafından İstanbul’da Arap harfleriyle “Qhuaze” (Rehber) adlı Adigece bir gazete ile edebî ve dinî çeşitli kitaplar da yayınlanmıştır.

Bilhassa 1908-1920 yılları arasındaki devrede, ana yurt dışındaki Kuzey Kafkasyalı aydınlar arasında ge­rek siyasî ve gerekse kültürel alanda yoğun ve verimli bir çalışma göze çarpmaktadır. Zira göçmenler artık ye­ni şartlara bir dereceye kadar uymuşlar ve gerek Avru­pa kültürüne, gerekse Doğu kültürüne ve dillerine vâkıf gerçek aydınlar yetiştirmeye başlamışlardır. Bu devrede yalnız Adige alfabesi düzenlenmekle kalmamış, birçok aydın Adige dili ile diğer Kuzey Kafkas dilleri -özel­likle Abhazca- arasında bir alfabe birliği sağlamaya da çalışmışlardır. Bu gayretlere örnek olarak Mustafa Bütbe’nin İstanbul’da basılan “Çerkes Elifba Apsışola” (Ab­hazca ile Çerkes Alfabesi) adlı eserini gösterebiliriz (4). Bu devrede münferit kalmış ve uygulama alanı bulama­mış birkaç alfabe denemesi daha mevcuttur.

Çeşitli Kuzey Kafkasya dallarına mensup aydınlar arasındaki uzun çalışma ve tartışmalar sonunda 1919 yı­lında yeni bir alfabe daha meydana getirildi (5). Lâtin esaslı olan bu alfabeye Kiril alfabesinden de birkaç harf alınmıştı. I. Dünya Savaşı’nı izleyen karışıklık yıl­ları bu alfabeye ve onun etrafında filizlenen kültürel faaliyetlere de gelişme imkânı vermedi. Bununla beraber ­İstanbul’da bulunan “Şimalî Kafkasya Cemiyeti” tara­fından bu alfabe ile çeşitli ders kitapları, edebî eserler vs. bastırılmış ve bunlar Kafkasya’ya da geniş ölçüde sevk edilmiştir (6).

1923-24 yıllarından sonra Kafkasya dışında sade­ce Suriye’de Adige dilinde yayın ve tedrisat yapılabildi­ğini görüyoruz. Burada da İstanbul’daki “Çerkes Teavun Cemiyeti” ve “Şimalî Kafkasya Cemiyeti” nin çalışmalarında görev almış aydınlardan olan Bateko Harun’un çalışmalarıyla meydana getirilen yeni bir alfabe kullanı­lıyor (7).

Lâtin esaslı olan bu alfabe ile Kuneytra Çer­kes Okulu’nda Adige dilinde tedrisat yapılıyor, çeşitli edebî, didaktik eserler ve “Marg” (Dua, Münacaat) adlı bir gazete yayınlanıyor (1928-31) (8). Mamafih bütün bu çalışmalar da fasılalı olarak ve ancak II. Dünya Savaşı yıllarına kadar devam edebiliyor.

Yine bu devrede şair ve yazar Ömer Hilmi Tsey esas itibariyle Lâtin harflerine dayanan yeni bir alfabe yayınlıyor. Fakat uygulama alanı bulamıyor (9).

II. Dünya Savaşı yıllarında Kafkasya’yı terk etmek zorunda kalarak Ürdün’e yerleşen Adige yazar Kube Şaban burada, Ürdün ve Suriye’deki Kuzey Kafkasya kültürel teşekküllerinin de desteğiyle yeni bir alfabe hazırlıyor (10). Esas itibariyle Kiril – Adige alfabesindeki sistemin Lâtin harflerine uygulanması suretiyle meyda­na gelen bu alfabe ile de Ürdün, Suriye, Lübnan, Fran­sa ve ABD’ de Kube Şaban’ın bazı eserleri basılıyor, takvimler, muhtıralar vs. yayınlanıyor (11). (Devam edecek)