Kuzey Kafkasya’da genellikle kurganlar ve dolmenler terk edilmiş yerleşim alanlarındadır. Bunlar Kuban Maykop yöresinde yer almaktadırlar. Bu kurganlarda yer alan dolmenlerin Proto-Meot kültürünün en erken yerleşim alanlarında yer edindikleri görülmektedir. Bu dolmenler, günümüzden 5 bin yıl önce yani MÖ 3000’lerde “Kuzey Kafkasya Kurgan Kabileleri”nin yerleşim alanlarıydı.
Kuzey Kafkasya’daki Proto-Meot kültürüne ait bu kurgan dolmenlerinde -mezarlarında- ölüler; elleri yüzlerine yakın, dizleri göğüs hizasında, başları ise güneş yönüne dönük olarak gömülmüşlerdi. Mezarlarda bulunan kemik iskeletleri, genellikle sağ tarafa yatık olarak görülmüştür. Ayrıca pek çok iskeletin üzerleri, kırmızı toprak boya ile işaretlenmiştir. İskeletlerin yönünün doğuya, güneşe çevrili olarak gömülmeleri, “güneş kült” inancının Proto-Meot inançlarının yaygın biçimleri olarak yorumlanmaktadır. Açılan kurgan mezarlarında görülen iskeletlerin hemen tümü bu şekilde gömülmüştür.
Maykop Kurganlarında tüm mezarlar dikdörtgen taşlarla yapılmıştır. Toprak dolgusu altına yerleştirilmiş ölü iskeletlerinin bu şekilde gömülmesi Proto-Meotlar’ın “Güneş tapınırlıklarından” kaynaklandığı açıklanmaktadır. Maykop Dolmenlerinde bulunan ölü gömme biçimleri “Güneş tapınırlığıyla” ilintilidir.
Mezarlarda elde edilen iskeletlerin yanında pek çok metal eşya bulunmuştur. Bu eşyalar Proto-Meot kültüründe metalleri biçimlendirerek bir takım şekillerle işlemeleri, Proto-Meot sanatının özellikleriydi. Dolmenlerde elde edilen eşyalar, genellikle tunçtan yapılma eşyalardır. Bunlar Meot halkının erken Tunç Çağı’nı yaşamış olduklarının göstergesidir. Maykop Kurganlarında elde edilen eşyalardaki resimler, genellikle hayvan sitillerinden oluşmaktadır. Sonraki süreçlerde, yer yer bu sitil, giderek kendini eşyalar üzerinde süsleme sanatı biçimlerine dönüştürmüştür.
Sonraki süreçte Kuzey Kafkasya’ya gelen ve Karadeniz kıyılarında koloniler kuran İyon Grekleri de Proto-Meot mezar kültürü eşyalarında görülen stili kullanmış, bu metal eşya işlemeleri bölgeye gelen İskit sitiline de yansıtılmıştır. Bu süreç genel olarak Proto-Meot ardıllarının MÖ 6-4 yüz yılları arasında coğrafyada yaşayan boylardan Kerketlerin metal işleme sanatına dönüşmüştür. Proto-Meot döneminin özellikleri Bronz Çağı -Taş yontma- işçiliği de denilen Yunanca Megalitos olarak adlandırılmıştır.
Kuzey Kafkasya dolmenleri, daha ziyade Maykop yöresinde bulunmaktadır. Günümüzde Krasnodar topraklarıyla çakışan alanlardadır. Proto-Meot kültürüne ait olan bu taştan eserler (megalitoslar) kalker ve kumtaşının bulunduğu dağlık alanlarda yer edinmişler. Adigeler’in “Cüce evi” olarak adlandırdığı dolmenlerin/taş yapıların, Abhazalar’da adı “psaunt” (ruh evi) ve “adamara” (taş mezar), Megrellerde “mdişkude” (devlerin evi) ve “odzvale” (kemik deposu) olarak geçmektedir. Rusça-Kazakça adı “babadır kulubeleri” olup Megrel adına uyum göstermektedir.(*)
Görüldüğü gibi Kuzey Kafkasya’da Proto-Meotlara ait dolmen kültüründe ölü gömme biçimleri ve mezarlara ait dolmenlere Çerkesler ”cüce evi”, “ruh evi”, “devlerin evi”, “kemik deposu” gibi isimler vermekle, dolmenlerin gördüğü işlevleri de tarif etmektedirler. Kurganlardaki dolmenler ev biçiminde tasarlanmış, dört duvardan taş yapıların üzerleri beşinci bir taşla örtülmüş, çatıya dönüştürülmüştür. Dolmenler, Proto-Meotlarca ev şeklinde tasarlanmışlar. Batı Kafkasya’da dolmenlerin sayısının 3000 kadar taş yapı (megalitik yapı) olduğu kabul edilmektedir. Bu dolmen taş yapılara (megalitik yapılara) “megalitik nekropoller” de denilmektedir. Hala pek çok yerde pek çok sağlam kalmış dolmen bulunmaktadır. MÖ 2 binli yıllara tarihlenenleri vardır. “Megalitik yapıların” ortaya çıkışı Genç Neolitik döneme aittir. Kafkasya’daki dolmenler pek çok değişik biçimlerde tasarlanmıştır.
Bunlardan açığa çıkartılan en karmaşık, en değişik dolmen, Haşpek Kral gömütü olarak adlandırılan dolmendir. Haşpek dolmeni: “MÖ 3. yüzyılın ikinci yarısında Fars ırmağı üzerinde bulunan Mamkuray köyü yakınında, (gümüş olarak adlandırılan) Haşpek Kral mezarında (…) ölü gömme ve tapınak işlevlerini bir arada toplayan 4 adet megalitik kompleks incelenmiştir. Bu yapı genellikle iki odalı, dolmen tipi, başka bir deyişle taş çatısı ve ön duvarında deliğiyle megalitik mezar ya da yapıldığı zamandaki eski ufuk seviyesine yerleştirilmiş, üzeri toprak dolgu örtülmüş, ana girişli bir dolmendir.”(*)
Kurganlar genellikle iri kaya taşlardan olmasına karşın Haşpek Kral gömülerinin Kafkasya’daki en karmaşık dolmenlerden olduğu savunulmaktadır.
Kafkasya’da Proto-Meot ölü gömme kültürlerini yansıtan bu dolmenlerin erken Tunç Çağı mimarisiyle meydana getirilmiş mezarları (cüce evleri) Kafkas kurganlarının ve dolmenlerinin gün ışığına çıkan yüzlerce seramik kap, bronz aletler, ölü gömme kültüründe kullanılan kırmızı boya tasvirlerine sıklıkla rastlanılmıştır.
*Çerkes Arkeolojisi ve Sanatı Nurbiy Lovpaçe. Arkeoloji ve Sanat Yay. Çev. Kayhan Yükseler, 2013. İst.
