Lazların medarı iftiharı kimdir dense üç iki kişinin adını anarım. Bunlardan biri İskender Tzitaşi’dir. Diğeri Helimişi Xasani ve üçüncü isim tartışmasız Kazım Koyuncu’dur. Amacım, Laz tarihine adları altın harflerle yazılmış üç değerli insanı karılaştırmak değil. Her üçünün de Laz kültürüne, Laz kimliğine ve Lazcaya değerli katkıları olmuş. Ne yazık ki üçü de hayatta değiller artık.
3 Mart, Şair Helimişi Xasani’nin aramızdan ayrıldığı tarih. Şair diyorum zira Helimişi, çağdaş Laz şiirinin öncüsüdür. Nurdoğan Abaşişi’yi ayırırsak ne yazık ki, Helimişi’den sonra edebi derinliğe sahip Lazca şiir yazan genç şairler yetişmemiştir. Helimişi Xasani, bütün hayatını Lazcaya adamış gerçek bir halk ozanıdır. Kendi deyişiyle “sazsız aşıktır” Helimişi.
Peki nasıl bir hayatı olmuştur Helimişi’nin?
Helimişi Xasani; 1907’de, Laz bir ailenin tek çocuğu olarak Orta Hopa’da dünyaya geldi. 1915’te Rus işgalinden dolayı çocuk yaşında muhacir oldu. 1925’lerde Komünist dünya görüşüyle tanıştı. Türkiye hapishanelerinde kaldı. 1932’de bir gece vakti gizlice Batum’a geçti ve bir daha Türkiye’ye dönmedi ya da dönemedi.
Aynı yıl SSCB Halk Eğitimi Komiserliği tarafından Leningrad’da bulunan SSCB-Ulusal Azınlıklar Enstitüsü’ne (Enstitut Natsmenov) gönderildi. Burada dans, müzik, tiyatro ve folklor konularında dersler aldı. Leningrad’da iken, 1935 yılı kışında talihsiz bir tren kazasında sağ bacağını kaybetti. Batum’a dönmek zorunda kaldı. Şair’in bundan sonraki hayatı Sovyetler Birliği’ndeki siyasi gelişmelere bağlı olarak hapishanelerde ve sürgünlerde geçecek, hayal kırıklıkları ve özlemlerle dolu zor yıllardır.
1938 yılında hiçbir gerekçe gösterilmeden hapse atıldı. Batum ve Tiflis hapishanelerinde 2.5 yıl hapis hayatı yaşar.
II. Dünya Savaşı’nın tüm dünyayı sardığı zamanlardır. Şair Helimişi sağ bacağı olmadığından askere alınmaz ancak, O da herkes gibi savaşın bütün çilelerini çekecektir.
Savaş biter, Helimişi yeniden evlenir ve Batum’da bir ev daha inşa eder. Bu arada iki erkek çocuk babası olmuştur. Tekrar hayat düzene girmeye başlamıştır. Ancak, rahat bir yaşam Helimişi’ye reva görülmez ve bir oğlu ve eşi ile Sibirya’nın Tomskir vilayeti, Vasyugan kazasına sürülür.
1953’te, Stalin’in ölümüyle sürgün son bulur. Şair, Batum’a geri gönderilir. Ancak, evinde başkaları oturmaktadır, bütün çalışmaları, şiirleri, yazıları kaybolmuştur!…
Bir müddet karısının evinde yaşar, ancak anlaşamazlar ve Sohum’a akrabalarının yanına gider. Misafirlik de uzun sürmeyecektir. Dönemin Gürcistan başbakanına mektup yazarak yardım ister. Oradan Tiflis’e çağrılır. Türkçe yazdığı “Kore’de Bir Laz Kızı” adlı romanı çok beğenilir. Tiflis Devlet Üniversitesi’nde Türkçe Hocası olarak göreve başlatılıp, öğrenci yurdunda bir oda verirler. Bir yıl sonra kendisine bir ev verileceği vaadinde bulunulur ancak bu vaadin tutulması bir yana, o odadan da atılmak istenir.
Kendisine verilen sözlerin tutulmaması üzerine Helimişi, üniversitedeki görevini bırakır. Baba mesleği kunduracılığa geri döner. Hayatının geri kalan kısmını Tiflis vilayeti, Çavçavadze talebe yurdu, 4. kısım, 47 numaralı odada geçirir.
Ölümünden birkaç ay evvel felç olur. Artık kendi başına ihtiyaçlarını karşılayamamaktadır. Ölümüne 2 ay kala yemek yemeyi reddeder. 3 Mart 1976 günü, Laz gençlerinin kolları arasında hayata veda eder. Mezarının nerede olacağı tartışma konusu olur. Laz gençlerinin inisiyatifi ile Batum’a bağlı bir Laz köyü olan ve Türkiye sınırında bulunan Sarp köyünde defnedilmesine karar verilir. Helimişi’nin naaşı gençler tarafından alınarak Batum’a getirilir. Karadeniz’in mavi enginliklerini kucaklayan yemyeşil tepede toprağa verilir.
Geriye çok sayıda Laz yaşamını konu alan yağlı boya tablolar, Lazca şiirler, Lazca çocuk hikayeleri, Lazca tiyatro oyunları, Laz müziği derlemeleri ve çok sayıda besteleri ile Türkçe rubaileri kalır…
Bir de mezar taşına yazılı kendi sözleri…
Skidalaşen ma na-manöen kaebzdi
Man am dunyas em dunyaş derdi var bzdi
Yaşamdan payıma düşeni aldım
Bu dünyada öteki dünyanın derdini çekmedim
