Türkiye diasporasında tarihsel dönemler
-Çerkes İttihat ve Teavün Cemiyeti – (1908-1923)
-Çerkes Kadınları Teavün Cemiyeti – (1918-1923)
-Çerkes Numune Mektebi – (1919-1923)
-Gönen-Manyas Çerkes köyleri sürgünü – (1922-1923)
-Dosteli Yardımlaşma Derneği – (1946-1952)
Yayınlarda göçten sürgüne
-Ğuaze gazetesi – 1911-1914
-Diyane dergisi – 1920
-Kafkas dergisi – 1953
-Kafkasya Üzerine Beş Konferans – 1977
*Çerkeslerin Kafkasya’dan Göçü (Konferans konularından biri)
-Kuzey Kafkasyalıların Göç Tarihi – İzzet Aydemir – 1988
-Kafkasya’dan Anadolu’ya Göçler – Bedri Habiçoğlu – 1993
-Çerkes Sürgünü – Gerçek, Tarihi ve Politik Nedenleriyle – Nihat Berzeg – 1993
-Çerkeslerin Sürgünü – Kafdağı Yayınları – 1993
-Çerkes Soykırımı – KAFDER – Ali Kasumov – Hasan Kasumov – 1995
Dünyadaki gelişmeler
-Dünya Çerkes Birliği’nin (DÇB) kuruluşu – 1991
Türkiye, Ürdün, ABD, Suriye, İsrail, Hollanda, Almanya, Krasnodar, Moskova ve RF (Rusya Federasyonu) Cumhuriyetleri KBC (Kabardey-Balkar Cumhuriyeti), AC (Adigey Cumhuriyeti) ve KÇC (Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti) derneklerinin katılımı ile.
-Rusya Federasyonu’nun (RF) kuruluşu – 1991
-Abhazya – Gürcistan Savaşı – 1992-1993
-Çeçenya – Rusya Federasyonu I. Savaş – 1994-1996
-İlk RF Devlet Başkanı Boris Yeltsin’in, RF’ye bağlı Adige Cumhuriyetleri’ne gönderdiği telgraf – 18 Mayıs 1994 (130 yıl sonra ilk kez bir Rusya devlet görevlisi, Kafkas-Çarlık Rusyası savaşlarında ve savaş sonrası yaşanan trajediye değiniyordu).
-1992’de Kabardey-Balkar Cumhuriyeti, 1996 yılında Adigey Cumhuriyeti Meclisleri, sürgün ve soykırımı tanıyan kararlar aldı. 1997’de de Abhazya Halk Meclisi aynı doğrultuda karar aldı.
-1997 yılında, Dünya Çerkes Birliği’nin UNPO’ya -Birleşmiş Milletler’de temsil edilmeyen devletsiz toplumların uluslararası kuruluşu- başvurusu ve UNPO’nun kararı.
Diasporadaki anma etkinliklerinde sürgün ve soykırım
-Sürgünün 125. Yılı Kültür Etkinlikleri – 1989
Ankara Kuzey Kafkasya Kültür Derneği – (Türkiye ve diğer diaspora ülkelerinden temsilcilerin katılımıyla gerçekleştirilen uluslararası etkinlik).
-Kefken, Karaağaç Köyü ve Babalı sahilinde 21 Mayıs etkinliği – 1993
Bildiriden bir cümle: “Anavatanları Kafkasya’da 19. ve 20. yüzyıllarda emperyalist güçlerin soykırım, sürgün ve kolonizasyon politikaları sonucunda yapay olarak azınlığa düşürülen Çerkes halkının…”
-Karaağaç Köyü mezarlığında Sürgün Anıtı açılışı – 2000
-İstanbul, Üsküdar Salacak’ta 21 Mayıs etkinliği. İstanbul’da ilk. – 2002
-Karaağaç Köyü’ndeki Çerkes Mezarlığı’nda Çerkes Sürgün Anıtı – 2006
-İstanbul, Beşiktaş iskele meydanında 21 Mayıs etkinliği – 2008
-Soçi’nin Kış Olimpiyat Oyunları için aday şehir olması (2008) nedeniyle İstanbul RF Konsolosluğu önünde etkinlik (2009), “May21” ve “NoSochi” organizasyonları. Tanım: Soykırım.
***
Sürgün anıtları
Türkiye diasporasındaki anıtlar
Samsun: 1864 Büyük Çerkes Sürgünü’nün 130. yılı anısına Türkiye’de ilk sürgün anıtı, Abdülmecit Özbek tarafından 1994 yılında yapıldı. Samsun’un Çarşamba ilçesinin Kızılot Köyü’ndeki anıt zaman içerisinde kimliği belirsiz kişiler tarafından yıkıldı. Ancak inşa edildiği dönem itibariyle “diasporanın ilk sürgün anıtı” niteliğini taşıyordu. Özbek’in bir kazada yaşamını yitirmesi üzerine bu anıtın tekrar yapılması için bir dizi çalışma yürütüldü ama sonuçlanmadı. Yaklaşık 10 yıl önce, kayaçlardan oluşan bloktan oyularak, iki yanında kuleler olan bir Kafkas yaşlısının betimlendiği yeni bir heykel inşa edildi; fakat tekrar zarar görür endişesiyle eski yerine değil köydeki bir sakinin evinin bahçesine dikildi.: Cemil Biçer
Kocaeli: 1999’da İstanbul Kafkas Kültür Derneği gençlerinin çalışmasıyla Karaağaç Köyü mezarlığında yapılan Çerkes Sürgün Anıtı önünde ilk tören 21 Mayıs 2000’de düzenlendi. 2006’da CircassianCanada sitesi ve Kocaeli Kafkas Kültür Derneği girişimiyle Karaağaç Köyü’ndeki Çerkes Mezarlığı’nda, köy halkının desteği ve onayıyla bir Çerkes Sürgün Anıtı yapıldı ve mezarlık “anıt mezar”a dönüştürüldü. Son olarak KAFFED’in girişimleriyle Babalı sahili Kültür Bakanlığı tarafından 2009 yılında “tarihsel SİT alanı” olarak tescil edildi.: Prof. Dr. Erol Taymaz
Kayseri: Pınarbaşı Çerkez Karaboğaz Köyü’nde (Aslanhable) köyün yardımlaşma ve dayanışma derneği ve Uzunyayla.com ile köy halkının çalışmalarıyla 5 yılda meydana getirilen yeşillik alana 2008’de “21 Mayıs Ormanı” adı verildi.
Afyonkarahisar: Dinar ilçesine bağlı Yapağlı Köyü’ndeki tabeladaki metin şöyledir: “Yapağlı Köyü 1864 büyük Çerkez sürgününde Kuzey Kafkasya’nın Tsemezi bölgesinden göç eden Adığe halkının Şapsığ boyundan 20 sülale tarafından 1877 yılında kurulmuştur. Atalarımızın anısına rahmet ve saygıyla.” Üstteki daha küçük tabelada ise şu yazılıdır: “1864 May 21 A Day To Remember 21 Mayıs Unutma! Unutturma!”
Konya: Ilgın ilçesine bağlı İhsaniye (Gaziler) Köyü’ndeki “21 Mayıs Anıtı” 2010 yılında inşa edildi. Beton kaideye seramik işlenmesi işini dönemin Samsun Belediye Başkan Yardımcısı Kenan Şara yaptırdı. 310x360cm boyutlarındaki platformda büyük sürgün anlatılmaktadır. Her yıl 21 Mayıs günü anıt önünde tören yapılır; farklı ülkelerden gelen Çerkesler anıtı ziyaret ederler.: Ahmet Cevat Benk
İstanbul: Sürgünün 149. yıldönümü olan 2013 yılında, yaşanan acıların hatırası için KAFFED ile Kartal Belediyesi’nin dayanışmasıyla Kartal sahiline bir anıt dikildi. Heykeltıraş Guşapşa Arsen’in “Yaşam Ağacı” adlı bu eserinin orijinali Nalçik’tedir.
İzmit: 2015 yılında İzmit Belediye Başkanı Dr. Nevzat Doğan’ın girişimiyle Fevziye Parkı’nda yapılan Çerkes Sürgünü Anıtı 1.8 metre yüksekliğindedir.
Ankara: Gölbaşı’na bağlı dört köyden (Hacımuratlı, Yağlıpınar, İkizce, Gökçehüyük) üyelerin bir araya gelerek kurdukları Gölbaşı Kafkas Birliği Eğitim Kültür Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Derneği girişimiyle Hacı Muratlı Mahallesi’ndeki Çerkes Sürgünü Anıtı’nın açılışı 2016’da yapıldı. Anıtın tasarımı Gölbaşı Kafkas Derneği, inşası ise Gölbaşı Belediyesi’nce gerçekleştirildi.
Eskişehir: Eskişehir Kuzey Kafkas Kültür ve Dayanışma Derneği tarafından ‘21 Mayıs 1864 Çerkes Soykırımı ve Sürgünü Anıtı’ Eskişehir Sazova Bilim ve Kültür Parkı’nda düzenlenen törenle 2017 yılında açıldı. Yapımını üstlenen heykeltıraş Nuh Açın anıtın tüm Kuzey Kafkas kültürünün ortak sembolü olduğunu ifade etti.
Yalova: Çerkes Soykırımı ve Sürgünü Anıtı’nın açılışı sürgünün 154. yıldönümü olan 2018 yılında Yalova Belediyesi ile Yalova Çerkes Birliği Kültür ve Dayanışma Derneği’nce yapıldı. Tasarımı Işılay Yılmaz tarafından gerçekleştirilen anıt, heykeltıraş Çağrı Özbay’ın eseri.
Bozüyük: 2018 yılında, Bilecik-Bozüyük Belediyesi tarafından Şeyh Şamil Parkı’nda yaptırılan rölyef ile Kafkasya’nın siyasi lideri Şeyh Şamil’in rölyefinin bulunduğu anıt alanının açılışı yapıldı.
***
Anavatandaki anıtlar
Sohum – Abhazya: 27 Eylül 2010’da dikilen anıtın mimarı Minsk’te yaşayan Abhaz ressam ve heykeltıraş Gennadi Lakoba. Heykelin açılışında konuşan Lakoba, “Benim için bugün çok önemli. Uzun yıllardır hayal ettiğim anıtın ortaya çıkması konusunda gösterdikleri her türlü yardımdan dolayı Abhazya yönetimine teşekkür ediyorum” dedi. Lakoba “Bu çalışmanın vatandaşlarımız tarafından kabul görmesini istiyorum, çünkü bunu bizim için, çocuklarımız, torunlarımız, torunlarımızın torunları için yaptım. Muhacir dedelerimizin yaşadığı zorlukları bir daha yaşamamamızı dilerim. Vatandaşlarımıza ve vatanımıza barış, mutluluk ve sağlık olsun” dedi. (ajanskafkas)
Ali – Berduko (Hağundoko) Köyü-Karaçay Çerkes: Köyün sakinlerinden, halkının tarihiyle ilgilenen Mihail Hutov, 1989’da köyün yakınındaki bir tepeye traktörle taşıdığı bir taşa eliyle hazırladığı levhayı iliştirdi. Levhada şunlar yazılıydı: “1764-1864 Kafkas-Rus savaşlarında ölen Çerkeslerin anısına… Yeryüzü halkları, toprağınızı korumak için Çerkeslerden örnek alın. : K. Marx” Defalarca yerinden sökülen anıtı geceleri Hutov ve arkadaşları her seferinde yeniden tepeye taşıdılar. Soykırım kurbanlarına adanan ilk anıtın 21 Mayıs 1991’deki açılışına Amerika, Almanya, Hollanda, Türkiye, Ürdün’den Çerkesler geldi. Günümüzde, ilk taşın yerinde yeni bir mermer anıt mevcut. Anıtın yakınında da örnek bir Adığe eviyle etnografya müzesi ziyaretçilerini bekliyor.
Şeheçey Köyü – Kıyı Boyu Şapsığ: Şeheçey’deki okulun öğretmenleri ve Kıyı Boyu Şapsığları Adige Xase’sinin gayretleriyle yapılan anıt 2008’de açıldı. Mermer ve siyah taştan oluşan anıtın üzerinde 12 yıldız mevcut. Yıldızların ortasında da insanlara ateşi getiren Nart kahramanı Sosruko’nun at üzerindeki resmi yer alıyor. Anıttaki yazıda ise eski Rusya Federasyonu Devlet Başkanı Boris Yeltsin’in sürgünün 130. yıldönümündeki konuşmasından alıntı: “Kahramanlık göstererek onların uğrunda savaştığı şey, topraklarında sağ olarak kalmak, eşi olmayan kültür ve geleneklerini korumaktır.”
Nalçik – Kabardey-Balkar: Heykeltıraş Guşapşa Arsen’in “Yaşam Ağacı” adlı anıtı 2008 yılında açılmıştır. Eser bronzdan ve 7 metre yüksekliğinde.
Maykop – Adigey: Rus-Kafkas savaşlarında yaşamını yitirenler anısına tasarlanan, daha sonra “Birlik ve Uzlaşı Anıtı” adı verilen eserin açılışı 2013’te yapıldı. Devlet sanatçısı Bırsır Abdullah’ın eseri olan anıt, Çerkes kültürüne ve yaşamına dair motifleri de barındırıyor.
İnjiç-Çukun – Karaçay Çerkes: Ressam Amir Bicev’in projesini hazırladığı anıt Kafkas Savaşı kurbanları anısına 2018’de Alaşara Vakfı’nın desteğiyle inşa edildi ve üzerine şu sözler işlendi: “Kafkasya Savaşı iyileşmeyen yaraları, sızlayan yara izlerini bırakmıştır.”
Çerkessk – Karaçay Çerkes: Anıtın açılışı “Kafkas-Rus savaşında yitenlerin anısına” 21 Mayıs 2017’de yapıldı. Projeyi Adigey’den Kuabl Sultan ile ressam Hağundokua Muhamed hayata geçirdi.
***
Diaspora ülkeleri
Suriye, İsrail, ABD diasporalarında sürgün anıtı olmadığı öğrenildi.
Ürdün’deki sürgün anıtının özellikleri ise şöyle:
Amman – Ürdün: “Bütün savaşlarda vatan toprakları için şehit düşen Çerkesler anısına toprağa dikilen kama…” Eserin çizimleri mühendis Nizar Andoqwa’ya ait. Amman’da Çerkes Derneği önündeki anıtın açılışı 21 Mayıs 2018’de yapıldı. Her yıl dernekteki anma törenleri öncesinde heykele çiçek bırakılmaktadır.: Basel Hajtas
***
Çerkes soykırımını tanıyan Gürcistan’daki anıt
Anaklia – Gürcistan: Gürcistan Parlamentosu tarafından 20 Mayıs 2011 tarihinde alınan bir kararla “Çarlık Rusya’nın XIX. yüzyılda, önceden planlayarak Çerkesleri katlettiği, bu katliamlara planlanmış açlık ve salgın hastalıkların eşlik ettiği, bu durumun soykırım, kendi topraklarından sürgün edilen Çerkes halkının da mülteci olarak tanınması” kabul edilmiştir. 12 Haziran 2011 tarihinde alınan bir kararla da Çerkes halkı için Gürcistan’da bir “Soykırım Anıtı” dikilmesi kararlaştırılmıştır. Anaklia kentindeki anıtın açılışı 21 Mayıs 2012’de yapılmıştır.
Tüm bu kararlar ve anıt Gürcistan’ın 1992’de Abhazya’ya, 2008’de de Güney Osetya’ya işgal girişiminde bulunması ve neden olduğu kırım yüzünden Türkiye diasporasında tartışmalara yol açmıştır.
