ЦIыкIужьей и хытIыгу (2. Bölüm)
Anne-babasını trafik kazasında kaybeden minik Luse ile yaşıtı olan komşusu Timur’un ormanın derinliklerinde Oki-fioki’yi aramalarının hazin öyküsü.
Mekuawo Amir yazdı, Adigeceye Hatsıku Raye çevirdi.
И щхьэцыр бжьакъуэ цlыкlуитlу пыпхыкlат хьэфэ зэмыщхьхэмкlи, и щхьэр игъэхъеиху щхьэцыкlэхэр дэуфафэрт. И нэхэр, псэ зыlут удз гъэгъа цlыкlуитl хуэдэу, жыlэзыфlэщрэ дзыхь къыпхуищlу къоплъырт. Зы кlэныфетыр занщlэу зэкlуэцlихри и жьэм жьэдигъэтlысхьащ, адрейр губгъуэ удз гъэгъахэм я сурэткlэ хэдыкlа и бостей цlыкlум щlэт бгъэгу жып закъуэм иригъэзэгъащ.
-Хъунщ, -жиlащ Тимур, -уздэсшэнщ си гъусэу. Ауэ уэ зыми жомыlэж дыздэщыlар. Икlи зыми йомыгъэлъагъу дыздэкlуар. Къыбгурыlуа?
-Къызгурыlуащ, -псынщlэу арэзы хъуащ Лусэ. – зыми жесlэнкъым.
Ахэр щыпсэу уэрамыр къалэм и гъунэм щыlэт, къалэ уэрамхэм щызекlуэ автобусхэм я кlэух къэувыlэпlэм деж щиухырт. Абдежым сэмэгурабгъумкıэ ягъазэщ, мывэ лъэмыжым икlри, губгъуэм къыщыхутащ. Мыбдежым къыщыщlидзэрт lуащхьэ щLыбагъым къыдэс ипщэ къуажэм я мэкъумэш щLапLэм. Абы къыпэпкLухьрэ лъэс лъагъуэм утету мэз Lэрысэ цlырхъым укlуэцlрыкlмэ, зы жыг lушэ закъуэ къыщыкl хытlыгу цlыкlу зыхэт гуэлым ухуешэ. Арат Тимур зыхуиунэтlар.
Губгъуэ мэкъупlэм и бгъумкlэ екlуэкlыурэ ипщэкlэ дэкlуейхэу хуежьащ.
-Гуэлым докlуэ, -жиlащ Тимур. – Мыбыкlэ гуэлитl щыlэщ. Зыр мес, мобыкlэщ, плъагъурэ? – и lэпэр ишиящ ижь лъэныкъуэмкLэ. Лусэ и щхьэр ищlащ. – Ауэ дэ аракъым дызыхуейр. Дэ ипщэкlэ щыlэ гуэлым дыкlуэнущ, къуажэ щlыбым. Сэ абы папэ и гъусэу бдзэжьеящэ сыкlуауэ щытащ. Ухуеймэ, тlэунейрэ. Дэ жьыуэ дыдэкlырт, уэ абы щыгъуэ ужейрт. Папэ къызжиlат а гуэлым хэт хытlыгум цlыкlужьей щыпсэууэ. Абы иlэщ баш телъыджэ, абыкlэ зыхуейуэ хъуар къегъэхъуф. Сыт хуейуэ щытми.
-Нтlэ абы сэ къызитыфыну морожнэ къом, пирожнэ къом, кlэныфет зэмыщхь къом?
-Дауи, къыуитыфынущ. Сэ жызоlэри, абы сытри лъокl. Ауэ папэ жиlат сабий жыlэмыдаlуэхэм абы зыри зэрахуимыщlэнур. Сэ нобэ папэ и пхъащlэсэр къэсщтат, езым хуит сыкъимыщlауэ. Иджы цlыкlужьей зыри къысхуищlэну хъункъым. Уэ умызэранамэ, жыlэдаlуэу ущытамэ, къыпхуищlэну хъунщ.
-А цlыкlужьейм илъэгъуа-тlэ уэ папэ и сэр къызэрыпщтар?
-Илъэгъуакъым, ауэ абы псори ещlэ. Ар удщ.
-Сэ Мадинэхэ я деж мэракlуэ варенье зэрылъ шейщlэт цlыкlур щыскъутащ. Ари ищLэу пLэрэ?
-Сыт щlэпкъутар?
-Мадинэ и мамэм щыкъу зэхэтым щыщ шейщlэтыр сурэт цlэлэжынхэр зэрыт си тхылъым къытригъэувати, къыщыщlэслъэфыжым шейщlэтыр езыр елъэтэхри къутащ. Мадинэ сэрэ сытым щыгъуи дызэрану жиlэурэ шхыдащ. Шейщlэтыр езыр къутамэ, сэ сыт си лажьэ? Иджы сыт, уи цlыкlужьейм зыри къысхуимыщlэну ара?
-Хьэуэ, къыпхуищlэнукъым. Зэфlэкlащ.
-Еплъ а быдэжьым. Сыт-тlэ дыщlэкlуэр? Сэ сыхуейкъым абы сыкlуэну. Абыи шхыдэу щlидзэнщ, Мадинэ и мамэм ещхьу.
-Дэ тыгъэ дыхуейуэ дыкlуэркъым абы. Къыбгурымыlуэу ара? Сэ абы селъэlунущ мамэрэ папэрэ къигъэхъужыну. Ди щхьэм щхьа дыщемылъэlунукlэ, къытхуищlэн хуейщ. Пщlэрэ, цlыкlужьей ущlелъэlу псор къыпхуищlэркъым. Нэгъуэщlым щхьа ущелъэlуращ. Уи щхьэм щхьа уелъэlу хъунукъым. Аращ папэ жиlар.
-Сэ сыхуейкъым нэгъуэщlым щхьа сылъэlуэну. Сыхуеихэкъым абы деж сыкlуэну.
-Папэ-щэ, мамэ-щэ? Абыхэм дадэlэпыкъун хуейщ.
-… Хъунщ-тlэ. Уэ езым плъэгъуа а цlыкlужьейр?
-Хьэуэ, слъэгъуакъым. Дэ махуэу фlэкlа дыкъэкlуакъым, ар абы щыгъуэм жейрт.
-Сытым деж-тlэ ар уэрамым къыщыдыхьэр?
-Сыт уэрам хытlыгум! Абы уэрам лъэпкъ щыlэкъым. Хытlыгум жыг къыщокlри, абы и лъабжьэм гъуэм щожей ар.
-Дэ дауэ ар къызэрытлъагъунур?
-Гъуэм и гъунэгъуу зедгъэзыхынщи дыкъеджэнщ. Папэ зэрыжиlамкlэ, абы Оки-Фиокищ зэреджэр.
-А Оки-Фиоки ин?
-Ар цlыкlущ, ар цlыкlужьейщ-тlэ. Уэр нэхъри нэхъ цLыкLущ ар.
-Дызэреджэу къикlыну а Оки-Фиоки?
-Дыгъэр къухьауэ щытын хуейщ. Дыгъэр къепсу къикlынукъым. Дапщэрэ селъэlуат папэ абы пщыхьэщхьэу сишэну. Дапщэщми зэ дыкlуэнщ, жиlэрт сытым щыгъуи.
-Уэ езыр щхьэ умыкlуарэ?
-Ыыы, абы и жыжьагъыр пщlэрэ уэ? Ауэ иджы lэмалыншэщ. Иджы папэ къикlухьыфыркъым.
-Сыт папэ къыщlимыкlухьыфыр?
-Уи щхьэр гъуанэ уэ, бжесlакъэ папэ лlащ, жысlэри. Мами лlащ. Аварие хъуащ тlури. Аварие жыхуаlэр машинитl зэжьэхэуэу исхэр щиукlыращ. Сэ ар зэрызыхэсхыу мурад сщlащ гуэлым сыкlуэу Оки-Фиоки къэзгъуэтыну. Папэрэ мамэрэ щlым щlамытlэ щlыкlэ дынэсын хуейщ. Итlанэ Оки-Фиоки и баш телъыджэмкlэ къигъэхъужмэ, ахэм зыкъыщlатlыкlыжыну гугъу хъунущ.
-Еуэ, дегъэлъэlу абы и баш телъыджэр дэ къыдитыну.
-Ыхьы, къыуитынщ абы. Къэсщтэн хуеякъым сэ нобэ папэ и сэр. Итlанэ къыдитынкlи хънт тlэкlурэ дигъэlыгъыну.
-Мис иджы ар уэ уи лажьэщ.
-Уэр-щэ? Хэт варенье зэрылъа шейщlэтыр зыкъутар?
-Уи Lуэху хэлъкъым.
-Арамэ-тlэ, уэри сэ сэм сызэреlусам уи lуэху хэлъкъым…
Ахэм тlуми зэуэ къалъэгъуащ я гъуэгум къытехута кхъужьlэрысэр. Ар щытт жьы хъуа и къудамэ хьэлъэхэр щlым нэс къыгуигъэлэлауэ, ауэ а къудамэхэм кхъужь пыттэкъым. Кхъужь зыпытыр и щхьэкlэрат. Псалъэншэу зэгурыLуащ а кхъужь тlыгъуэжахэр къыпычын зэрыхуеймкlэ.
-И лъабжьэмкlэ пытахэр яшхыжащ. Мес модэ пытщ инышхуэу икlи хъуауэ, -жиlащ Лусэ.
-Солъагъу, -жэуап къитащ Тимур. И жыпыр къиунэщlащ, къинэжа кlэнфетыр удзым хидзащ, зэрыджэгу мывэри ину уэзыгъэлъагъу абджри абы кlэлъыкlуащ. И щlыбагъым теда жыпым кърихат машинэ псынщlэхэм я сурэт зытет тхылъымпlэ зэкlуэцlыпхар, ауэ егупсысри ирилъхьэжащ.
-Уэ абы нэс удэпщеифынукъым, баши уиlэкъым, -жиlащ лусэ.
-Дэнэ сэ мыбдеж баш къыздизбгъэхынур? – къэгубжьащ Тимур. -Мывэ къудеи щыlэкъым мыбдеж. Сыдэпщеинщи нэхъыфLщ.
Тимур вакъэр щихащ, и джанэ ıэщхьэншэр гъуэншэдж лъапэкlэщlым егугъуу диупщlащ, къыпич кхъужьыр дилъхьэ хъун хуэдэу, итlанэ жыг лъэдийм къыгуэщlыкlа къудамэ быlуэбышэм зыкlэрищlэри, ерагъкlэ абы теуващ. Адэкlэ нэхъ къудамэ лъагэр иубыдри, жыг пхъафэ пхъашэм лъакъуитlымкlэ зришэкlащ, папщэрэ щэlуу жыг къудамищыр щызэхэкlым нэс дэпщеящ. Къудамищми я щхьэкlэм фlэлът дыгъэ нэбзийм зыхэзыгъэфlыхь кхъужь хъуахэр.
-Мис ахэр, ахэр къысхупыч! – унафэ ищlт Лусэ.
Тимур къудамищым язым дэпщейуэ щlидзащ, и lэри и лъакъуэри гуанэхэм зэхафыщlэу. Зэ къехуэх хуэдэу хъури, зиудыгъуащ. И мурадым нэсыным къэнэжа щыlэтэкъым, ауэ и lэр къиутlыпщыну дзыхь ищlыртэкъым – къудамэ гъуар уигъэшынэу къэчащи, сыт хуэдэ дакъикъэми пыщlыкlыну хьэзырщ.
-Уэ дэпщей, дэпщей, -трегъэгушхуэ лусэ, -тlэкlунитlэщ къэнэжар.
Тимур тlэкlу къикlуэтыжри къудамэр игъэсыс хуэдэу ищlащ, ауэ абы и мурадтэкъым кхъужьыр иутlыпщыну, мащlэу хъеяуэ аращ. Абы щыгъуэм, нэхъ тегушхуауэ, ину игъэсысащ жыгыр, икlи зыкъищlэжыну хунэмысу, къудамэм и гъусэу щlым къехуэхыжащ. И lэм lэщlэлъа кхъужь тlыгъуаитlри ипlытlат. И натlэм иlэ къитхъам зыкъригъащlэртэкъым, япэ щlыкlэ зыхищlэхатэкъым, ауэ и лъэпкъынэм деж бжьыбжьырт. Еплъмэ, а бжьыбжьым деж кlыхьу фэр телъэфат, жьэдэха цlыкlу къэхъуам лъыр дэз хъурт. Тимур щэхуу, тхьэмыщкlафэу гъыуэ щlидзащ.
Лусэ кхъужьыр къищтэри и фэ быркъуэшыркъуэм нэпсейуэ и дзэр хиукlащ, фом хуэдэу lэфl кхъужьыпсыр и lэпхъуамбэ цlыкlухэм я зэхуакум къыдэжу. Итlанэщ щыжиlар:
-Умыгъ, мис ахэр. Мыбы зы, хы, плlы пытщ. Уэрэ сэрэ дрикъунущ.
Лусэ кхъужьыр шхын иухырт Тимур зэщыджэурэ къыщытэджыжам. Кхъужьхэмкlи емыплъэкlыжу, вакъэ хъархэр щитlэгъэжащ, и жыпым къриха хьэпшыпхэр ирилъхьэжри, ещlэкъуауэу и гъуэгу техьэжащ.
Лъэбакъуитl-щы зэричу лусэ тхьэусыхэу щlидзащ, и lэпэхэр зэкlэрыпщlэу, итхьэщlын хуейуэ жиlэу.
-Дэнэ сэ уэ псы къздыпхуисхынур? – идакъым Тимур. – Мыбдежым псы щыlэкъым. Мис аращ – зыкъыскlэрыпlун хуеякъым. Иджы сэращ псомкlи къуаншэр.
Ауэ Лусэ гъынанэрт, и фlэщу къэгъыну хьэзырт. – Догуэ зэ, къыспэплъэ, -жиlащ Тимур. Абы тхьэрыкъуэфым и тхьэмпэшхуэр къыпичри Лусэ и lэр хуилъэщlащ.
-Зыри кlэрихакъым абы, -аргуэру гъынанэу щlидзащ хъыджэбз цlыкlум. – Псы схуолlэ. Сэ псы сыхуейщ.
-Зыхуэгъэшэч, -къыфlэмыlуэхуу жэуап къритащ и дэлъхум, -гуэлым е, мыхъуми, фермэм дынэсыху.
-Сыхуейкъым гуэл лъэпкъ, сэ унэм сыкLуэжынущ.
-Ыхьы, кlуэ. Сэ усlыгъ уэ? Слlо, пщыгъупщэжауэ ара дыздэпlэщlэн хуейр? – Лусэ хуэм цlыкlуу гъырт, ауэ и дэлъхум зыкъыкlэримыгъэхуу и ужьым иту кlуэрт.
Ауэрэ дыгъэм зигъэпщкlуащ. Пшэ фlыцlэ гуэрэн зыбжанэ щтэlэщтаблэу уафэ джабэм ирижэрт. lуащхьэ щыгумкlэ жьы мащlэ къыкъуэуащ. Гъуэгум хьэндырабгъуэ къащыхуэзэрти, Тимур абыхэм якlэлъыжэнт, ауэ иджыпсту ахэратэкъым и lуэхур. Лусэ и гъынри щыгъупщэжауэ кlэлъыплъырт ахэр къыздикlари къыпхуэмыщlэу къызэрыхутэмрэ удз лъагэм я пабжьэм зэрыхэкlуэдэжымрэ. lуащхьэ лъапэм щынэсым, Лусэ, сомэжалlэ, согъутхьэж, жиlэу щlидзащ.
-Хъунщ-тlэ, зыдгъэпсэхунщ. Папэ сэри мыбдеж зыщыдогъэпсэху сытым щыгъуи. Тlэкlу зыгъэпсэху, жи, сэ сеш нэхъей. Сэ сешыхэркъым езыр. – Тимур етlысэхри и уlэгъэр зэпиплъыхьу хуежьащ. Лъыр тегъущхьэри морафэ-сагъызыфэу вэгъу техъухьыжат. Хуэсакъыпэурэ и lэпэмкlэ еlусэрт, къыпэщылъ lуэху гурымыхьым егупсысрэ и нэкlур зэригъалъэу -пщыхьэщхьэ и анэм псы хуабэкlэ уlэгъэр итхьэщlынурэ и щlыlагъым укъигъаскlэу хущхъуэщыхуэ къыщицlэлъынущ.
Лусэ аргуэрыжьти къэпыхьащ. Иджы и тхьэусыхафэр удз лъагэр къыхэуэурэ зэрыримыгъэтlысэхырат. Тимур бгъэдыхьэри здэтlысынум деж удзыр лъабжьэри и гъусэу къричу щlидзащ. Лусэ, и гъуэншэдж цlыкlур ирихьэхри и бостейр и бгъэм нэс дрилъэфеяуэ абы къыкlэлъыплъырт.
-зэфlэкlащ, -жиlащ Тимур. – Тlыс иджы.
Lукlуэтри удзым хэгъуэлъхьауэ уафэм доплъей. Абы иджыри пшэхэр пlащlэгъуэр ятелъу щызэхэзежэрт, нэрымылъагъу уафэ lэхъуэм зыщLыпlэ иху хуэдэу. Зэми зэхэзэрыхьым, итlани зэхэкlыжурэ абыхэм къагъэхъурт ныбжь хьэлэмэтхэр. Мес, хьэм и щхьэ фlыцlафэр зи гъунэхэр lугъуафэ пшэ сырыху гуэрэн цlыкlум хиlуащ, абыхэм иджыри тlу къахэзэрыхьыжащи, зыми имылъэгъуа псэущхьэ шынагъуэжь, абрагъуэ хъужауэ, къагъэщlащ. А сурэтри лъэлъэжри хьэуам къыщызылъэтыхь блэ хъужащ, и адэм и гъусэу ягъэлъэтауэ щытам ещхьу, ауэ мыбы кlапэ lуэнтlа-шэнтlа иlэтэкъым. lуащхьэмкlэ макъамэ къиlукlащ.
-Си жеин къокlуэ, -жиlащ Лусэ. – Сэ нобэ сыжеякъым.
-Ыхьы, ужеинущ уэ. Сыту зэи ужеин умыдэрэт, мамэ махуэу ущигъэгъуэлъхэм деж, -къыжьэхолъэ Тимур.
-Иджы сыхуейщ.
-Сыту уlей. Нтlэ сэ си закъуэ сыкlуэнщ, уэ къанэ. Къыбгурыlуа?
-Тим, кхъа дыгъэкlуэж унэм, сэ сошынэ адэкlэ сыкlуэну. Икlи мамэ къыдэшхыдэнущ.
-Сэ си закъуэу сокlуэ, уэ узэрыхуейщ. Кlуэж ухуеймэ унэм.
Апхуэдэу жиlэурэ Тимур къэтэджри зэрифlэщыр къигъэлъагъуэу ежьащ. Ауэ лъэбакъуэ зытlущ ичауэ къэувыlэжащ. Гу лъитащ мыжыжьэу удз кlыр лъагэм lэгъэбэгу хужьым ещхьу къыхэщ пыlэ хъуреишхуэм. А пыlэм зэ зы лъэныкъуэмкlэ, зэми адреймкlэ зигъазэрт. Лусэ псынщlэу зридзыхыу гъуэлъыну гуригъаlуэри, езыми ныбафэкlэ зыхидзауэ мэпщ и шыпхъум деж.
-Мобдежым lэгъэбэгу ин егъэлея къыщокl, -жриlащ абы, и бауэр къыпиубыдурэ. Ауэ абы псэ lутщ, мэхъей. Ар уду пlэрэ, псэлъэкlи ищlэу. – Иджыри и гупсысэ гуэрхэмкlэ и шыпхъум дэгуэшэну хъунт, ауэ lэгъэбэгу-пыlэр удзым хэтурэ къазэрыщхьэщыхьэр къилъэгъуащ. Езым и щхьэр щlым нэс ирихьэхри Лусэ щlихъумэну и lэр трилъхьащ, гу къылъамытэу къэнэнкlэ гугъэу. lэгъэбэгур занщlэпсу езыхэм къахуэкlуэ хуэдэт, кlуэтэху удз щхъыщхъ макъыр нэхъ гъунэгъу икlи нэхъ ин хъурт. Икlэм икlэжым lэуэлъауэр зэпыуащ. Тимур и щхьэр къиlэтащ.
-А-а, хьэкlэпычхэ, фэра мыбы щыLущащэр? Сэ си гугъай… Хуабжьу бэлэрыгъауэ фыгъуэлъащ мыбдеж. Си шэмэджымкlэ удзыр къыщlэзгъэлъатэмэ-щэ? Ыы? Дауэт итlанэ? Удзыр лъагэщ, гу флъызмытэхэнкlэ хъунут. Абыхэм я пащхьэм итт пщlэнтlэпсыр зыщlэзыфа джанэ, шырыкъум дэупщlа гъуэншэдж, упщlэ пыlэ зыщыгъ лLыжь цlыкlу. И нэ гъуабжэхэр гуапэу сабийхэм еплъырт, икlи губжь лъэпкъ щlэлъ хуэдэтэкъым. Сабиитlыр къэтэджыжащ.
Зытхар: Мэкъуауэ Амир
ЗэзыдзэкIар: ХьэцIыкIу Рае
***
Си адэшхуэ Щамырзэ Щихъмырзэ и фэеплъу…
Şamırza Kazeta, Şamırza sülalesinin hikâyesini anlatıyor: Sürgün yollarına çıkışlarını, ailenin parçalanışını…
Урыс-Кавказ зауэр зэриухрэ зэманыфI дэкIами, си лъэпкъым ар нобэми мыухыж гуауэу, мыкIыжын уIэгъэу и гум, и псэм телъщ… ИкъукIэ насыпыншагъэшхуэ къытхуихьащи…Адыгэ лъэпкъ уардэм щIапIэщIэкIуадэр, лъэпкъ гъкIуэдыр къытхуигъэкIуащи.. Дунеишхуэм щикъухьащ адыгэ лъэпкъыр, мин бжыгъэкIэрэ тенджызым щIилъэфащ, псы Iуфэм шхын щхьэкIэ IулIыхьащ…
Сэ нобэ сытепсэлъыхьыну сыхуейт сыкъызыхэкIа Щамырзэ лъэпкъым я къекIуэкIыкIам.
Щамырзэхэ Хэкур щабгынэм щыгъуэ, тенджызымкIэ кIуэуэ кхъухькIэ псым зэпрысыкIакъым. Мылъкушхуэ яIэт, уэркъхэт, унэIутхэр яIэу апхуэдэти, я мылъкур гухэм илъу, Iэщыр здахуу ежьэри, ГрузиемкIэ кIуахэщ, военнэ-грузинскэ гъуэгумкIэ. Щамырзэхэрэ Къандурхэрэ зэгурыIуэри зэгъусэу ежьахэт.
Щамырзэхэ зэкъуэшиплIрэ зы шыпхъурэ хъурт: Хьэжбий, Темырбий, Бахъсит, (еплIанэм и цIэр тIэщIэгъупщыкIыжащ), я шыпхъу закъуэ Гъурабжь. Зэкъуэшхэр я шыпхъум зэреджэр Нат. Щежьэну махуэр къэсу гухэм итIысхьа нэужь, Хьэжбий и щхьэгъусэр къафIикIыжащ, и адэ-анэр къигъанэу зыщIыпIи мыкIуэфыну иукъуэдийри. Апхуэдэу щыхъум, Хьэжбийри и щхьэгъусэмрэ и бынхэмрэ я гъусэу къэнащ.
Зэшхэр зы унагъуэу псэут а зэманым. Быдэу губзыгъэу, унагъуэм ис псоми фIыуэ ялъагъуу зы хьэ яIэти, хэкур зыбгынэхэм здрашэжьат. Грузиемрэ Тыркумрэ я гъунапкъэм деж нэсауэ, хьэр яфIэкIуэдащ. Дауэ мылъыхъуами, ягъуэтыжакъым. Хьэр зэрафIэкIуэдар щхьэжэ ящыхъуауэ, Щамырзэхэ адэкIэ ежьащ.
Тырку гъунапкъэм нэс зэгъусэу кIуами, мыбдежым Щамырзэхэ Тыркум къыщызэтеувыIащ, Къандурхэ ИорданиемкIэ ягъэзащ. Тыркум псэукIэ хъарзынэ щызэрагъэпэщыфащ Щамырзэхэ.
Зэшхэр зэрежьэрэ мазэм щIигъуауэ, зы махуэ гуэрым я хьэр пщIантIэм къыдыхьэжащ. Уигу мыузу уемыплъыфыну апхуэдэт ар: уэдыкъуат, и лъэгухэр къупщхьэр къаплъэу гъуэгуанэм щIихат… Щалъхуа, щапIа щIапIэр нэхъ къыхихри, къигъэзэжауэ арат хьэ губзыгъэм. Махуэ бжыгъэкIэ щылъащ ар, мышхэжыфу, лъэрымыхьу… Хьэм зэрыунагъуэу кIэрыщIат, ягъэпсэуну лъэкI къагъанэртэкъым. Хьэм и псэр хэкIауэ къыщищIэм, Хьэжбий абы тепыхьат, зэрыжаIэжымкIэ. ИгъащIэм, сыт хуэдэ гуауэ имылъэгъуами, зи нэпс ямылъэгъуа адыгэлIым хьэр игъеижырт, «хьэр нэхъ губзыгъэу къыщIэкIащ» жиIэурэ. Хьэм и гъусэу игъеижырт къыдалъуа и къуэшхэр, и шыпхъу закъуэр…
Хэкур зыбгынэу Тыркур псэупIэ зыщIа Щамырзэхэ къэкIуэжурэ къэплъащ Хьэжбий и деж. Я шыпхъу закъуэ На лIы иратын хуей щыхъуами, къэкIуэжахэт, Хьэжбии унагъуэ ихьэ хъыджэбзым хуэфэщэн мылъку иритат. ЗэфIэмыкIуэду зэкIэлъыкIуэну, къэкIуэжыпэнкIи хъуну щытащ Щамырзэхэ, ауэ революцэ нэужьым гъунапкъэхэр ягъэбыдэри, апхуэдэ хуитыныгъэ яIэжакъым. Абдежым щызэпычащ лъэпкъым щыщу икIахэмрэ къэнахэмрэ зэпызыщIэ кIапсэр…
Хьэжбий къуиплI иIащ: ХьэпIытI, Шикъмырзэ, Берэ, Жэмбот. Мы зэкъуэшиплIм къытепщIыкIахэращ Щамырзэу хэкужьым къинар. Сэ си адэшхуэ Щихъ (Щихъмырзэ) Хьэжбий и къуэ Шикъмырзэ (1939 гъэм дунейм ехыжащ) и къуэт. Хьэжбий и мывэ сыныр ХьэпцIей къуажэкхъэм дэтщ, лъэпкъ дамыгъэр тетыжу. Си щIалэхэми яцIыху, дыкIуэурэ дыкIэлъоплъ, Iэ дыдолъэ. Революцэр къэхъея нэужь, Щамырзэхэ я мылъку, былымхэр властыщIэм иратри, хуиту псэуащ. Шикъмырзэ губзыгъэти, и унагъуэр мылъку щхьэкIэ зэхэзехуэн яригъэщIакъым.
Си адэшхуэ Щихъ 1878 гъэм къалъхуащ, 1978 гъэм дунейм ехыжащ. Илъэс 42 хъуауэт абы къыщишар. ЩIалищрэ пхъуитIрэ зэдапIащ си дадэрэ и щхьэгъусэ Дыхъанрэ. ЗэгурыIуэу, зэдэIуэжу, псалъэмакъыншэу зэдэпсэуахэщ а тIур. ПсэуакIуэу, лэжьакIуэшхуэу, цIыху фIыуэ ялъагъуу, сабыру, пщIэшхуэ къыхуащIу дунейм тетахэщ си адэшхуэмрэ анэшхуэмрэ. Щапхъэ зытрах цIыхут тIури. Дахуэарэзыщ, я ахърэт дахэ тхьэм ищI. Ауэ си адэшхуэм и гъащIэ кIыхьым и кIуэцIкIэ зэикI мыхъужын узыфэшхуэу ефыкIащ и Iыхьлыхэр хамэ къэрал зэрыщыIэр, зэримыгъуэтыжынур, зэримылъагъужынур… И бынхэми, абыхэм я быныж дэри а уз дыдэр тпкъырытщ, тхуэмыгъэхъужу, псэхупIэ къыдимыту…КъыдгуроIуэ дадэ и гущIэм щыщIэу щытар.
Сыту тхьэмыщкIэт си адыгэ лъэпкъыр! Лажьэ имыIэу, еншэу псэур апхуэдиз бэлыхь мыухыжым хадзат! Сыт хуэдиз унагъуэ зэтрикъута а зауэ емынэм! ФIыуэ зэрылъагъу, зэIыхьлы цIыху дапщэ зэпэIэщIэ ищIа, зэфIигъэкIуэда! Урыс-Кавказ зауэм и зэранкIэ дуней псом щикъухьа хъуа ди лъэпкъэгъухэр зэгуэр зы дыхъужыну дэтхэнэ зыри дыщIохъуэпс. Тхьэм къыдигъэхъулIэ!
Тэрч куейм хыхьэ Болэтей курыт еджапIэм
адыгэбзэмрэ литературэмрэ щезыгъаджэ
Щамырзэ Казетэ Артагъ ипхъу.
