Гъэтхапэм и 14-р хэкум ыкIи хэхэс адыгэхэм адыгабзэмрэ адыгэ тхыбзэмрэ я мафэу хагъэунэфыкIы. Мэхьанэшхо зиIэ мы мафэ шIагъом ихэгъэунэфыкIыным тыфэкIозэ сэри къаффед-ым ныдэлъфыбзэмкIэ и комиссием 2020-рэ, 2021-рэ илъэсхэм ышIагъэхэм сакъытегущыIэмэ сшIойыгъу.
2010-рэ илъэсым тыркуем и конституцием бзэм ехьылIагъэу зэхъокIыныгъэхэр зыфашIым къынэужь, 2012-рэ илъэсым гъэсэныгъэмкIэ министерствэм ыщтагъэ унашъомкIэ я 5 -нэрэ классхэм щегъэжьагъэу еджакIохэм адыгабзэмрэ абхъазыбзэмрэ зэрагъэшIэн амал яIэ хъугъэ. Ащ щегъэжьагъэу къаффед-ым мы бзитIумкIэ егъэджэн программэхэр ыгъэхьазырыгъэх. Апэу къалэхэу Дузджэмрэ Турхьалымрэ класситIу, еджакIо 20 хъухэу бзэ зэгъэшIэным рагъэжьагъэ хъугъэ.
КъыкIэлъыкIорэ 2012-2019 рэ илъэсхэм:
Дузджэ къалэм класс 13-рэ еджакIо 128 хъоу,
Къайсери къалэм класс 65-рэ еджакIо 702 хъоу,
Чорум къалэм 2018-рэ илъэсым зы класс,еджакIо 10, Турхьал къалэм 2012-рэ илъэсым зы класс, еджакIо 10 хъоу,
Зэрэ тыркуеу класс 80-рэм еджакIо 850-рэ хъоу ныдэлъфыбзэ щызэрагъэшIагъ.
Хьендек къалэм и къуаджэу Нуфрен-Бейлиджэм 2014-рэ илъэсым зы класс еджакIо 15 хъоу,
2015-рэ илъэсым хьендек къалэм зы класс еджакIо 15 хъоу, 2016-рэ илъэсым зы класс еджакIо 14 хъоу абхъазыбзэ щызэрагъэшIагъ.
НыдэлъфыбзэмкIэ комиссием и IофшIагъэхэр
2019-рэ илсым къаффед-ым и хэсэшъхьам тызщыхадзым ныдэлъфыбзэхэмкIэ комиссие щызэхэтщэгъагъ. Пандемием ыпкъ къикIэу гухэкI нахь мышIэми 2020-рэ 2021-рэ илъэсхэм ныдэлъфыбзэхэр щызэрэгъашIэщт класс къызэIутхын тлъэкIыгъэп. Арэу щытми, зи тымышIэуи тыщысыгъэп. Тилъэпкъэгъухэр жъугъэу зыщыпсэурэ къалэхэм я хасэхэр къыхэдгъэлажьэзэ «еджапIэхэм урокоу ныдэлъфыбзэр къыхадгъэхыным дэлэжьэщт комиссие» щызэхэтщагъ. Комиссием изэIукIэхэр он лайн шIыкIэм тетэу редгъэкIокIыгъ. Проблемэу щыIэхэм татегущыIагъ. Тилъэпкъэгъу кIэлэегъаджэхэм Iоф зышашIэрэ еджапIэхэр къызэдгъэшIагъ. Унагъохэм тазэрэIукIэн, еджапIэхэм щызэхэшъагъэ ны-ты организациехэм тилIыкIохэр зэрэхэтын фаем тытегущыIагъ. Мы тиIофшIагъэхэм къыкIэлъыкIоу:
2021-рэ илъэсым щылэ мазэм и 4-рэ 2022-рэ илъэсым щылэ мазэм и 22-рэмрэ азфагурэ перийодым къыхиубытэу Къайсери къалэм классипшIырэ еджакIо 100-рэ хъоу, Дузджэ къалэм класситIурэ еджакIо 20-рэ хъоу, Гоксун къалэм классишрэ еджакIо 38-рэ хъоу, Чорум къалэм зы класс еджакIо 11-рэ хъоу, Одемиш къалэм и эртугърул къуаджэм зы класс еджакIо 12 хъоу, ныдэлъфыбзэ зэрагъэшIэнэу къэдгъэхьазэрыгъ.
ЕджапIэхэр къызщызэIуахыщт Iоныгъо мазэм мы Iофым джыри тыдэлажьэзэ ныдэлъфыбзэ классхэм зэрэхэдгъэхъощтым тыпылъыщт.
ЕджакIохэм урокоу ныдэлъфыбзэр къыхагъэхынымкIэ проблемэхэр
EджапIэхэм я директорхэм кIэлэеджакIом ежь ишIойгъоныгъокIэ къыхихын ылъэкIыщт зы урокъым пае урокъипшI агъэнафэш кIэлэеджакIор мыхэм ахагъадэ. Директорхэм ежьхэм агъэнафэрэ урокъипшIым ныдэлъфыбзэхэр къыхагъэфэнэу фаехэп. Я ушъхьагъухэри ныдэлъфыбзэхэмкIэ кIэлэегъаджэрэ тхылърэ гъотыгъошIу зэрэмыхъурэр ары. КIэлэеджакIом сыдфэдизэу ныдэлъфыбзэмкIэ еджэн фитныгъэ иIэу пшIыгъэми, Iофым изэшIохыныр еджапIэм и директорым фэгъэзагъэ зыхъукIэ ащ дэжьым проблемэхэри къыдежьагъэ мэхъу. Мыщфэдэ проблемэхэм язэшIохыными къаффед-ыр хэлажьэ.
НыдэлъфыбзэхэмкIэ езгъэджэщт икъу фэдиз кIэлэегъаджэ зэрэщымыIэр анахь проблемэ инмэ зыкIэ ащыщ. Ныдэлъфыбзэр зэзгъашIэ зышIойыгъо икъу фэдиз еджакIо щыIэ зыхъурэм а еджапIэм кIэлэегъаджэ имыIэми нэпэмыкI еджапIэм икIэлэегъаджэр ригъэблэгъэнэу хабзэм амал къыреты.Ари мыхъунэ хъумэ еджапIэм ыпкIэ ытызэ кIэлэегъаджэ зэригъэгъотын амал и1. Мыщфэдэ Iофыгъохэр щыIэ зыхъурэм къаффед-ыр Iофыгъом изэшIохыным хэтэгъэлажьэ.
2018-рэ, 2019-рэ илъэсхэм Къайсери, Самсун, Сивас, Балыкесир къалэхэм я лъэпкъ гъэсэныгъэ гупчъэхэм къыщызэIуадгъэхыгъэ курсхэр къаухыгъэу сертификат къыдэзыхыгъэ кIэлэегъаджэ 95-рэ тиIэу хъугъэ. Дузджэ университетым и адыгабзэ факультетыр, университет зэфэшъхьафхэм я кIэлэегъаджэ институтхэр къэзыухыгъэхэри мыщфэдэ чIыпIэм дгъэфедэн тэлъэкIы.
Урокоу ныдэлъфыбзэр къыхэпхыным мэхьанэу иIэр
Регион пэпчъ ныдэлъфыбзэ класс къыщызэIутхын тлъэкIырэп. Тилъэпкъэгъухэм япчъагъэ къыдэплъытэмэ классэу къызэIутхын тлъэкIырэр макIэдэд. Ар къызыхэкIырэр ныдэлъфыбзэр къыхэзыхырэ еджакIохэр зэрэмакIэр ары. Ныдэлъфыбзэр къыхэзыхрэм япчъагъэр гъэсэныгъэмкIэ министерствэм и интернет нэкIубгъом къыщыплъэгъун плъэкIыщт.
Ныдэлъфыбзэ урокхэр къыхэзыхырэм я пчъагъэм хэдгъэхъошъун,ныдэлъфыбзэм уасэу фэтшIырэм зыкъедгъэIэтышъун фае. Тилъэпкъ ипчъагъэр миллионхэмкIэ къэтэлъытэмэ ащ елъытыгъэуи ныдэлъфыбзэ урокхэр ти еджакIомэ къыхадгъэхышъун фаеу сэлъытэ. Мыхэр къыздэтгъэхъушъумэ тиныдэлъфыбзэмкIэ гухэлъэу тиIэхэм нахь талъыIэсын тлъэкIыщт. Пандемием тищыIэкIэ псэукIыр сыдфэдизэу къыгъэхьылъагъэми тилъэпкъэгъухэм ныдэлъфыбзэм уасэу фашIырэм къыкIырамгъэчъынымкIэ, класс нахьыбэ къызэIутхынымкIэ атефэрэр зэкIэ агъэцэкIэнымкIэ инэу сашъэгугъу.
Пандемиер 2021-рэ илъэсыми къэнэжьын зэрилъэкIыщтыр къыдэтлъытэзэ къыттефэрэ IофшIэнхэри зэшIотхыгъэх. ГъэсэныгъэмкIэ министерствэм и дигиталь платформэм ныдэлъфыбзэхэри хагъэхьанымкIэ тызэзэгъыгъ.Тэри ищыкIэгъэщт материалхэр аIэкIэдгъэхьанымкIэ дгъэгугъагъэх.
Oнлайн курсхэр
Пандемием икъежьэгъум хасэхэм щызэхэтщэгъагъэ курсхэр къызэтедгъэуцонэу хъугъагъэ. 2020-рэ илъэсым и чэпыогъу мазэм адыгэ литературыбзитIумкIэ он лайн курсхэр едгъэжьэн тлъэкIыгъ. Бзэ зымышIахэхэрэр Кобл Алааддин, бзэр къызгурыIоу тхакIэ еджакIэ зымышIэхэрэр Шэуджэн Мыхьамэд мэзитфэу рагъэджагъэх. Курсыр 2021-рэ илъэсым мэзаем аухыгъ.
Къабэрдей Балькъэрым гъэсэныгъэмкIэ иминистерствэ, дунэе адыгэ хасэр, къаффед-ыр зэдэлажьэхэзэ къэбэрдей адыгабзэмкIэ Табыш Муратэрэ УрысыбзэмкIэ Шэуджэн Аминатрэ бзэ зэзгъашIэ зышIойгъохэр мэзитфэу рагъэджагъэх. Мы курсхэри 2021-рэ илъэсым щылэ мазэм икIэм ухыгъэ. Мы курсхэм тыркуем, германием, израил щыпсэухэу нэбгырэ 300 ахэлэжьагъ.
2020-рэ илъэсым тыгъэгъазэм едгъэжьагъэ Абхъазыбзэ курсым Ахьочба Ирфанрэ, Абхъазием щыщ кIэлэегъаджэ Персхьэлиапхьа Виолетэрэ бзэр зэзгъашIэ зышIойыгъохэр рагъаджэх. Мы курсыр джыри ухыгъэгоп.
Мыхэм анэмыкIэу Къайсери, Анкара, Ескишехьир, Истамбыл хасэхэм зэхашъагъэ адыгабзэ абхъазыбзэ курсхэм яIофшIэнхэр лъагъэкIуатэх.
Литературнэ журналэу диянэ
2020-рэ илъэсым чэпыогъу мазэм щегъэжьагъэу литературнэ журналэу «Диянэ» (www.Diyane.kaffed.org) онлайн шIыкIэмкIэ къыдэтэгъэкIы.
КIодын щынагъо зиIэ тиныдэлъфыбзэхэм щыIэкIэ псэукIэм нахь чIыпIэ ин шягъэубытыным фэшI къыхэтыутырэ онлайн журналым, 1920-рэ илъэсым Истамбыл черкес бзылъфыгъэ хасэм къыдигъэкIыщтыгъэ журналэу «Диянэ»м ыцIэр фэтыусыгъ. АдыгабзэкIэ ыкIи абхъазыбзэкйIэ тхыгъэхэр макъэкIи тетхагъэхэу, тыркубзэкIи зэдзэкIыгъэхэу журналым хэтэутых. Журналым бзэшIэныгъэм ехьылIагъэ статехэр, гущыIалъэхэри къидгъэхьа тшIойыгъу. НыдэлъфыбзэхэмкIэ тхэн зылъэкIырэ пстэури журналым хэлэжэнхэу едгъэблэгъагъэх.
ГущыIалъэхэм язэхэгъэуцон
джырэ нэс адыгабзэ гущыIалъэхэр зэхэзгъэуцуагъэхэм ежь иамалхэмкIэ къыдагъэкIэу щытыгъ. Хабзэм джырэ нэс адыгабзэмкIэ гущыIалъэ къытфыдигъэкIыгъагъэп.
Къэралыгъом бзэмкIэ щызэхэшъагъэ организациеу иIэм текIуалIи тигумэкIыгъохэр етхьылIагъэх. Адыгабзэ Абхъазыбзэ гущыIалъэ къытфыдагъэкIынэу тыкъагъэгугъагъ. КъаффедымкIи къыттефэрэр тшIэщт, мыщ ехьылIагъэу унашъо тщтагъэ. АпэрэмкIэ адыгэ литературыбзитIур зэгъусэу зы гущыIалъэ кIэкI, ащ къынэужь гущыIалъэ ин къыдэдгъэкIынэу итхъухьагъ. Мы Iофым фэдгъэзагъэхэм яIофшIэнхэр рагъэжьагъэх.
АбхъазыбзэкIэ къыдэкIыщт гущыIалъэри дгъэнэфагъэу, мыщ дэлэжьэщтхэми яIофшIэнхэр рагъэжьагъэу щыт.
Гъэтхапэм и 14-р адыгабзэмрэ адыгэ тхыбзэмрэ ямаф
Гъэтхапэм и 14-р адыгабзэмрэ адыгэ тхыбзэмрэ ямафэу хэдгъэунэфыкIыщт. ЛIэшIэгъурэ ныкъорэ хъугъэу тызщыпсэурэ Тыркуем къыддэпсэурэ лъэпкъхэм ащыщхэми тиныдэлфыбзэр къэтыухъумэным зэрэфэгумэкIыхэрэр уигуапэ мыхъунэу щытэп. Тиныдэлъфыбзэхэр къэтыухъумэным тызэрэдэлажьэрэм фэшI нэбгырэ е куп зырызмэ къагъэIурэ гущыIэ мышъомылхэми тагъэпэжьырэп. Акъылымрэ цIыфыгъэмрэ ипэ изгъэщырэ цIыф нахьыбэр къызэрэтготым тегъэгушхо.
Демократизацием зиушъомбгъуным, хэгъэгум щыпсэурэ лъэпкъ цIыкIухэм яфедэ хэлъ. Хэгъэгум мамыр щыIакIэмрэ, зэгурыIоныгъэмрэ щызгъэпытэщтыри мы гъогу зафэр ары.
Мыщфэдэ гупщысэхэм сакъыпкъырыкIызэ; тятэжьмэ илъэс чъыжъэхэм къытфырахи тэ къытфагъэнагъэу, тызщыпсэурэ хэгъэгури къэзгъэдахэу къэзгъэбайрэ тиадыгабзэр непэмыкI цIыф лъэпкъхэмрэ тызэдеIэжьызэ къызэрэтыухъумэщтым, джыри илъэсыбэрэ адыгабзэм и мафэхэр зэрэхэдгъэунэфыкIыщтым сицыхьэ телъ.
Адыгабзэмрэ адыгэ тхыбзэмрэ я мафэмкIэ зэкIэ тилъэпкъэгъухэм сафэгушIо.
Хьупщы Аднан Арслан
Къаффед-ым и тхьэматэ гуадз.
НыдэлъфыбзэмкIэ комиссием и координатэр.
ЗэдзэкIакIор:
Чэтэо Ибрахьим
